تدوین و اعتباریابی الگوی برنامۀ درسی مدارس ابتدایی با رویکرد فرهنگ‌پذیری در نظام آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران
محورهای موضوعی : فرهنگنگین قمری 1 , فریده گودرزی 2 *
1 - گروه علوم‌تربیتی، واحد ملایر، دانشگاه آزاداسلامی، ملایر، ایران.
2 - گروه علوم‌تربیتی، واحد ملایر، دانشگاه آزاداسلامی، ملایر، ایران.
کلید واژه: نظام‌آموزشی, ایران, زندگی اسلامی, فرهنگ‌پذیری, تربیت اجتماعی.,
چکیده مقاله :
در نظام‌آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران، توجه‌به زندگی اسلامی و فرایند فرهنگ‌پذیری به‌عنوان دو رکن بنیادین تربیت نسلی آگاه، مسئول و متعهد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. پژوهش حاضر باهدف ارزیابی و اعتبارسنجی الگوهای برنامۀ درسی مبتنی‌بر عدالت‌اجتماعی باتأکیدبر رویکرد فرهنگ‌پذیری در دورۀ دوم ابتدایی انجام شد. روش‌تحقیق ترکیبی (کیفی-کمی)، است. جامعۀ آماری شامل صاحب‌نظران برنامه‌ریزی درسی، مدیران آموزشی و کارشناسان تعلیم‌وتربیت بود که ازطریق نمونه‌گیری هدف‌مند 12نفر برای مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته انتخاب شدند. داده‌های کیفی با بهرهگیری از تحلیل 409مضمون با نرم‌افزار MAXQDA پردازش گردید و مضامین کلیدی در 5محور اصلی شامل سبک‌شناسی، اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی، استخراج شد. در بخش کمی، تحلیل داده‌ها بااستفاده‌از نرم‌افزارهای SPSS و Smart PLS و آزمون‌های t، ANOVA و تحلیل رگرسیون انجام گرفت. نتایج نشان داد الگوی پیشنهادی از روایی همگرا و برازش مطلوب (R² بیش‌از 67/0)، برخوردار است. این یافته‌ها بیانگر آن است‌که با بومی‌سازی الگو و تأکیدبر ارزش‌های اسلامی-ایرانی، میتوان گامی مؤثر درجهت ارتقای کیفیت تربیت اجتماعی و اخلاقی دانش‌آموزان برداشت و مبنایی علمی برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان درسی فراهم ساخت.
In the educational system of the Islamic Republic of Iran, attention to Islamic life and the process of cultural adaptability represents two fundamental pillars for nurturing a conscientious, responsible, and committed generation. This study aimed to evaluate and validate curriculum models grounded in social justice, emphasizing a cultural adaptability approach for the second stage of elementary education. A mixed-methods design (qualitative–quantitative) was employed. The qualitative sample included curriculum planning experts, educational administrators, and educational specialists, from whom 12 individuals were purposefully selected for semi-structured interviews. Qualitative data were analyzed using MAXQDA software across 409 extracted themes, with key themes categorized into five domains: stylistic, belief-based, ethical, social, and economic. In the quantitative phase, data were analyzed using SPSS and Smart PLS software, employing t-tests, ANOVA, and regression analyses. Results indicated that the proposed curriculum model exhibited strong convergent validity and satisfactory model fit (R² > 0.67). These findings suggest that by localizing the model and emphasizing Islamic-Iranian values, significant progress can be made in enhancing students’ social and ethical development, providing a scientific basis for policymakers and curriculum designers.
ابراهیم‌آبادی، فاطمه. (1402). بررسی ضرورت تربیت‌اسلامی و جایگاه آن در برنامه‌ریزی درسی. دهمین همایش ملی تازه‌های روانشناسی مثبت، بندرعباس-ایران، 11-1.
حسنی، محمد. (1389). نقد الگوی هدف‌گذاری سند برنامۀ درسی ملی جمهوری‌اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات برنامۀ درسی، ،دورۀ 5، شمارۀ 18، 119-89.
رشیدی‌مفرد، ویدا. ناطقی، فائزه. سیدی، فرانک. (1402). طراحی و اعتباریابی الگوی مطلوب برنامۀ درسی باتأکیدبر مردم‌سالاری دینی در دورۀ متوسطۀ اول. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-سبک زندگی‌اسلامی با محوریت سلامت، دورۀ 7، شمارۀ 3؛ (پیاپی 35)، 176-164.
زارعی، فاطمه. قلتاش، عباس. ماشین‌چی، علی‌اصغر. (1402). الگوی برنامۀ درسی سبک زندگی ایرانی‌اسلامی دورۀ متوسطه نظام‌آموزشی کشور. نخستین همایش ملی مدیریت‌پویا، اقتصاد دانش‌بنیان، کازرون-ایران، 10-1.
صیاح‌کوکیانی، گلستان. ملکی، حمید. سرمدی، محمدرضا. فرج‌اللهی، مهران. محبوبی، طاهر. (1400). الگوی برنامۀ درسی مبتنی‌بر صبر در دورۀ ابتدایی براساس آموزه‌های اسلامی با بهرهگیری از تکنیک دلفی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت و برنامه‌ریزی در نظام‌های آموزشی، دورۀ 14، شمارۀ 1؛ (پیاپی 26)، 98-71.
عباس‌پور، علی. عصاره، علیرضا. سبحانی‌نژاد، مهدی. احقر، قدسی. (1398). طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامه درسی تربیت اخلاقی دوره متوسطه اول باتأکیدبر سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش جمهوری‌اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های آموزش و یادگیری، دورۀ 16، شمارۀ 2؛ (پیاپی 30)، 183-169.
عباس‌زاده، آذر. رنجدوست، شهرام. عظیمی، محمد. (1400). طراحی و اعتباریابی الگوی مطلوب برنامۀ درسی رشد دینی و اخلاقی باتأکیدبر دورۀ اول متوسطه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات اندازهگیری و ارزشیابی آموزشی، دورۀ 11، شمارۀ 35، 95-69.
فرخی‌نژاد، پریسا. (1401). بررسی مؤلفههای برنامۀ درسی با رویکرد اسلامی. پنجمین همایش بین‌المللی روانشناسی، علوم‌تربیتی و مطالعات اجتماعی، همدان-ایران، 10-1.
کرمی، زهره. (1400). سبک زندگی‌اسلامی در برنامۀ درسی دورۀ ابتدایی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم‌تربیتی از دیدگاه اسلام، دورۀ 9، شمارۀ 17، 133-93.
کلانتری، مهدی. عابدیان‌اصفهانی، منصوره. مکی‌آل‌آقا، بدیع‌الزمان. (1401). شناسایی عناصر و مؤلفههای برنامۀ درسی دین و زندگی مبتنی‌بر دیدگاه ماورای فردی؛ یک مطالعۀ کیفی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تربیت‌اسلامی، دورۀ 17، شمارۀ 42، 51-29.
موسوی، رضا. (1401). نقد و بررسی الگوهای برنامۀ درسی در نظام‌آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-آموزش‌وپرورش اسلامی، دورۀ 22، شمارۀ 4، 88-76.
واحدنژاد، اقدس. (1403). کاربرد اصول تربیتی اسلام در طراحی برنامۀ درسی مهارت‌های زندگی برای دانش‌آموزان. اولین همایش بین‌المللی پژوهش‌های نوین در آموزش‌وپرورش و مدارس با افق پیشرفت و توسعه، همدان-ایران، 12-1.
Ayuningsih, Widya. Syafaruddin, Syafaruddin. MS, Amiruddin. (2020). Implementation Of Islamic Education Curriculum Development In Al-Ulum Islamic School Medan. Budapest International Research and Critics in Linguistics and Education (BirLE) Journal, 3(2), 1033-1044.
Chaaban, Youmen. Badwan, Khawla. Arar, Khalid. (2025). Educational Leadership For Social Justice: A Systematic Review Of Empirical Evidence. Journal Of Review Of Education, 13(2): 1-36.
Eka, Eka. (2017). Revisiting Character Education From Islamic Perspective: A Quest For Character-Based Education In Indonesia. Journal Of Ulumuna, 21(1): 1-33.
McGovern, Gina. Pinetta, Bernardette J. Montoro, Jessica M. Channey, Jozet., Rosario-Ramos, Enid. Rivas-Drake, Deborah. (2023). Stretching Towards Social Justice: A Case Study Of Transformative Social And Emotional Learning (SEL). Journal Of Social And Emotional Learning: Research, Practice, And Policy, 2(1): 1-11.
Moslimany, Raqib. Otaibi, Anzar. Shaikh, Frugo. (2024). Designing A Holistic Curriculum: Challenges And Opportunities In Islamic Education. Journal On Islamic Studies, 1(1): 52-73.
Syarnubi, Syarnubi. Syarifuddin, Ahmad. Sukirman, Sukirman. (2023). Curriculum Design For The Islamic Religious Education Study Program In The Era Of The Industrial Revolution 4.0. Journal Of Al-Ishlah: Jurnal Pendidikan, 15(4), 6333-6341.
Thomas, Veronica G. Madison, Anna. (2010). Integration Of Social Justice Into The Teaching Of Evaluation. American Journal Of Evaluation, 31(4): 570-583.
VanBuskirk, Megan. Medeiros, Roxanna. (2025). Evaluating A Holistic And Social Justice-Oriented Instructional Design Model For Learner Transformation. American Journal Of Distance Education, 1-18.
Journal Of Socio-Cultural Changes
Volume 22, Special Issue, Issue 1; (Serial No. 87), 2025 ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type Of Article (Research Article)
Design And Validation Of An Acculturation-Oriented Curriculum Model For Primary Education In The Islamic Republic Of Iran
Negin Ghamari: Department of Educational Sciences, Mal.C, Islamic Azad University, Malayer, Iran.
1Farideh Goudarzi: Department of Educational Sciences, Mal.C, Islamic Azad University, Malayer, Iran.
Abstract | Article Einfo |
In the educational system of the Islamic Republic of Iran, attention to Islamic life and the process of cultural adaptability represents two fundamental pillars for nurturing a conscientious, responsible, and committed generation. This study aimed to evaluate and validate curriculum models grounded in social justice, emphasizing a cultural adaptability approach for the second stage of elementary education. A mixed-methods design (qualitative–quantitative) was employed. The qualitative sample included curriculum planning experts, educational administrators, and educational specialists, from whom 12 individuals were purposefully selected for semi-structured interviews. Qualitative data were analyzed using MAXQDA software across 409 extracted themes, with key themes categorized into five domains: stylistic, belief-based, ethical, social, and economic. In the quantitative phase, data were analyzed using SPSS and Smart PLS software, employing t-tests, ANOVA, and regression analyses. Results indicated that the proposed curriculum model exhibited strong convergent validity and satisfactory model fit (R² > 0.67). These findings suggest that by localizing the model and emphasizing Islamic-Iranian values, significant progress can be made in enhancing students’ social and ethical development, providing a scientific basis for policymakers and curriculum designers. | Received: 2025/04/26 Accepted: 2025/09/07 pp. 94-104
Keywords: Educational System Iran Islamic Life Cultural Adaptability Social Education |
Citation: Ghamari, Negin., Goudarzi, Farideh, (2025). Evaluating Social Justice-Based Curriculum Models with A Cultural Adaptability Approach In the Educational System Of The Islamic Republic Of Iran. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22, Special Issue 1; (Serial No. 87): 94-104.
DOI: | |
[1] Corresponding Author: Farideh Goudarzi
E-mail Address: goudarzi4130@iau.ir
Tel: +989167749184
Extended Abstract
Introduction
The educational system of the Islamic Republic of Iran has been founded on the principles of justice and the cultivation of a generation committed to Islamic and human values. In this system, education is not merely the transfer of knowledge; rather, its goal is to strengthen ethics, justice, and religious culture in both the individual and social lives of students. Nevertheless, one of the main challenges is the lack of indigenous and coherent models for implementing social justice in curricula. Although the existing content references religious and ethical values, it lacks practical structures for developing students’ social skills and cultural adaptability, resulting in limited impact on their attitudes and behaviors. On the other hand, the cultural and ethnic diversity of Iranian society necessitates the design of curricula that, while reinforcing shared Islamic and human values, also ensure respect for cultural differences. A curriculum based on Islamic life and cultural adaptability should enhance both scientific knowledge and values such as participation, empathy, responsibility, and respect for others. Therefore, it is essential to design and validate indigenous and scientific models that integrate social justice into the educational process and strengthen students’ cultural adaptability. This study, drawing on the framework of Islamic education and justice-oriented perspectives, seeks to answer the question of how a social justice-based curriculum model with a cultural adaptability approach can be designed and evaluated to meet the scientific, ethical, and social needs of students.
Methodology
This study aimed to design and validate a curriculum model based on Islamic life and social justice with a cultural adaptability approach for the second stage of elementary education, employing a mixed-methods (qualitative-quantitative) approach. In the qualitative phase, the population included 12 school administrators, experts, and curriculum planning specialists, purposefully selected for semi-structured interviews. Data were recorded and analyzed using MAXQDA software through open, axial, and selective coding. Key themes were extracted across five main domains: stylistic, belief-based, ethical, social, and economic. Data validity was ensured through expert review of the questions, and reliability was established through intercoder agreement. In the quantitative phase, elementary school teachers and administrators were selected via cluster random sampling, and the sample size was determined using the Cochran formula. Quantitative data were collected using a standardized pre- and post-implementation questionnaire and analyzed with SPSS software. T-tests were applied to compare means, ANOVA to examine group differences, and regression analysis for model validation. Furthermore, structural equation modeling using Smart PLS was conducted to examine relationships among model variables, confirming convergent validity and overall model fit.
Results And Discussion
Analysis of the qualitative and quantitative data indicated that the social justice-based curriculum model grounded in Islamic lifestyle and cultural adaptability demonstrates high coherence and comprehensiveness. From 409 extracted themes, after refinement, main and subcomponents were identified in the stylistic, belief-based, ethical, social, and economic domains. In the quantitative phase, confirmatory factor analysis using Smart PLS showed that composite reliability and average variance extracted exceeded acceptable thresholds, with the model explaining more than 67% of the variance in variables. The components of “ethics,” “family,” and “financial and economic” domains had the greatest impact on achieving social justice, whereas domains such as “health” and “time management” showed less influence. Additionally, curriculum elements including “teacher competency,” “teaching time,” “content,” “teaching and learning methods,” and “assessment” were most strongly associated with the realization of social justice, highlighting the pivotal role of teachers and active curriculum design.The present study demonstrates that designing and implementing a curriculum based on social justice and cultural adaptability, grounded in an Islamic-Iranian lifestyle, can promote students’ ethical, social, and belief-based attitudes and behaviors. The final model, integrating Islamic lifestyle components with curriculum planning elements, ensures equity in learning opportunities and enhances students’ cultural adaptability. These findings provide both scientific and practical foundations for educational policy-making, curriculum revision, and teacher empowerment, contributing to the reduction of educational inequalities and strengthening national cohesion, thereby effectively achieving the educational and social objectives of the Islamic Republic of Iran.
.
نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)
تدوین و اعتباریابی الگوی برنامۀ درسی مدارس ابتدایی با رویکرد فرهنگ‌پذیری در نظام آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران
نگین قمری: گروه علوم‌تربیتی، واحد ملایر، دانشگاه آزاداسلامی، ملایر، ایران.
1فریده گودرزی: گروه علوم‌تربیتی، واحد ملایر، دانشگاه آزاداسلامی، ملایر، ایران.
[1] نویسندۀ مسئول: فریده گودرزی
آدرس پست‌الکترونیک: goudarzi4130@iau.ir
تلفن: 0989167749184
مقدمه
نظام‌آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران از ابتدای تأسیس خود برمبنای تحقق اصول عدالت‌محور و تربیت نسلی متعهد به ارزش‌های اسلامی و انسانی شکل گرفته است (ابراهیم‌آبادی، 1402: 2؛ حسنی، 1389: 96-92). دراین نظام، آموزش صرفاً به انتقال دانش محدود نمی‌شود، بلکه رسالتی فراتر دارد یعنی پرورش افرادی که همزمان بتوانند در زندگی فردی و اجتماعی خویش بر اخلاق، عدالت و فرهنگ دینی حرکت کنند. تحقق این هدف، مستلزم طراحی برنامه‌های درسی‌ای است‌که درکنار ارتقای علمی، به تقویت عدالت‌اجتماعی و فرایند فرهنگ‌پذیری دانش‌آموزان نیز بپردازد (VanBuskirk, Medeiros, 2025: 2-5). یکی‌از چالش‌های اساسی در نظام‌آموزشی ایران، فقدان الگوهای منسجم و بومی برای تحقق عدالت‌اجتماعی در برنامه‌های درسی است. اگرچه محتوای آموزشی موجود تاحدودی به ارزش‌های دینی و اخلاقی اشاره دارد، اما اغلب فاقد ساختارهای عملی برای پرورش مهارت‌های اجتماعی و فرهنگ‌پذیری است (Chaaban, Badwan, Arar, 2025: 18-21). این کاستی موجب می‌شود که آموزش‌های دینی و اخلاقی در سطح نظری باقی بمانند و نتوانند در تغییر نگرش‌ها و رفتارهای واقعی دانش‌آموزان تأثیرگذار باشند (عباس‌زاده، رنجدوست، عظیمی، 1400: 72). به‌طورخاص جامعۀ ایرانی به‌دلیل تنوع فرهنگی و قومی خود، نیازمند برنامه‌های درسی‌ای هستند که دانش‌آموزان را برای زیستن در فضایی چندفرهنگی آماده سازد؛ برنامه‌هایی که ارزش‌های مشترک اسلامی و انسانی را تقویت کرده و درعین‌حال امکان احترام به تفاوت‌های فرهنگی را فراهم نمایند. برنامۀ درسی مبتنی‌بر زندگی‌اسلامی و فرهنگ‌پذیری باید به‌گونه‌ای طراحی شود که ضمن انتقال دانش، به پرورش ارزش‌هایی چون مشارکت، همدلی، مسئولیت‌پذیری و احترام به دیگران نیز بپردازد. این رویکرد، نه‌تنها به رفع تبعیض‌های آموزشی و تربیتی کمک می‌کند، بلکه باتأکیدبر عدالت در فرصت‌های یادگیری، مسیر ارتقای سرمایۀ اجتماعی و انسجام ملی را نیز هموار می‌سازد. براین‌اساس، ضرورت دارد الگوهایی بومی و علمی برای برنامه‌های درسی طراحی شوند که عدالت‌اجتماعی را به‌صورت نظام‌مند در فرایند آموزش ادغام کرده و همزمان فرهنگ‌پذیری دانش‌آموزان را تقویت نمایند. پژوهش حاضر باتکیه‌بر چارچوب تربیت اسلامی و دیدگاه‌های عدالت‌محور در تعلیم‌وتربیت، به‌دنبال ارزیابی و اعتبارسنجی چنین الگویی در دورۀ دوم ابتدایی است. سؤال پژوهش آن است‌که - چگونه میتوان الگویی برای برنامۀ درسی مبتنی‌بر عدالت اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری در نظام‌آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران طراحی و ارزیابی کرد که پاسخ‌گوی نیازهای علمی، اخلاقی و اجتماعی دانش‌آموزان باشد؟
پیشینۀ تحقیق
رشیدی‌مفرد، ناطقی و سیدی (1402)، در مطالعه‌ای الگویی برای برنامۀ درسی متناسب با اصول مردم‌سالاری دینی در دورۀ متوسطه ارائه کردند. داده‌های کیفی ازطریق مصاحبه با 18نفر از صاحب‌نظران تعلیم‌وتربیت گردآوری و مؤلفههای کلیدی الگو استخراج شد. در بخش کمی، پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته تدوین و بانظر 40متخصص ازطریق تحلیل عاملی اکتشافی و تأییدی مورداعتبارسنجی قرار گرفت. یافته‌ها نشان‌داد الگوی پیشنهادی از اعتبار مطلوب برخوردار بوده و ویژگی‌هایی به‌مانند بومی‌بودن، جامعیت، علمی‌بودن و توجه‌به شرایط مخاطبان دارد و تحقق اهداف تربیتی مردم‌سالاری دینی نیازمند استفاده‌از روشهای متنوع، مشارکتی و تعاملی است تا دانش‌آموزان یادگیری معنادار تجربه کنند (رشیدی‌مفرد، ناطقی، سیدی، 176-164). زارعی، قلتاش و ماشین‌چی (1402)، مدل برنامۀ درسی سبک زندگی ایرانی-اسلامی در دورۀ متوسطه نظام‌آموزشی کشور طراحی و اعتبارسنجی کردند. داده‌ها به‌صورت کیفی ازطریق مصاحبه با 12نفر از متخصصان تعلیم‌وتربیت و بررسی مستندات جمع‌آوری شد و با نرم‌افزار MAXQDA تحلیل شد. 110مضمون در قالب 10مولفه شناسایی شد که شامل تفکر و خلاقیت، مسائل سلامت و بهداشت، مسائل اقتصادی، دفاعی و امنیتی، مسائل اجتماعی و جامعه‌شناختی، مسائل اعتقادی و دینی، مسائل فرهنگی و هنری، مسائل علمی و آموزشی و مسائل روانشناختی بود. بیشترین فراوانی به مسائل اعتقادی و دینی اختصاص داشت (زارعی، قلتاش، ماشین‌چی، 1402: 10-1). مسلمانی1، عطیبی2 و شیخ3 (2024)، به‌بررسی چالش‌ها و فرصتها در طراحی برنامۀ درسی جامع برای آموزش اسلامی پرداختند. و به تبیین روندها، موضوعات کلیدی و بهترین شیوههای ادغام آموزه‌های سنتی اسلامی با روشهای نوین آموزشی را شناسایی نمودند. یافته‌ها نشان داد موفقیت برنامۀ درسی جامع وابسته‌به ترکیب مؤثر استراتژی‌های تدریس، مشارکت جامعه، استفاده‌از فناوری و اصلاحات سیاستی است و عوامل مؤثر، چالش‌های آموزشی و نهادی و اقدامات نوآورانه نیز تحلیل شد (Moslimany, Otaibi, Shaikh, 2024: 52-73). سیارنوبی4، سیاریف‌الدین5 و سوکیرمن6 (2023)، به‌واکاوی برنامۀ درسی آموزش دینی اسلامی مبتنی‌بر اصول فرهنگی نگاه داشت‌اند پژوهش از روش کیفی توصیفی و مطالعۀ موردی بهره برده است0 یافته‌ها نشان داد ادغام آموزش شخصیت در فرایند تدریس و فعالیتهای کلاسی موجب توسعۀ دانش اخلاقی، احساسات اخلاقی و رفتارهای اخلاقی در فارغ‌التحصیلان می‌شود و تربیت فارغ‌التحصیلانی با پیشینۀ فرهنگی قوی تحقق می‌یابد (Syarnubi, Syarifuddin, Sukirman, 2023: 6333-6341).
ادبیات و مبانی‌نظری
برنامۀ درسی مبتنی‌بر عدالت‌اجتماعی چارچوبی آموزشی است‌که طراحی محتوا و فرایندهای یاددهی-یادگیری را به‌گونه‌ای هدایت می‌کند که تمام دانش‌آموزان، فارغ از تفاوت‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی یا جنسیتی، به فرصت‌های یادگیری برابر و با کیفیت دسترسی داشته باشند (صیاح‌کوکیانی و دیگران، 1400: 72: عباس‌پور، 1398: 171). این رویکرد فراتر از انتقال دانش، بر پرورش مهارت‌ها، نگرش‌ها و رفتارهایی تمرکز دارد که منجربه کاهش نابرابری‌ها، ارتقای مشارکت اجتماعی و تقویت هم‌بستگی جمعی می‌شود (Ayuningsih, Syafaruddin, MS, 2020: 1035). عدالت آموزشی شامل توانمندسازی گروه‌های محروم، تضمین فرصت‌های برابر و ایجاد محیط یادگیری فراگیر است‌که مشارکت فعال همۀ دانش‌آموزان را تسهیل می‌کند (Thomas, Madison, 2010: 571-577). رویکرد فرهنگ‌پذیری در برنامه‌های درسی تأکید دارد که محتوای آموزشی و روشهای یاددهی باید با زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و شناختی دانش‌آموزان همخوانی داشته باشند (فرخی‌نژاد، 1401: 2؛ کرمی، 1400: 94). این رویکرد یادگیری معنادار را مستلزم برقراری پیوند میان محتوای آموزشی و تجربیات، ارزش‌ها و باورهای فرهنگی دانش‌آموزان می‌داند. برنامه‌های فرهنگ‌پذیر، تفاوت‌های فرهنگی را به‌عنوان منبعی غنی برای یادگیری به‌کار می‌گیرند و ضمن احترام به تنوع، عدالت آموزشی را تقویت می‌کنند (Eka, 2017: 2-8). ادغام عدالت‌اجتماعی و فرهنگ‌پذیری در برنامه‌های درسی امکان ارتقای توانمندی‌های فردی، اجتماعی و اخلاقی دانش‌آموزان را فراهم می‌کند (کلانتری، عابدیان‌اصفهانی، مکی‌آل‌آقا، 1401: 31؛ واحدنژاد، 1403: 2). این ترکیب موجب توسعۀ مهارت‌های تفکر انتقادی، حل‌مسأله و توانمندی‌های مشارکتی می‌شود و ظرفیت دانش‌آموزان برای ایفای‌نقش فعال در جامعه دموکراتیک را تقویت می‌کند (موسوی، 1401: 79-77). برنامه‌هایی که همزمان عدالت‌محور و فرهنگ‌پذیر طراحی شوند، می‌توانند اثرات بلندمدت بر هویت اجتماعی و فرهنگی دانش‌آموزان داشته باشند و آنان را برای مواجهه‌با چالش‌های پیچیده جامعه آماده کنند (McGovern et al., 2023: 2-6). در نظام آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران، ترکیب این دو رویکرد اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا برنامه‌های درسی علاوه‌بر انتقال آموزه‌های دینی و اخلاقی، باید توانمندسازی دانش‌آموزان در رویارویی با نابرابری‌ها و تنوع فرهنگی را نیز درنظر بگیرند. این دیدگاه امکان طراحی برنامه‌هایی را فراهم می‌کند که هم عدالت آموزشی را تحقق بخشند و هم با ارزش‌ها، باورها و هویت‌فرهنگی جامعه همخوان باشند، و نهایتاً نقش مؤثری در تربیت نسلی آگاه، توانمند و مشارکت‌جو ایفاء کنند.
مواد و روش‌تحقیق
پژوهش حاضر باهدف طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامۀ درسی مبتنی‌بر زندگی‌اسلامی و عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری در دورۀ دوم مقطع ابتدایی نظام‌آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران انجام شد. این مطالعه از نوع ترکیبی (کیفی-کمی) است. طوری‌که در بخش کیفی؛ جامعۀ آماری شامل مدیران، کارشناسان و متخصصان برنامه‌ریزی درسی در مقطع ابتدایی است‌که تجربه و دانش تخصصی دراین حوزه دارند. نمونه‌گیری به روش هدف‌مند انجام شد و 12نفر از افراد آگاه و متخصص برای مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته انتخاب شدند. داده‌های کیفی ازطریق مصاحبه‌های حضوری یا آنلاین جمع‌آوری شد، ضبط و سپس بااستفاده‌از نرم‌افزار MAXQDA تحلیل گردید. تحلیل داده‌ها شامل کدگذاری باز، محوری و انتخابی بود تا مضامین کلیدی در پ5محور اصلی؛ سبک‌شناسی، اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی؛ استخراج شود. روایی داده‌ها ازطریق بررسی پرسش‌های مصاحبه توسط متخصصان و پایایی ازطریق توافق بین‌کدگذاران (Inter-Coder Reliability)، تأمین شد. در بخش کمی؛ جامعۀ آماری شامل معلمان و مدیران مدارس ابتدایی است‌که بااستفاده‌از نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای انتخاب شدند. حجم‌نمونه براساس فرمول کوکران تعیین گردید تا نتایج قابل تعمیم به جامعۀ آماری باشند. ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامۀ استاندارد طراحی‌شده برای اندازهگیری مؤلفههای شناسایی‌شده در الگوی برنامۀ درسی مبتنی‌بر زندگی‌اسلامی است. پرسش‌نامه قبل و پس‌از اجرای الگو توزیع شد تا تغییرات نگرش و عملکرد معلمان و مدیران بررسی گردد. روایی پرسش‌نامه ازطریق روایی محتوا و تأیید متخصصان برنامه‌ریزی درسی و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ بررسی شد. سپس داده‌های کمی با بهرهگیری از نرم‌افزار SPSS تحلیل شدند و از آزمون‌های t برای مقایسۀ میانگین‌ها، تحلیل واریانس (ANOVA)، برای بررسی تفاوت بین گروه‌ها و تحلیل رگرسیون برای اعتبارسنجی الگو استفاده شد. همچنین، برای تحلیل جامع‌تر روابط بین متغیرهای الگو، روش معادلات ساختاری در نرم‌افزار Smart PLS به‌کار گرفته شد تا روایی همگرا و برازش مدل بررسی شود.
بحث و یافته‌های تحقیق
آمار جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان صرفاً به‌منظور توصیف جامعۀ پژوهش گردآوری شد. برپایۀ (جدول 1)، از نظر جنسیت، تعداد آقایان و بانوان هرکدام ۵۰درصد از نمونه را تشکیل دادند. ازنظر تحصیلات، ۳نفر (۲۵درصد) دارای مدرک کارشناسی‌ارشد و ۹نفر (۷۵درصد) دارای مدرک دکتری بودند. ازنظر سمت اجرایی، ۹نفر (۷۵درصد) از مسئولین آموزش‌وپرورش استانی و شهرستانی، ۱نفر (۳/۸درصد) از مسئولین آموزش‌وپرورش کشوری و ۲نفر (۱۶/۷درصد) از دانشگاه در مصاحبه‌ها شرکت داشتند.
جدول 1. توزیع نمونه‌آماری شرکت‌کنندگان مصاحبه-(مأخذ: نگارندگان، 1404) | |||
متغیر | فراوانی | درصد فراوانی | |
جنسیت | زن | 6 | 50 |
مرد | 6 | 50 | |
میزان تحصیلات | کارشناسی‌ارشد | 3 | 25 |
دکتری | 9 | 75 | |
سمت اجرایی | مسئولین استانی و شهرستان لار | 9 | 75 |
مسئولین کشوری | 1 | 3/8 | |
دانشگاه | 2 | 7/16 | |
تعداد کل | 12تفر | ||
تحلیل خروجی‌های کدگذاری متن مصاحبه‌ها، که باهدف دستیاری به مؤلفههای سبک زندگی‌اسلامی، عدالت‌اجتماعی و برنامه‌ریزی درسی انجام شد، براساس خروجی نرم‌افزار Smart PLS صورت گرفت. داده‌های کیفی بااستفاده‌از روش تحلیل مضمون سامان‌دهی شدند و درنهایت ۴۰۹مضمون استخراج شد طوری‌که براین تبیین از 72مضمون پس‌از پالایش، ۳۵مضمون مرتبط‌با مقولۀ سبک زندگی‌اسلامی شناسایی و در قالب ۵مؤلفه فرعی دسته‌بندی شدند برپایۀ (جدول ۲). مؤلفههای سبک زندگی اسلامی شامل (حوزه‌های سبک‌شناسی زندگی اسلامی، سبک‌شناسی زندگی ایرانی، و ابعاد اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، هنری و علمی)، است.
جدول 2. مضمونهای برگرفته از مصاحبه-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
مقولۀ اصلی | مقولههای فرعی | مضمون (مفهوم) |
تعریف سبک زندگی اسلامی | سبک‌شناسی زندگی‌اسلامی | سبک هم‌سو با شرایط خاص سرزمینی؛ سبک دارای تفسیر واقع‌بینانه؛ سبک با دامنۀ گسترده در حوزه‌های رسانه‌ای؛ سبک متناسب با عملکرد روزانه؛ سبک آمیخته از دو فرهنگ ایرانی و اسلامی؛ سبک دارای ترکیب سنت‌های ایرانی و اسلامی؛ سبک متناسب با آداب‌ورسوم اصیل ایرانی؛ سبک با امکان بهرهگیری از امکانات مدرن؛ |
حوزه‌های سبک‌شناسی | حوزۀ دانشگاهی؛ حوزۀ آموزش‌وپرورش؛ حوزۀ تحقیق و پژوهش؛ | |
ابعاد اعتقادی و اخلاقی | برخورداری از خلاق ایرانی و اسلامی؛ الگوسازی اخلاقی با جهت‌دهی اسلامی؛ گسترش‌دهندۀ دین اسلام و اعتقاد ایرانی؛ دربرگیرندۀ هنجارهای ایرانی-اسلامی؛ هم‌سویی با مفاهیم و اصول اسلامی و اخلاقی؛ تبیین‌کنندۀ فقه شیعه و مساعل اعتقادی و دینی؛ رابطه‌مدار بودن با فرد، جامعه و خداوند؛ الگوگیری از اسلام و الگوسازی تعالیم دینی در جامعه؛ توانایی جهت‌دهی به تعالیم دینی، اعتقادی و اخلاقی در جامعه؛ تأثیرپذیری از آموزه‌های دینی و اعتقادی؛ | |
همخوانی با مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی | همخوانی با مسائل اقتصادی و الگوسازی آن؛ همخوانی با سیاست کشور، مسائل سیاسی و الگوسازی سیاس داخلی؛ همخوانی با مسائل زیستی نظیر: الگوهای رفتاری و کنشی افراد طبق موازین اسلام و حفظ ارزشا و سلیقهها؛ همخوانی با زندگی اجتماعی، الگوها و کنش‌ها و تعاملات اجتماعی؛ اثربخشی بر جهت‌گیری‌های زندگی شخصی و اجتماعی؛ همخوانی با مسائل زیستی و الگوهای رفتاری فرد و جامعه؛ | |
همخوانی با مباحث فرهنگی، هنری و علمی | هم‌سویی با شرایط خاص تاریخی و فرهنگی؛ دارای سبط متناسب با فرهنگ و هنر ایرانی؛ درک تحولات فرهنگی، علمی و هنری؛ الگوسازی فرهنگی طبق موازین اسلام و ایران؛ توجه‌به ابعاد مختلف علمی و هنری در تمامی مقاطع زمانی؛ | |
در تحلیل عناصر برنامۀ درسی سبک زندگی‌اسلامی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری میتوان بیان کرد که این مقوله از 77مضمون تشکیل شده که با حذف مضامین تکراری 71مضمون ذکر شده برپایۀ (جدول 3)، شکل‌دهندۀ این مفهوم هستند که در قالب 6مؤلفه به‌شکل مقولههای فرعی قرار گرفتند.
جدول 3. مضمونهای برگرفته از مصاحبه-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
مقوله اصلی | مقولههای فرعی | مضمون (مفهوم) |
عناصر برنامۀ درسی سبک‌زندگی اسلامی | شیوه و روش | روشهای تربیتی؛ روشهای تضمین سلامت؛ روش پاسخ‌دهی؛ روش آموزش (فرایندهای رسمی و غیررسمی، بومی‌سازی موازین و استانداردها و تجربه‌اندوزی در روشهای آموزشی)؛ روش ارزشیابی؛ |
یادگیری و یاددهی | فعالیتهای یادگیری؛ فرصت یادگیری؛ راهبردهای یاددهی-یادگیری (شامل نقش معلم و دانش‌آموزان و رویکردهی فعال در تدریس فعالانه)؛ مدیریت یادگیری؛ | |
ارزیابی برنامه‌ریزی آموزشی | ارزیابی آموزش؛ برنام ریزی و ارزش‌های اخلاقی؛ ارزیابی در قالب اصول و قواعد اسلامی (نگرش صحیح به ویژگیهای و شایستگی‌های معلمان و ارزشیابی)؛ طراحی برنامۀ درسی؛ تدوین برنامۀ درسی؛ | |
اهداف و مهارت‌ها | علم و آگاهی (توانایی‌ها و تجربه و مهارت)؛ مهارت‌های تعلیم‌وتربیت (عملکردهای تربیتی، گروه‌بندی، کارکردهای چندگانه، اصول اخلاقی)؛ اهداف سبک زندگی ایرانی-اسلامی (دربرگیرندۀ انتظارات و مقاصد آموزشی، هدف‌گیری متناسب با موازین اسلامی)؛ اهداف تربیتی و آموزشی (اهداف اقتصادی، تدبیر اهداف آموزشی)؛ ارتباط محتوا و اهداف آموزشی؛ اهداف نظام آموزش‌وپرورش؛ | |
محتوا | اصول آموزشی؛ اصول تربیتی (هستی شناختی، خانواده، معنویت)؛ مفاهیم آموزشی (مواد و منابع و مفاهیم)؛ محتوای آموزشی (اعتدالگرایی در محتوای آموزشی، اقتصاد)؛ سازمان‌دهی محتوای آموزشی؛ محتواسازی اسلامی؛ | |
زمان و مکان آموزش | زمان و مکان انعطاف‌پذیر؛ زمان شناختی؛ فضای آموزشی و امکانات آموزشی؛ بهرهگیری از شیوۀ اسلامی و محیط ایرانی؛ | |
در بررسی مقولههای مربوط‌با مؤلفههای اصلی و فرعی برنامه درسی سبک زندگی‌اسلامی میتوان بیان کرد که این مقوله از 114مضمون تشکیل شده که با حذف مضامین تکراری 87مضمون، برپایۀ (جدول 4)، در قالب 8مؤلفه است.
جدول 4. مضمونهای برگرفته از مصاحبه-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
متغیر | مؤلفههای اصلی | مؤلفههای فرعی |
مؤلفههای اصلی و فرعی برنامه درسی سبک‌زندگی اسلامی | شایستگی معلم | قدرت درک و تدریس معلم؛ استدلال معلم؛ منطق معلم؛ راهنمای معلم و تدریس؛ |
روش آموزش | روش برنامه‌ریزی؛ شیوۀ اجرایی؛ روش یاددهی و یادگیری؛ شیوۀ اجرا، اصلاح و ارزیابی آموزش؛ | |
اهداف آموزش | اهداف کلی و جزئی؛ اهداف دارای موضوعیت خاص (مثل اهداف رفتاری، اهداف درسی، اهداف غایی)؛ اهداف مدت‌دار (اهداف کوتاه‌مدت، اهداف میان مدت، اهداف بلندمدت و چشم انداز)؛ اهداف فردی و اجتماعی | |
محیط اموزش | آزمون و ابزار اندازه گیری؛ فعالیتهای یادگیری و افراد آموزش دهنده؛ تدابیر آموزشی و امکانات آموزشی؛ | |
زمان آموزش | مهتلتها و فرصتها؛ زمان یادگیری تحصیلی؛ زمان تکلیف و زمان تخصیص یافته؛ | |
محتوای آموزش | محتوای درسی؛ مهارت‌ها و فرایندها و تکالیف آموزشی؛ بستۀ آموزشی؛ محتوا و مفاهیم آموزشی؛ | |
ارزیابی و ارزشیابی | ارزشیابی آموزشی و ارزیابی سیستم آموزشی؛ ارزش‌های اعتقادی؛ | |
مبنی‌بر تبیین ارائۀ یک الگوی مناسب برای برنامۀ درسی براساس سبک زندگی‌اسلامی میتوان بیان کرد که از 77مضمون تشکیل‌شده که با حذف مضامین تکراری 5مضمون ذکر شده برپایۀ (جدول 5)، شکل‌دهندۀ این مفهوم هستند که در قالب 6مؤلفه به‌شکل مقولههای فرعی قرار گرفتند.
جدول 5. مضمونهای برگرفته از مصاحبه-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
متغیر | پاسخ | مضمون (مفهوم) |
ارائۀ یک الگوی مناسب برای برنامه درسی براساس سبک زندگی‌اسلامی | بهرهگیری از آموزش‌های نوین | شیوههای آموزشی نوین (الکترنیک)؛ لزوم بازنگری در نظام‌آموزشی کشور؛ بهرهگیری از روشهای اصیل ایرانی –اسلامی؛ حذف یک نواختی سیستم آموزش؛ رفع محدودیتهای آموزشی؛ |
لزوم برنامه‌ریزی اساسی و عملیاتی | ارائۀ برنامه‌ریزی بلندمدت؛ ارائۀ یک طرح کلان؛ ارائۀ برنامۀ شفاف؛ | |
در نظرگیری شرایط آموزشی | پذیرش شیوهۀ آموزش توسط جامعۀ آموزشی؛ توجه‌به شرایط مدارس؛ توجه‌به شرایط معلمان و مدیران؛ توجه‌به شرایط دانش‌آموزان؛ توجه‌به نیازهای روز جامعه؛ | |
رعایت ابعاد سبک زندگی‌اسلامی | مسائل اقتصادی، مسائل اجتماعی، مسائل فرهنگی و هنری، مسانل آموزشی، مسائل اخلاقی و اعتقادی؛ | |
الگوگیری و شاخص‌سازی | رعایت الگوها و مؤلفههای برنامه‌ریزی صحیح و موفق؛ زمان‌بر بودن پذیرش الگوی جدید توسط جامعه؛ ارائۀ یک الگوی اجرایی مناسب؛ توجه‌به تمام ابعاد زندگی ایرانی-اسلامی؛ توجه‌به الگوهای رفتاری حضرت‌علی (ع)؛ الگوگیری از نهج البلاغه؛ الگوگیری از قرآن‌کریم؛ | |
نظرسنجی | بهرهگیری از نظر علمای دین؛ مطالعۀ روانشناختی نوجوانی و جوانی؛ مطالعۀ کتاب در حوزۀ سبک‌زندگی اسلامی؛ بهرهگیری از صاحب‌نظران در حوزۀ برنامه‌درسی؛ بهرهگیری از نظر کارشناسان تاریخ ایران‌باستان؛ | |
تحلیل عاملی تأییدی مؤلفههای سبک زندگی‌اسلامی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری بااستفاده‌از نرم‌افزار Smart PLS نشان داد که روایی همگرا در مدل اندازهگیری تأیید شده است؛ به مقادیر اعتبار مرکب و میانگین واریانس استخراج‌شده برپایۀ (جدول 6)، ارائه شده و بیانگر کفایت و مطلوبیت سازه‌های پژوهش می‌باشد.
جدول 6. روایی همگرای مدل اندازهگیری سبک زندگی‌اسلامی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
میانگین واریانس استخراج شده | اعتبار مرکب | مؤلفهها |
539/0 | 894/0 | اجتماعی |
561/0 | 932/0 | اخلاق |
551/0 | 709/0 | امنیتی و دفاعی |
617/0 | 808/0 | باورها |
565/0 | 734/0 | تفکر و علم |
513/0 | 869/0 | خانواده |
512/0 | 849/0 | زمان‌شناسی |
645/0 | 756/0 | سلامت و بهداشت |
564/0 | 768/0 | عبادی |
611/0 | 949/0 | مالی و اقتصادی |
587/0 | 940/0 | سبک زندگی‌اسلامی |
مبنی‌بر نتایج الگوریتم Smart PLS نشان‌دادکه شاخص اعتبار مرکب در مدل اندازهگیری متغیرهای پنهان بالاتر از 7/0 بوده و از روایی مطلوب برخوردار است. همچنین مقادیر میانگین واریانس استخراج‌شده بیش‌از 5/0 به‌دست‌آمده که بیانگر تأیید روایی همگرای مدل می‌باشد. براین‌اساس، تحلیل عاملی تأییدی مؤلفههای سبک‌زندگی ایرانی- اسلامی برپایۀ (شکل 1)، ارائه شده و نتایج کلی برازش مدل در (جدول 7)، نمایش داده شده است. همچنین برای کفایت مدل از یکسری شاخصهای برازش برپایۀ (جدول 8)، استفاده گردید.
|
|
ضریب رگرسیون | مقادیر ضریب تی |
شکل 1. تحلیل عاملی و تأیید سبک زندگی‌اسلامی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | |
جدول 7. ضرایب و آمارۀ تی متغیرهای مدل-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | |||
شرح | نتایج | ||
ضریب | آمارۀ تی | سطح معنیداری | |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> اجتماعی | 848/0 | 236/33 | 000/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> اخلاق | 920/0 | 181/73 | 000/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> امنیتی و دفاعی | 237/0 | 966/0 | 335/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> باورها | 731/0 | 676/16 | 000/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> تفکر و علم | 522/0 | 793/8 | 000/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> خانواده | 891/0 | 973/37 | 000/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> زمان‌شناسی | 314/0 | 886/0 | 376/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> سلامت و بهداشت | 332/0 | 896/0 | 371/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> عبادی | 697/0 | 413/18 | 000/0 |
سبک زندگی‌اسلامی با تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> مالی و اقتصادی | 942/0 | 988/81 | 000/0 |
جدول 8. شاخصهای برازش مدل ساختاری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
ریشه میانگین مربعات باقی‌مانده استاندارد شده (SRMR) | شاخص استون-گیسر Q2 | مؤلفهها |
043/0 | 239/0 | اجتماعی |
455/0 | اخلاق | |
187/0 | امنیتی و دفاعی | |
179/0 | باورها | |
089/0 | تفکر و علم | |
372/0 | خانواده | |
189/0 | زمان‌شناسی | |
148/0 | سلامت و بهداشت | |
120/0 | عبادی | |
507/0 | مالی و اقتصادی | |
251/0 | سبک زندگی‌اسلامی | |
به‌طورخاص، نتایج مربوط‌به تحلیل عامل تأییدی مولفه‌های برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری برپایۀ (جدول9)، ارائه و برپایۀ (شکل 2)، تثبیت گردیده و نیز نتایج برازش کلی برپایۀ (جدول 10)، نشان داده شده است.
جدول 9. روایی همگرای مدل اندازهگیری مؤلفههای برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
میانگین واریانس استخراج شده | اعتبار مرکب | مؤلفهها |
519/0 | 872/0 | ارزشیابی |
543/0 | 958/0 | برنامۀ درسی |
858/0 | 960/0 | بستۀ آموزشی |
690/0 | 930/0 | روش |
509/0 | 828/0 | روشهای یاددهی و یادگیری |
873/0 | 954/0 | زمان آموزش |
717/0 | 943/0 | شایتسگی‌های معلم |
623/0 | 869/0 | محتوا |
514/0 | 845/0 | محیط یادگیری |
653/0 | 902/0 | هدف |
|
|
ضریب رگرسیون | مقادیر ضریب تی |
شکل 2. تحلیل عاملی و تأیید مؤلفههای برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | |
جدول 10 ضرایب و آمارۀ تی متغیرهای مدل-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | |||
شرح | نتایج | ||
ضریب | آمارۀ تی | سطح معنیداری | |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> ارزشیابی | 815/0 | 745/13 | 000/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> بسته آموزشی | 601/0 | 692/6 | 000/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> روش | 433/0 | 315/3 | 001/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> روشهای یاددهی و یادگیری | 751/0 | 606/16 | 000/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> زمان آموزش | 912/0 | 238/55 | 000/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> شایتسگی های معلم | 939/0 | 452/102 | 000/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> محتوا | 784/0 | 783/28 | 000/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> محیط یادگیری | 869/0 | 484/4 | 000/0 |
برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری -> هدف | 627/0 | 08/8 | 000/0 |
ازآنجاکه متغیرها به‌عنوان علت گویه‌های مشاهده‌شده درنظر گرفته شده‌اند، مسیرهای مدل به‌صورت انعکاسی از عامل اصلی تعریف گردیده‌اند. برای ارزیابی کفایت مدل پیشنهادی از مجموعه‌ای از شاخصهای برازش استفاده شد که نتایج آن برپایۀ (جدول 11)، ارائه شد.
جدول 11. شاخصهای برازش مدل ساختاری مؤلفههای برنامۀ درسی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404) | ||
ریشۀ میانگین مربعات باقی‌مانده استاندارد شده (SRMR) | شاخص استون-گیسر Q2 | مؤلفهها |
018/0 | 337/0 | ارزشیابی |
305/0 | برنامۀ درسی | |
713/0 | بستۀ آموزشی | |
545/0 | روش | |
323/0 | روشهای یاددهی و یادگیری | |
70/0 | زمان آموزش | |
615/0 | شایتسگی‌های معلم | |
381/0 | محتوا | |
349/0 | محیط یادگیری | |
523/0 | هدف | |
با تحلیل مضمون سلسله‌مراتبی مصاحبه‌ها و ارزیابی روابط مؤلفههای برنامۀ درسی سبک‌زندگی اسلامی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری ازطریق معادلات ساختاری و تحلیل مسیر، مدل‌نهایی تحقیق برپایۀ (شکل 3)، ارائه شد.
شکل 3. مدل‌نهایی پژوهش-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404)
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها
پژوهش حاضر باهدف طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامۀ درسی مبتنی‌بر عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری در دورۀ دوم‌ابتدایی انجام شد. تحلیل داده‌ها در دو بخش کیفی و کمی نشان‌دادکه مؤلفههای استخراج‌شده در حوزه‌های سبک‌شناسی، اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی توانسته‌اند چارچوبی علمی و بومی برای برنامه‌ریزی درسی فراهم سازند. نتایج حاصل از تحلیل مضمون 409مفهوم و پالایش آن‌ها در قالب مؤلفههای اصلی و فرعی، حاکی از انسجام و جامعیت مدل پژوهش حاضر بود. در بخش کمی، تحلیل عاملی تأییدی و آزمون‌های آماری بااستفاده‌از نرم‌افزار Smart PLS بیانگر روایی همگرا و برازش مطلوب مدل بود. شاخصهای اعتبار مرکب و میانگین واریانس استخراج‌شده، همگی مقادیر بالاتر از حد مطلوب را نشان دادند و مدل پیشنهادی توانست بیش‌از 67/0 واریانس متغیرها را تبیین نماید. این امر بیانگر کفایت الگو و قابلیت آن برای تعمیم در نظام آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران است. یافته‌ها نشان‌دادندکه سبک زندگی اسلامی در تبیین عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری بیشترین اثر را بر مؤلفههای اجتماعی، اخلاقی، اعتقادی، خانوادگی و اقتصادی داشته است. به‌ویژه مؤلفههای «اخلاق»، «خانواده» و «مالی و اقتصادی»، با ضرایب بالا و معنادار، نقش برجسته‌ای در استحکام مدل ایفاء کردند. درمقابل، برخی حوزه‌ها نظیر «سلامت و بهداشت» و «زمان‌شناسی»، تأثیر کمتری داشتند که می‌تواند نیازمند بازنگری و تقویت در برنامه‌های آموزشی باشد. همچنین بررسی مؤلفههای برنامۀ درسی نشان داد که عناصر «شایستگی معلم»، «زمان آموزش»، «محتوا»، «روشهای یاددهی و یادگیری» و «ارزشیابی»، بیشترین ارتباط را با تحقق عدالت‌اجتماعی داشتند. این یافته‌ها نشان می‌دهد که بدون توانمندسازی معلمان، بازنگری محتوای آموزشی و طراحی روشهای فعال یاددهی-یادگیری، نمی‌توان به عدالت آموزشی و فرهنگ‌پذیری مطلوب دست یافت. به‌ویژه نقش محوری معلم در اجرای الگو، در تمامی مراحل پژوهش موردتأکید قرار گرفت. مدل نهایی که در قالب مدل ساختاری ارائه شد، با بهرهگیری از شاخصهای برازش، کفایت و اعتبار خودرا به اثبات رساند. این مدل توانست مؤلفههای سبک‌زندگی اسلامی و عناصر برنامه‌ریزی درسی را به‌گونه‌ای منسجم تلفیق کند که نه‌تنها عدالت در فرصت‌های یادگیری را تضمین کند، بلکه فرهنگ‌پذیری دانش‌آموزان را نیز ارتقاء دهد. بدین‌سان، یافته‌های تحقیق مبنایی علمی برای سیاست‌گذاری آموزشی و طراحی برنامه‌های درسی بومی فراهم می‌آورد. درنتیجه میتوان اذعان داشت تلفیق عدالت‌اجتماعی با رویکرد فرهنگ‌پذیری در قالب مدلی بومی برنامۀ درسی، امکان تحقق اهداف تربیتی نظام آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران را فراهم می‌کند. این مدل باتأکیدبر سبک زندگی اسلامی-ایرانی و شاخصهای علمی اعتبارسنجی، می‌تواند مسیر ارتقای کیفیت تربیت اجتماعی و اخلاقی دانش‌آموزان را هموار سازد و زمینه‌ای برای کاهش نابرابری‌های آموزشی و تقویت انسجام ملی ایجاد نماید.
منابع
− ابراهیم‌آبادی، فاطمه. (1402). بررسی ضرورت تربیت‌اسلامی و جایگاه آن در برنامه‌ریزی درسی. دهمین همایش ملی تازه‌های روانشناسی مثبت، بندرعباس-ایران، 11-1.
− حسنی، محمد. (1389). نقد الگوی هدف‌گذاری سند برنامۀ درسی ملی جمهوری‌اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات برنامۀ درسی، ،دورۀ 5، شمارۀ 18، 119-89.
− رشیدی‌مفرد، ویدا. ناطقی، فائزه. سیدی، فرانک. (1402). طراحی و اعتباریابی الگوی مطلوب برنامۀ درسی باتأکیدبر مردم‌سالاری دینی در دورۀ متوسطۀ اول. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-سبک زندگی‌اسلامی با محوریت سلامت، دورۀ 7، شمارۀ 3؛ (پیاپی 35)، 176-164.
− زارعی، فاطمه. قلتاش، عباس. ماشین‌چی، علی‌اصغر. (1402). الگوی برنامۀ درسی سبک زندگی ایرانی‌اسلامی دورۀ متوسطه نظام‌آموزشی کشور. نخستین همایش ملی مدیریت‌پویا، اقتصاد دانش‌بنیان، کازرون-ایران، 10-1.
− صیاح‌کوکیانی، گلستان. ملکی، حمید. سرمدی، محمدرضا. فرج‌اللهی، مهران. محبوبی، طاهر. (1400). الگوی برنامۀ درسی مبتنی‌بر صبر در دورۀ ابتدایی براساس آموزه‌های اسلامی با بهرهگیری از تکنیک دلفی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مدیریت و برنامه‌ریزی در نظام‌های آموزشی، دورۀ 14، شمارۀ 1؛ (پیاپی 26)، 98-71.
− عباس‌پور، علی. عصاره، علیرضا. سبحانی‌نژاد، مهدی. احقر، قدسی. (1398). طراحی و اعتبارسنجی الگوی برنامه درسی تربیت اخلاقی دوره متوسطه اول باتأکیدبر سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش جمهوری‌اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های آموزش و یادگیری، دورۀ 16، شمارۀ 2؛ (پیاپی 30)، 183-169.
− عباس‌زاده، آذر. رنجدوست، شهرام. عظیمی، محمد. (1400). طراحی و اعتباریابی الگوی مطلوب برنامۀ درسی رشد دینی و اخلاقی باتأکیدبر دورۀ اول متوسطه. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات اندازهگیری و ارزشیابی آموزشی، دورۀ 11، شمارۀ 35، 95-69.
− فرخی‌نژاد، پریسا. (1401). بررسی مؤلفههای برنامۀ درسی با رویکرد اسلامی. پنجمین همایش بین‌المللی روانشناسی، علوم‌تربیتی و مطالعات اجتماعی، همدان-ایران، 10-1.
− کرمی، زهره. (1400). سبک زندگی‌اسلامی در برنامۀ درسی دورۀ ابتدایی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم‌تربیتی از دیدگاه اسلام، دورۀ 9، شمارۀ 17، 133-93.
− کلانتری، مهدی. عابدیان‌اصفهانی، منصوره. مکی‌آل‌آقا، بدیع‌الزمان. (1401). شناسایی عناصر و مؤلفههای برنامۀ درسی دین و زندگی مبتنی‌بر دیدگاه ماورای فردی؛ یک مطالعۀ کیفی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تربیت‌اسلامی، دورۀ 17، شمارۀ 42، 51-29.
− موسوی، رضا. (1401). نقد و بررسی الگوهای برنامۀ درسی در نظام‌آموزشی جمهوری‌اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-آموزش‌وپرورش اسلامی، دورۀ 22، شمارۀ 4، 88-76.
− واحدنژاد، اقدس. (1403). کاربرد اصول تربیتی اسلام در طراحی برنامۀ درسی مهارت‌های زندگی برای دانش‌آموزان. اولین همایش بین‌المللی پژوهش‌های نوین در آموزش‌وپرورش و مدارس با افق پیشرفت و توسعه، همدان-ایران، 12-1.
− Ayuningsih, Widya. Syafaruddin, Syafaruddin. MS, Amiruddin. (2020). Implementation Of Islamic Education Curriculum Development In Al-Ulum Islamic School Medan. Budapest International Research and Critics in Linguistics and Education (BirLE) Journal, 3(2), 1033-1044.
− Chaaban, Youmen. Badwan, Khawla. Arar, Khalid. (2025). Educational Leadership For Social Justice: A Systematic Review Of Empirical Evidence. Journal Of Review Of Education, 13(2): 1-36.
− Eka, Eka. (2017). Revisiting Character Education From Islamic Perspective: A Quest For Character-Based Education In Indonesia. Journal Of Ulumuna, 21(1): 1-33.
− McGovern, Gina. Pinetta, Bernardette J. Montoro, Jessica M. Channey, Jozet., Rosario-Ramos, Enid. Rivas-Drake, Deborah. (2023). Stretching Towards Social Justice: A Case Study Of Transformative Social And Emotional Learning (SEL). Journal Of Social And Emotional Learning: Research, Practice, And Policy, 2(1): 1-11.
− Moslimany, Raqib. Otaibi, Anzar. Shaikh, Frugo. (2024). Designing A Holistic Curriculum: Challenges And Opportunities In Islamic Education. Journal On Islamic Studies, 1(1): 52-73.
− Syarnubi, Syarnubi. Syarifuddin, Ahmad. Sukirman, Sukirman. (2023). Curriculum Design For The Islamic Religious Education Study Program In The Era Of The Industrial Revolution 4.0. Journal Of Al-Ishlah: Jurnal Pendidikan, 15(4), 6333-6341.
− Thomas, Veronica G. Madison, Anna. (2010). Integration Of Social Justice Into The Teaching Of Evaluation. American Journal Of Evaluation, 31(4): 570-583.
− VanBuskirk, Megan. Medeiros, Roxanna. (2025). Evaluating A Holistic And Social Justice-Oriented Instructional Design Model For Learner Transformation. American Journal Of Distance Education, 1-18.
[1] Raqib Moslimany
[2] Anzar Otaibi
[3] Frugo Shaikh
[4] Syarnubi Syarnubi
[5] Ahmad Syarifuddin
[6] Sukirman Sukirman