نگاهی به صورت و معنای آشنایی زدایی در غزل حافظ

محورهای موضوعی : تطبیقی (با ویژگی ادبی و هنری)

امینه معرفتی ¹ , سعید فرزانه فرد ² , حسین نوین ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سراب، دانشگاه آزاد اسلامی، سراب، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سراب، دانشگاه آزاد اسلامی، سراب، ایران.
3 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی، تبریز، ایران.

تاریخ دریافت : 1401/09/06 تاریخ پذیرش : 1401/10/21 تاریخ انتشار : 1402/10/01

کلید واژه: اندیشه اجتماعی حافظ, آشنایی زدایی, خلاف عادت, خلاف انتظارها,

چکیده مقاله :

آشنایی زدایی، اگرچه به عنوان یکی از مباحث نقد ادبی معاصر مطرح گشته؛ در تمام روزگاران گذشته، چه در صورت و چه در معنا، وجود داشته و ضامن پیشرفت شکل و محتوای اندیشۀ بشری بوده است. در حقیقت آشنایی زدایی، ابزار رهایی انسان از بی توجّهی او به آن چیزی است که روزی برایش ارزش داشت و حتی مقدس بود، اینک به دلیل عادت زدگی، توج او را جلب نمی کند. بی تردید، شاعران از شمار برجسته ترین عادت زدایان جوامع بشری بوده و همواره مردم را به دو مسیر توجّه به نوشدگی جهان و تکیه بر فلسفۀ آگاهی های پیشین، سوق داده اند. به این اعتبار، حافظ که بزرگ ترین شاعر تمام اعصار به شمار می آید؛ بیش از دیگران به این مسأله حسّاسیّت نشان داده و کلام او، مصداق بارز آشنایی زدایی از اندیشه های انسان سازی بوده است که حکومت ها به وسیلۀ عمّال خود، آن ها را عادی جلوه داده یا وارونه می کرده اند. او برای معطوف کردن نگاه مردم به ارزش های مغول از شگردها و هنرسازی های متعدّدی مثل ایهام، صفت های ناساز، ترکیب های اضافی و وصفی، کهن گرایی، خلاف انتظارها و ابزارهای دیگر بهره می گیرد. این پژوهش با هدف نشان دادن شگردهای آشنایی زدایی و تأثیر آن بر اندیشۀ اجتماعی حافظ پدید آمده است. اطّلاعات این پژوهش از طریق روش کتابخانه ای فراهم آمده و با بهره گیری از روش تحقیق کیفی، تحلیل و گزارش شده است. از نتایج قابل ذکر این پژوهش، می توان به هنر حافظ در بهره گیری از آشنایی زدایی برای مبارزه با قدرت اشاره کرد.

چکیده انگلیسی:

Although defamiliarization has been proposed as one of the topics of contemporary literary criticism, it has existed in all past times, both in form and in meaning, and has guaranteed the development of the form and content of human thought. In fact, defamiliarization is a means of liberating man from his neglect of what was once sacred and valuable to him, and now has been overlooked by him due to habituation. Undoubtedly, poets are among the most outstanding pioneers of human societies, and they have always led people to pay attention to the renewal of the world and rely on the philosophy of previous consciousnesses. The poet Hafez has shown sensitivity to this issue from others and his words have been a clear example of defamiliarization of the ideas of humanization that the governments were using to reverse it by means of their own men . In order to realize his belief, he uses various art-making techniques, such as the use of incongruous adjectives, additional and descriptive combinations, archaism, contrary to expectations, and other tools. This research aims to show defamiliarization techniques and its effect on Social thought, Hafez has emerged. The information of this research was provided through the library method, or using the qualitative research method, it was analyzed and reported. Among the noteworthy results of this research, we can mention Hafez's art in using defamiliarization to fight against power.

منابع و مأخذ:

کتاب‌ها ابوزید، نصرحامد (1382) معنای متن (پژوهشی دو علوم قرآنی)، تهران: طرح نو. احمدی، بابک (1370) ساختار و تأویل متن، جلد 1، تهران: نشر مرکز. احمدی، بابک (1371) از نشانه‌های تصویری تا متن، تهران: نشر مرکز. احمدی، بابک (1374) حقیقت و زیبایی، تهران: نشر مرکز. اسکولز، رابرت (1379) درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، مترجم فرزانه طاهری، تهران: آگاه. انوری، حسن (1381) فرهنگ بزرگ سخن، تهران: سخن. ایبرمز، ام، ج و هرفم، جفری گالت (1387) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، مترجم سعید سبزیان، تهران: رهنما. ایگلتون، تری (1368) پیش‌درآمدی بر نظریه ادبی، مترجم عباس مخبر، تهران: مرکز. پین، مایکل (ویراستار) (1382) فرهنگ اندیشۀ انتقادی، مترجم پیام یزدان‌جو، تهران: نشر مرکز. حافظ، شمس‌الدین محمد (1362) دیوان، تصحیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی. حمیدیان، سعید (1395) شرح شوق، تهران: نشر قطره. خرمشاهی، بهاءالدین (1361) ذهن و زبان حافظ، تهران: نشر نو. داد، سیما (1371) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید. ذوالقدر، میمنت (1372) واژه‌نامۀ هنر شاعری، تهران: انتشارات مهناز. ریچاردز، آی.ا (1382) فلسفۀ بلاغت، مترجم علی محمدی آسیابادی، تهران: نشر قطره. زریاب خویی، عباس (1368) آئینۀ جام، تهران: علمی. زرین‌کوب، عبدالحسین (1364) از کوچۀ رندان، تهران: امیرکبیر. سیدحسینی، رضا (1376) مکتب‌های ادبی، جلد 1، تهران: آگاه. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391) رستاخیز کلمات، تهران: سخن. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392) زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1397) این کیمیای هستی، دوره 3 جلدی، تهران: سخن. صفوی، کوروش (1380) از زبان‌شناسی به ادبیات، جلد 1، تهران: حوزه هنری. طوسی، خواجه نصیر (1367) اساس‌الاقتباس، تصحیح مدرس رضوری، تهران: دانشگاه تهران. عباس‌پور، هومن (1376) آشنایی‌زدایی (در فرهنگ‌نامۀ ادبی فارسی)، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: انتشارات ارشاد اسلامی. عثمان، عبدالکریم (1360) روانشناسی از دیدگاه غزالی، مترجم سیدمحمدباقر حجتی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی. فورست، لیلیان (1375) رمانیتسم، مترجم مسعود جعفری جزی، تهران: مرکز. کادن، جی، ای (1380) فرهنگ ادبیات و نقد، مترجم کاظم فیروزمند، تهران: نشر شادگان. معین، محمد (1363) اضافه، تهران: امیرکبیر. مکاریک، ایرناریما (1384) دانش‌نامۀ ادبی معاصر، مترجمان مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگاه. میرصادقی، جمال (1377) واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی، تهران: انتشارات مهناز. نسفی، عزیزالدین (1377) کتاب الانسان الکامل، تهران: طهوری.

_||_

Books Abbaspour, Homan (1997) Defamiliarization (in Persian Literary Dictionary), under the supervision of Hassan Anoushe, Tehran: Islamic Guidance Publications. [In Persian] Abrams, M., J. and Herfam, Geoffrey Galt (2007) Descriptive Dictionary of Literary Terms, Trans. Saeed Sabzian, Tehran: Rahnama. [In Persian] Abu Zaid, Nasr Hamid (2012) The meaning of the text (a study of two Quranic sciences), Tehran: New Design. [In Persian] Ahmadi, Babak (1991) Structure and interpretation of the text, volume 1, Tehran: Naşr al-Karzan. [In Persian] Ahmadi, Babak (1992) From visual signs to text, Tehran: Naşr al-Marzan. [In Persian] Ahmadi, Babak (1995) Truth and beauty, Tehran: Nahr-e-Karzan. [In Persian] Anuri, Hassan (2002) Farhang Bozor Sokhn, Tehran: Sokhn. [In Persian] Dad, Sima (1992) Dictionary of Literary Terms, Tehran: Marvarid. [In Persian] Eagleton, Terry (1989) An Introduction to Literary Theory, Trans. Abbas Mokhbar, Tehran: Center. [In Persian] Forest, Lilian (1996) Romanism, Trans. Masoud Jafari Jezi, Tehran: Center. [In Persian] Hafez, Shams-al-Din Mohammad (1983) Diwan, edited by Parviz Natal Khanlari, Tehran: Khwarazmi. [In Persian] Hamidian, Saeed (2015) Shahrah Shogh, Tehran: Qatre Publishing. [In Persian] Kaden, J. E. (2008) Culture of Literature and Criticism, Trans. Kazem Firouzmand, Tehran: Shadgan Publishing House. [In Persian] Khorramshahi, Bahauddin (1982) Hafez's Mind and Language, Tehran: New Publishing House. [In Persian] Makarik, Irnarima (2004) Contemporary literary encyclopedia, Trans. Mehran Mohajer and Mohammad Naboi, Tehran: Aghaz. [In Persian] Mirsadeghi, Jamal (1998) Dictionary of the Art of Story Writing, Tehran: Mahnaz Publications. [In Persian] Moin, Mohammad (1984) Addendum, Tehran: Amirkabir. [In Persian] Nasfi, Azizuddin (1998) Kitab al-Insan al-Kamal, Tehran: Tahori. [In Persian] Othman, Abdul Karim (1981) Psychology from Ghazali's point of view, Trans. Seyyed Mohammad Baqer Hojjati, Tehran: Farhang Islamic Publishing House. [In Persian] Payne, Michael (editor) (2012) The Culture of Critical Thought, Trans. Payam Yazdan-jo, Tehran: Nahr-e-Karzan. [In Persian] Richards, I.A. (2012) Philosophy of Rhetoric, Trans. Ali Mohammadi Asiabadi, Tehran: Qatreh Publishing House. [In Persian] Safavi, Korosh (2010) From Linguistics to Literature, Volume 1, Tehran: Hozeh Haneri. [In Persian] Scholes, Robert (2000) An introduction to structuralism in literature, Trans. Farzaneh Taheri, Tehran: Aghaz. [In Persian] Seyyed Hosseini, Reza (1997) Literary Schools, Volume 1, Tehran: Aghaz. [In Persian] Shafi'i Kadkani, Mohammad Reza (2012) Resurrection of words, Tehran: Sokhn. [In Persian] Shafi'i Kadkani, Mohammad Reza (2012) The Language of Poetry in Sofiya's Prose, Tehran: Sokhn. [In Persian] Shafi'i Kadkani, Mohammad Reza (2017) This Chemistry of Being, 3 volumes, Tehran: Sokhn. [In Persian] Tousi, Khajeh Nasir (1988) Asas-al-Aqtabas, edited by Modares Razouri, Tehran: University of Tehran. [In Persian] Zariab Khoei, Abbas (1988) Mirror of Jam, Tehran: Scientific. [In Persian] Zarin Koob, Abdul Hossein (1985) from Rendan Street, Tehran: Amir Kabir. [In Persian] Zulqader, Maimant (1993) Glossary of Poetry Art, Tehran: Mahnaz Publications. [In Persian]