تحلیل و شناسایی روش‎های پیونددهندۀ ابیات در غزلیات حافظ بر اساس نظریات حافظ پژوهان قرن اخیر

محورهای موضوعی : متون زبان و ادبیات فارسی

زهره خلیلی ¹ , اصغر دادبه ² , احمد خیالی خطیبی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1399/08/12 تاریخ پذیرش : 1399/11/08 تاریخ انتشار : 1402/07/01

کلید واژه: پیوستگی معنایی ابیات, غزلیات حافظ, روش‎های پیوند دهندۀ ابیات, دیدگاه های حافظ پژوهان, استقلال‎ ابیات,

چکیده مقاله :

در خصوص ارتباط یا عدم ارتباط ابیات غزل‎های حافظ دو نظریه غالب و متضاد وجود دارد استقلال ابیات و پیوستگی معنایی ابیات با توجه به انتقاد معروف شاه شجاع به عدم پیوستگی غزل حافظ معلوم می‎گردد هردو نظریه در روزگار خواجه مطرح بوده و در عصر ما این نظریات مرکز توجه حافظ شناسان قرار گرفته است. نظریه پیوستگی ابیات غزل‌‌های حافظ تحت عنوان توالی منطقی ابیات در مقابل نظریه استقلال ابیات است که با تشبیه غزلیات حافظ به سوره‎های قرآن تعبیر پاشان را نیز دارد این گروه دلایل زیادی در رد توالی منطقی ابیات ارائه داد، در قرن اخیر حافظ‌پژوهان بسیاری به نفع پیوستگی معنایی ابیات نظریاتی ارائه دادند منتها شیوه‎ای که هرکدام برای پیوند ابیات حافظ مطرح کردند متفاوت و گاه در تضاد با نظریات دیگر بود. در این پژوهش تلاش شده است ضمن معرفی و بررسی دیدگاه های حافظ‌پژوهان در این زمینه، روش‎های آنان را جهت اتصال ابیات شاعر، شناسایی و تحلیل کند چراکه اعتقاد و التزام به پیوستگی معنایی ابیات موجب درک بهتر و شناخت عمیق تر شعر حافظ خواهد شد. جامعة آماری این پژوهش آثار حافظ پژوهان قرن اخیر است که در مورد پیوستگی معنایی ابیات غزل‎های حافظ صاحب‎نظرند یا روشی جهت اتصال ابیات حافظ ارائه داده اند. حجم نمونه نیز کلیه کتاب ها، مقالات و منابعی است که در این تحقیق به آن ها ارجاع شده است و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و چارچوب نظری، دیدگاه ها و تحلیل هایی است که به پیوستگی معنایی ابیات حافظ معتقد هستند.

چکیده انگلیسی:

In the feature of "connection" or "non-connection" in Hafez's lyric poems, there are two dominant and contradictory theories, "verse independence" and "continuity of meaning of verses".according to Shah Shoja's famous critique in Hafez's poems both theories has existed in Hafez's living time and now, in our time these theories are in the center of attention for Hafez's researchers.The theory of the continuity of the verses of Hafez's lyric poems under the title of "logical sequence of verses" as opposed to the theory of "independence of verses" which by comparing Hafez's lyric poems to the surahs of the Qur'an and using the term "Pashan" in the group "Independence of verses", Offered many reasons to reject the "logical sequence of verses".In the last century, many Hafez's researchers have proposed theories in defense of "semantic coherence of verses", but the way each of them proposed to link Hafez's verses was different and sometimes contradictory to the other theories.In this research, while introducing and examining the views of Hafez's researchers in this field, an attempt has been made to identify and analyze their methods for connecting the poet's verses, because belief and commitment to "semantic continuity of verses" leads to better understanding and deeper knowledge in Hafez's poems.The statistical population of this research is the works of Hafez's researchers in the last century who have expertise on the "semantic continuity of verses" of Hafez's poem or have provided a way to connect Hafez verses. The sample size is all books, articles and sources that have been referred to in this research. the research method is descriptive-analytical and the theoretical framework, views and analyzes that believe in the semantic continuity of Hafez's verses.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها آربری، آرتور (1368) پنجاه غزل از حافظ، تهران: افست از انتشارات جان‎زاده. آجودانی، ماشاء‌الله (1365) باز هم در جست‌وجوی حافظ: برگزیده مقاله‌های نشر دانش دربارۀ حافظ، زیر نظر نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی. آشوری، داریوش (1379) عرفان و رندی در شعر حافظ، تهران: نشرمرکز. استعلامی، محمد (1386) درس‎حافظ (نقد و شرح غزل‌‌های حافظ)، تهران: سخن. اسلامی‌ندوشن، محمدعلی (1368) ماجرای پایان‌ناپذیر حافظ، تهران: انتشارات یزدان. اهورا، پرویز (1372) کلک خیال‌انگیز: فرهنگ جامع دیوان حافظ، جلد 1، تهران: اساطیر. بامداد، محمدعلی (1369) حافظ‌شناسی یا الهامات خواجه، به کوشش محمود بامداد، تهران: پاژنگ. براهنی، رضا (1380) طلا در مس، جلد 1، تهران: زریاب. پورنامداریان، تقی (1382) گمشدة لب دریا، تهران: سخن. جاوید، هاشم (1377) حافظ جاوید (شرح دشواریهای ابیات و غزلیات حافظ)، تهران: فرزان. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1367) دیوان، تصحیح قزوینی- غنی، تهران: اساطیر. حق‌شناس، علی محمد (1370) مقالات ادبی زبان‌شناختی، تهران: نیلوفر. خرمشاهی، بهاءالدین (1367) حافظ‎نامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش. خرمشاهی، بهاء‌الدین (1384) ذهن و زبان حافظ، تهران: ناهید. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1857 م) حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، به اهتمام میرزا علی‌محمدخان، بمبئی: چاپ سنگی. دشتی، علی (1362) نقشی از حافظ، جلد 6، تهران: امیرکبیر. ریاحی، محمدامین (1374) گلگشت در شعر و اندیشه حافظ، تهران: علمی. ریپکا، یان (1363) مجموعه مقالات درباره‌ۀ حافظ، گردآوری و تنظیم اکبر خداپرست، تهران: انتشارات هنر و فرهنگ. زریاب‌خویی، عباس (1374) آیینه جام، جلد ۲، تهران: علمی. شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1379) موسیقی شعر، تهران: آگاه. شمیسا، سیروس (1388) یادداشت‌های حافظ، تهران: علم. عبادیان، محمود (1379) آنچه خوبان همه دارند، تهران: حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی. فرزاد، مسعود (1353) اصالت و توالی ابیات در غزل های حافظ، شیراز: کیهان. کسروی، احمد (1322) حافظ چه می‌گوید؟، تهران: چاپخانة پیمان. مسکوب، شاهرخ (1371) در کوی دوست، تهران: خوارزمی. مؤتمن، زین‌العابدین (1339) تحول شعر فارسی، تهران: انتشارات کتابفروشی حافظ. نیساری، سلیم (1367) مقدمه‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ، تهران: علمی. مقالات اکرمی، محمدرضا. (1391). «میرعاشقان» بررسی نشانه شناختی و روابط عمودی غزلی از حافظ. شعر پژوهی(بوستان ادب)، 1(1)، 1-13. Doi: 10.22099/jba.2012.345. ثمره، یدالله. (1354). تحلیل سبکی حافظ و معرفی غزلی تازه منسوب به او. مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 22(91 و 92)، 285 – 301. حق‌شناس، علی‌محمد. (1362). حافظ‌شناسی: خودشناسی، سخن، 4(16)، 26-36. حمیدیان، سعید. (1373). بحثی در ساختار غزل فارسی. مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، 27(4)، 621 – 644. دادبه، اصغر. (1377). شمول معنایی حافظ و تأویل‌های یکسونگرانه. فرهنگ اصفهان، 9(9 و10)، 4 – 13. دادبه، اصغر. (1383). خطا بر قلم صنع. حافظ، (10)، 46-50. ذاکری، احمد، صفری بندپی، اسد، و صادقی، محمد. (1394). ایهام ترادف ویژگی سبکی منحصر به فرد حافظ. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 7(24)، 49-61. عابدی، محمود. (1380). ماجرای مردم چشم. مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم تهران، 9(32)، 89 – 114. عبداللهی، منیژه. (1384). پیوند عمودی و انسجام معنایی در غزل‌های حافظ. علوم اجتماعی و انسانی، 22(44)، 124-134. فرزاد، مسعود. (1321). دل شیدایی حافظ. بنگاه مطبوعاتی پروین، 2(44)، 36-2. صلاحی، عسگر. (1387). تأملی در ساختار معنایی غزل حافظ. متن پژوهی ادبی، 12(36)، 33-56. Doi: 10.22054/ltr.2008.6454. مالمیر، تیمور. (1388). ساختار منسجم غزلیات حافظ شیرازی. فنون ادبی، 1(1)، 41-56. Dor: 20.1001.1.20088027.1388.1.1.5.0

_||_

Books Ahura, Parviz (1993) Imaginary Colk: The Comprehensive Collection of Divan Hafez, Volume 1, Tehran: Asatir. [In Persian] Ajudani, Masha-Allah (1986) Again in search of Hafez: selected articles of knowledge publication about Hafez, under the supervision of Nasrullah Pourjavadi, Tehran: Academic Publishing Center. [In Persian] Arbery, Arthur (1989) Fifty sonnets of Hafez, Tehran: Offset from Jan Zadeh Publications. [In Persian] Ashuri, Dariush (2000) Irfan and randy in Hafez's poetry, Tehran: Nashmarkaz. [In Persian] Bammad, Mohammad Ali (1990) Hafez-znosis or Khwaja's inspirations, by the effort of Mahmud Bammad, Tehran: Pazhang. [In Persian] Brahni, Reza (2010) Gold in Copper, Volume 1, Tehran: Zaryab. [In Persian] Dashti, Ali (1983) Nakshi by Hafez, volume 6, Tehran: Amirkabir. [In Persian] Ebadian, Mahmoud (2000) What good people have, Tehran: Islamic Propaganda Organization's art department. [In Persian] Eslami-Ndushan, Mohammad Ali (1989) The Endless Story of Hafez, Tehran: Yazdan Publications. [In Persian] Farzad, Masoud (1974) Originality and sequence of verses in Hafez's sonnets, Shiraz: Kayhan. [In Persian] Hafez Shirazi, Shams-al-Din Mohammad (1988) Diwan, corrected by Qazvini-Ghani, Tehran: Asatir. [In Persian] Haq-Shanas, Ali Mohammad (1991) Linguistic Literary Essays, Tehran: Nilufar. [In Persian] Istilami, Mohammad (2007) Dars Hafez (criticism and description of Hafez's sonnets), Tehran: Sokhn. [In Persian] Javed, Hashem (1998) Hafez Javed (Description of the Difficulties of Hafez's Verses and Sonnets), Tehran: Farzan. [In Persian] Kasravi, Ahmad (1943) What does Hafez say? Tehran: Peyman printing house. [In Persian] Khandamir, Ghiyasuddin bin Hamamuddin (1857) Habib al-Sir in the news of human beings, by Mirza Ali Mohammad Khan, Bombay: Lithograph. [In Persian] Khorramshahi, Bahauddin (1988) Hafeznameh, Tehran: Scientific and Cultural Publications and Soroush Publications. [In Persian] Khorramshahi, Bahauddin (2005) Hafez's Mind and Language, Tehran: Nahid. [In Persian] Moskob, Shahrokh (1992) in Koi Dost, Tehran: Khwarazmi. [In Persian] Motaman, Zain-al Abdin (1960) The Evolution of Persian Poetry, Tehran: Hafez Book Store Publications. [In Persian] Nisari, Salim (1988) An introduction to the compilation of Hafez's sonnets, Tehran: Elami. [In Persian] Pournamdarian, Taghi (2003) Lost on the Seaside, Tehran: Sokhn. [In Persian] Riahi, Mohammad Amin (1995) Golgosht in Hafez's Poetry and Thought, Tehran: Ilmi. [In Persian] Ripka, Yan (1984) Collection of articles about Hafez, compiled and edited by Akbar Khodaparast, Tehran: Art and Culture Publications. [In Persian] Shafii-Kadkani, Mohammad Reza (2000) Poetry Music, Tehran: Aghaz. [In Persian] Shamisa, Siros (2009) Notes of Hafez, Tehran: Alam. [In Persian] Zariab Khoui, Abbas (1995) Mirror of Jam, Volume 2, Tehran: Scientific. Articles Abdullahi, M. (2005). Vertical connection and semantic coherence in Hafez's ghazals. Social and Human Sciences, 22(44), 124-134. [In Persian] Abedi, M. (2001). The story of the eye people. Journal of Faculty of Literature and Human Sciences, Tarbiat Moalem University Tehran, 9(32), 89-114. [In Persian] Akrami, M.R. (2012). The Master of Lovers: A Semiotic Study of A Poem by Hafez. Poetry Studies (boostan Adab), 1(1), 1-13. doi: 10.22099/jba.2012.345. [In Persian] Dadba, A. (1998). Semantic inclusion of Hafez and monotonous interpretations. Farhang Isfahan, 9(9 and 10), 4-13. [In Persian] Dadba, A. (2004). Error on Sana's pen. Hafez Monthly, (10), 46-50. [In Persian] Farzad, M. (1942). Hafez's mania. Parvin Press Company, 2(44), 2-36. [In Persian] Hamidian, S. (1994). A discussion on the structure of Persian ghazal. Journal of Mashhad Faculty of Literature and Humanities, 27(4), 621-644. [In Persian] Haqshanas, A. M. (1983). Memorization: self-knowledge, Nashre Sokhan, 4(16), 26-36. [In Persian] Malmir, T. (2010). The Coherent Structure of Hafez's Ghazals (Sonnets). Literary Arts, 1(1), 41-56. Dor: 20.1001.1.20088027.1388.1.1.5.0. [In Persian] Salahi, A. (2008). On Semantic Structure of Hafez's Ghazals. Literary Text Research, 12(36), 33-56. doi: 10.22054/ltr.2008.6454. [In Persian] Samra, Y.A. (1975). Analyzing Hafez's style and introducing a new lyric attributed to him. Journal of Faculty of Literature and Human Sciences of Tehran University, 22(91 and 92), 285-301. [In Persian] Zakeri, A., Safari Bandpey, A., & Sadeqi, M. (2015). Lexical Ambiguity, Exclusive Style of Hafiz. Interpretation and Analysis of Persian Language and Literature Texts (Dehkhoda), 7(24), 49-61. [In Persian]