تغییر رفتار فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی ایرانیان در دوران هجوم مغول از منظر زیدری‌نسوی
محورهای موضوعی : فرهنگ
مهدی ربطی
1
,
خدابخش اسداللهی
2
*
,
احمدرضا نظری‌چروده
3
,
نصرالله زیرک‌گوشلوندانی
4
1 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران.
2 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم‌انسانی، دانشگاه محقق‌اردبیلی، اردبیل، ایران.
3 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد آستارا، دانشگاه آزاداسلامی، آستارا، ایران.
4 - گروه زبان و ادبیات‌فارسی، واحد رشت، دانشگاه آزاداسلامی، رشت، ایران.
کلید واژه: فرهنگی, اجتماعی, اخلاقی, ایران, مغول, زیدری‌نسوی, نفثه‌المصدور.,
چکیده مقاله :
بررسی تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی ایرانیان در دوران هجوم مغول، فراتر از روایت صرف تاریخی، امکان شناخت علل فروپاشی حکومت خوارزمشاهیان و درک رابطه میان بحران اخلاقی و ضعف ساختارهای اجتماعی-سیاسی را فراهم می‌آورد. اثر زیدری‌نسوی (نفثه‌المصدور)، به‌عنوان روایت شاهد مستقیم و منشی دربار جلال‌الدین خوارزمشاه، منبعی معتبر برای واکاوی این تحولات است. این پژوهش با رویکرد کتابخانه‌ای و بهره‌گیری از تحلیل محتوای تاریخی، به بازخوانی انتقادی و تفسیر زمینه‌مند اثر نسوی پرداخته و مفاهیم کلیدی او دربارۀ اخلاق، اجتماع و سیاست در آستانۀ هجوم مغول را استخراج کرده است. نتایج نشان می‌دهد نسوی باتأکیدبر انحطاط اخلاقی در سطوح حاکمیت و ضعف سرمایه‌های اجتماعی در میان مردم، تغییر رفتارهای فرهنگی و اجتماعی ایرانیان را عاملی بنیادین در زمینه‌سازی نفوذ و غلبۀ مغولان معرفی می‌کند. در نگاه او، بحران اخلاقی نه امری فردی، بلکه متغیری اجتماعی-تاریخی است‌که فروپاشی سیاسی را توضیح می‌دهد. رویکرد نسوی را می‌توان به‌مثابۀ یک «مدل تحلیلی تاریخی»؛ دانست‌که درآن، اخلاق اجتماعی و هنجارهای فرهنگی نقشی تعیین‌کننده در پایداری یا فروپاشی قدرت سیاسی دارند. این چارچوب تحلیلی ضمن گشودن افقی نُو در فهم پیوند اخلاق و سیاست، قابلیت تعمیم به سایر مقاطع بحرانی تاریخ ایران را نیز داراست.
Examining the cultural, social, and moral changes among Iranians during the Mongol invasion, beyond a mere historical narrative, provides an opportunity to understand the causes of the Khwarazmian state's collapse and the relationship between moral crises and weaknesses in socio-political structures. Zaydari Nasavi’s work, Nafsah Ul-Masdur, as a direct eyewitness account and the secretary of Jalal al-Din Khwarazmshah’s court, serves as a credible source for investigating these transformations. This study, employing a library-based approach and historical content analysis, critically rereads and contextualizes Nasavi’s text, extracting his key concepts regarding ethics, society, and politics on the eve of the Mongol invasion. The findings indicate that Nasavi, emphasizing moral decline within the ruling class and the weakening of social capital among the populace, identifies changes in Iranians’ cultural and social behaviors as a fundamental factor facilitating Mongol penetration and dominance. In his view, the moral crisis is not an individual issue but a socio-historical variable that explains political collapse. Nasavi’s approach can be considered a “historical analytical model” in which social ethics and cultural norms play a decisive role in the stability or disintegration of political power. This analytical framework, while opening a new horizon for understanding the link between ethics and politics, also has the potential to be applied to other critical periods in Iranian history.
احمدنژاد، کامل. (1385). معانی و بیان. چاپ‌دوم، تهران: انتشارات زوار.
امیری‌خراسانی، احمد. غفاری، نازنین. (1395). تأثیرات روانی هجوم مغول بر جامعۀ قرن‌هفتم، بانگاهی‌به نفثه‌المصدور. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-متن‌شناسی ادب‌فارسی، دورۀ 8، شمارۀ 2؛ (پیاپی 30)، 22-1.
امیری‌یاسی‌کند، وحید، صحابی، حکیمه. (1394). بررسی درون مایه‌های اخلاقی در نفثه‌المصدور زیدری‌نسوی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-بهار سخن، دورۀ 12، شمارۀ 30، 76-53.
جلال، صدیقه. عسکری، علی. (1399). بررسی آموزۀ اخلاقی مکر و حیله و فریب در کتاب کلیله و دمنه و افسانه‌های لافونتن. چهارمین همایش بین‌المللی زبان و ادبیات‌فارسی، همدان-ایران، 11-1.
حکیم‌آذر، محمد. (1394). تحلیل محتوی نفثه‌المصدور نسوی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دورۀ 7، شمارۀ 27، 142-115.
خمینی، سیدروح‌الله. (1386). شرح چهل حدیث (اربعین حدیث). چاپ‌پنجاه‌وهفتم، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی(س).
دستغیب، عبدالحسین. (1396). گناهان کبیره. چاپ‌‌بیست‌وهشت، قم: دارالکتاب.
رادویانی، محمدبن‌عمر. (1380). ترجمان‌البلاغه. ترجمۀ: اسماعیل حاکمی و توفیق سبحانی، ویراستار: احمد آتش، چاپ‌اول، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
زیدری‌نسوی، شهاب‌الدین محمد. (1399). نفثه‌المصدور. چاپ‌ششم، تهران: انتشارات توس.
شامیان، حسن. جعفری، سمانه. (1397). تبیین الگوی کاربرد صناعات بدیعی و بیانی در نفثه المصدور. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-زبان و ادب‌فارسی، دورۀ 71، شمارۀ 238، 144-119.
شریف‌الرضی، محمدبن‌حسین. (1400). نهج‌البلاغه. ترجمۀ: محمد دشتی، چاپ‌دهم، قم: مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین(ع).
شمیسا، سیروس. (1399). بیان. چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات میترا.
قرآن‌کریم. (1384). قرآن‌کریم. ترجمۀ: محمدکاظم معزی، چاپ‌اول، تهران: انتشارات صابرین.
قیس‌الرازی، شمس‌الدین محمدبن. (1338). المعجم فی‌معاییر اشعارالعجم. ترجمه و ویراستار: محمدبن عبدالوهاب قزوینی و سیدمحمدتقی مدرس‌رضوی، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه‌تهران.
کرمی‌موغاری، فریده. قنبری‌خشی، سعید. (1391). نگاهی به تشبیه و کنایه در کتاب نفثه‌المصدور. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، دورۀ 4، شمارۀ 11، 221-197.
مجلسی، محمدباقربن‌محمد‌تقی. (1392). مراةالعقول فی شرح اخبار آل‌الرسول (جلد 1). چاپ‌اول، تهران: انتشارات دارالكتب الااسلاميه.
نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. (1398). معراج السعاده. چاپ‌چهاردهم، قم: انتشارات هجرت.
وطواط، رشیدالدین. (1362). حدایق السحر فی‌دقایق الشعر. چاپ‌اول، تهران: کتابخانۀ سنایی و کتابخانۀ طهوری.
یاراحمدی، مهدی. رکابدار، غلامرضا. سلحشور، لاله، (1401). آسیب‌شناسی اجتماعی تغییرات اخلاقی جامعۀ ایران در دورۀ مغول. دهمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های مدیریت و علوم‌انسانی در ایران، تهران-ایران، 8-1.
Soheili, Salman. (2024). Mongol Invasion Of Iran: Destructions and Economic And Cultural Consequences. International Invention Of Scientific Journal, 8(3): 715-719.