ظرفیت و نقش دیپلماسی زن در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ باتأکیدبر دیپلماسی فرهنگی

محورهای موضوعی : مسائل اجتماعی ایران

نسرین علوی‌نیا ¹ , طیبه زارعی ^{2 *}

1 - گروه معارف اسلامی، واحد داراب، دانشگاه آزاداسلامی، داراب، ایران.
2 - گروه معارف اسلامی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاداسلامی، کرمانشاه، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/11/10 تاریخ پذیرش : 1403/09/09 تاریخ انتشار : 1404/05/09

کلید واژه: سیاست خارجی, دیپلماسی, دیپلماسی فرهنگی, جمهوری اسلامی ایران, دیپلماسی زن.,

چکیده مقاله :

سیاست خارجى یکى از متعالى‌ترین امور عمومى در زندگى بشر امـروز است و وظیفه خطیر تولید امنیت را برعهده دارد. ابزار دیپلماتیک یکى از عمده‌ ترین مسیرهاى شناخته‌شده برای تامین صلح و جلوگیرى از تعرض به آب و خاک و سیستم سیاسى یک کشور است. دیپلماسی فرهنگی نیز در واقع تأمین کننده منافع ملی با استفاده از ابزارهای فرهنگی است. از طرفی بانوان در ایران از دیرباز علاقه وافری به حوزه سیاسی نشان داده‌اند و دستگاه دیپلماسی یکی از جذاب‌ترین آنها برای این قشر به حساب می آید. ریشه‌های دیپلماسی به قبل از تاریخ بر‌می‌گردد. زمانی که اولین قاصدان، پیام های شفاهی را از یک رئیس به رئیس دیگری می-رساندند. پس از آن، دیپلماسی یک ارتباط پراکنده شفاهی بین دول بسیار مجزا، در جهت تجارت و نیز بحث و گفتگو پیرامون سرزمین‌های مرزی بود. مـقام معظم رهبرى در اسناد بالادستی مانند سند چشم انداز بیست ساله، سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه، برنامه هفتم توسعه، بیانیه گام دوم انقلاب، اسناد ابلاغیه وزارت خارجی، بر سیاست خارجى اهمیت ویژه‌ای داده‌اند و از حساسیت، تاثیرگذارى و دشوارى هاى میدان وسیع دستگاه دیپلماسى به مناسبت هاى مختلف بدون اشاره به جنسیت زن یا مرد سخن گفته‌اند.

چکیده انگلیسی:

Foreign policy is one of the most elevated domains of public life in contemporary societies, bearing the responsibility for producing and maintaining national security. Diplomacy, as the main instrument of foreign policy, not only secures national interests but also, through various means including cultural diplomacy, contributes to fostering constructive interactions among nations. In the Islamic Republic of Iran, strategic documents such as the 20-Year Vision Plan, the General Policies of Development Plans, and the Second Step of the Revolution Statement have emphasized the importance of foreign policy and the role of diplomacy without gender discrimination between men and women. In this regard, women, owing to their historical interest and competence in social and political arenas, can play an effective role in advancing foreign policy objectives through cultural diplomacy. This study, using a descriptive-analytical approach and library-based data collection, examines the capacities and role of women in the cultural diplomacy of the Islamic Republic of Iran. By analyzing existing documents and experiences, the study demonstrates that strengthening women’s diplomacy, particularly in its cultural dimension, can enhance the country’s international image and increase its soft power.

منابع و مأخذ:

اخوان‌کاظمی، بهرام. (1398). دیپلماسی و رفتار بین¬الملل در اسلام. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات سمت.
آشوری، داریوش. (1399). دانش¬نامۀ سیاسی. چاپ‌سی‌ام، تهران: انتشارات مروارید.
حسن‌خانی، محمد (۱۳۸۴). دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش سیاسی، دورۀ 1، شمارۀ 2، ۱48–۱35.
حقیقی، رضا. (1387). فرهنگ و دیپلماسی در آیینۀ سیاست‌ها و دیپلماسی فرهنگی اتحادیۀ اروپا در قبال ج. ا. ایران. چاپ‌اول، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
خدایی، اصغر. (1383). روابط خارجی ایران بعداز انقلاب¬اسلامی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات آوای‌نور.
دهشیری، محمدرضا. (1393). دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. چاپ‌اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ذولفقاری، مهدی. دشتی، فرزانه. (1397). مؤلفه‌ها و ظرفیت‌های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در دیپلماسی فرهنگی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات قدرت نرم، دورۀ 8، شمار، ۱۹، ۱54–۱27.
رحمتی، ابراهیم. انوشه، ابراهی. باقری‌زاده، علی. (۱۴۰۱). نقش دیپلماسی فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ۵(۷). 662-648.
صالحی‌امیری، سیدرضا. محمدی، سعید. (1395). دیپلماسی فرهنگی. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات ققنوس.
طلوعی، محمود. (1390). جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی. چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات علم.
موسوی‌قرالری، میرهادی. (1391). دیپلماسی فرهنگی-ارتباطی جمهوری اسلامی ایران، هویت زنان و بیداری اسلامی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-ره آورد سیاسی، دورۀ 10، شمارۀ ۳8–۳7، 106-91.
نقیب‌زاده، احمد. (1381). تأثیر فرهنگ ملی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. چاپ‌اول، تهران: ادارۀ نشر وزارت امورخارجه.

متن کامل:



Journal Of Socio-Cultural Changes      Summer 2025. Volume 22. Issue 2; (Ser. 86) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/

 

Type Of Article (Review Article)

The Capacity And Role Of Women’s Diplomacy In The Foreign Policy Of The Islamic Republic Of Iran; With An Emphasis On Cultural Diplomacy

 

Nasrin Alavinia: Department of Islamic Studies, Dar.C., Islamic Azad University, Darab, Iran.

¹Tayyebeh Zareie: Department of Islamic Studies, Ker.C., Islamic Azad University, Kermanshah, Iran.

 

Abstract	Article Einfo
Foreign policy is one of the most elevated domains of public life in contemporary societies, bearing the responsibility for producing and maintaining national security. Diplomacy, as the main instrument of foreign policy, not only secures national interests but also, through various means including cultural diplomacy, contributes to fostering constructive interactions among nations. In the Islamic Republic of Iran, strategic documents such as the 20-Year Vision Plan, the General Policies of Development Plans, and the Second Step of the Revolution Statement have emphasized the importance of foreign policy and the role of diplomacy without gender discrimination between men and women. In this regard, women, owing to their historical interest and competence in social and political arenas, can play an effective role in advancing foreign policy objectives through cultural diplomacy. This study, using a descriptive-analytical approach and library-based data collection, examines the capacities and role of women in the cultural diplomacy of the Islamic Republic of Iran. By analyzing existing documents and experiences, the study demonstrates that strengthening women’s diplomacy, particularly in its cultural dimension, can enhance the country’s international image and increase its soft power.	Received: 2024/01/30 Accepted: 2024/11/29 PP: 48-56.       Keywords:  Foreign Policy Diplomacy Cultural Diplomacy Islamic Republic Of Iran Women’s Diplomacy
Citation: Alavinia, Nasrin. Zareie, Tayyebeh. (2025). The Capacity And Role OfWomen’s Diplomacy In The Foreign Policy Of The Islamic Republic Of Iran; With An Emphasis On Cultural Diplomacy. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(2; Ser. 86): 48-56.   DOI:

 

 

---

[1] Corresponding Author: Tayyebeh Zareie

E-mail Address: [e-mail]

Tel: [phone]

Extended Abstract   

Introduction

Foreign policy is one of the most critical and contested areas of policymaking, playing a vital role in ensuring national security, preserving territorial integrity, and fostering economic and cultural development. Achieving these objectives cannot rely solely on military means; diplomacy, as its most important tool, holds a key position in promoting peace and enhancing a country’s international standing. Despite the significance of this domain, the untapped potentials of the Islamic Republic of Iran’s foreign policy have been less studied from a scientific and realistic perspective. Women, constituting half of the country’s population and possessing a history of political interest and participation, represent one of these valuable capacities. They can play a significant role in strengthening diplomacy, particularly in its cultural dimension. The innovative perspective of the Islamic Republic toward women’s diplomacy, emphasized in its supreme documents, the viewpoints of Imam Khomeini (may his soul rest in peace) and the Supreme Leader, public opinion, and the country’s cultural capacities, has created a foundation to utilize women’s capabilities to enhance cultural diplomacy and improve Iran’s international position. This research aims to identify and elucidate these potentials, emphasizing the strategic necessity of focusing on women’s roles in foreign policy, especially from a cultural standpoint.

 

Methodology

This study is classified as applied research in terms of its objective and adopts a descriptive-analytical approach regarding the nature and method of data collection. The research systematically reviews theoretical literature and existing experiences in the field of diplomacy and foreign policy of the Islamic Republic of Iran, with particular emphasis on the role and capacities of women in cultural diplomacy. The primary focus of the study is on content analysis of the system’s supreme documents, the views of Imam Khomeini (may his soul rest in peace) and the Supreme Leader, as well as key actions and events related to women’s diplomacy in recent decades. Data were collected through a library-based method, drawing on sources such as books, scholarly articles, analytical reports, official documents, and relevant databases. The collected data were then categorized and analyzed using qualitative content analysis and interpretive methods to identify and explain the actual and potential capacities of women’s diplomacy in the foreign policy of the Islamic Republic of Iran, with a particular focus on the cultural dimension. Accordingly, the research findings are based on data interpretation and logical inference derived from evidence and documented sources.

 

ResultsAnd Discussion

The findings of this study indicate that diplomacy, as one of the key pillars of foreign policy, has undergone numerous transformations throughout history—from its traditional forms to the multidimensional practices of today. Particularly in the third millennium, the role of women in the form of cultural and public diplomacy has become more prominent. A review of the experiences of selected countries such as the United States, Turkey, and Saudi Arabia demonstrates that targeted policymaking and leveraging women’s capacities within diplomatic institutions can enhance soft power influence, international legitimacy, and reduce political costs. Meanwhile, the current status of the Islamic Republic of Iran in utilizing women in diplomatic arenas, especially in cultural diplomacy, falls short of the country’s potential and requires greater attention, specialized training, and coherent strategic planning. Furthermore, analysis of the Supreme Leader’s perspectives and the country’s supreme documents reveals that cultural diplomacy and the utilization of human capacities, including women, aligned with principles of dignity, wisdom, and expediency, can play a decisive role in achieving the Islamic Revolution’s global objectives. Overall, women’s diplomacy—particularly in the cultural dimension—is a significant yet underutilized capacity within the foreign policy of the Islamic Republic of Iran. It has the potential to enhance the country’s international image, strengthen soft power, and improve interactions with other nations’ peoples and elites. Global developments and other countries’ experiences show that focusing on cultural and public diplomacy, especially through the participation of women, increases the legitimacy and acceptance of foreign policy while reducing political costs. Therefore, it is recommended that, through targeted policymaking, the development of educational programs, and the training of specialized human resources, women’s participation in both formal and informal diplomatic fields—especially in cultural and public domains—be expanded. This will allow the country to fully benefit from this large human capacity and achieve the overarching goals of the system within the framework of dignity, wisdom, and expediency.

 

نوع‌مقاله (علمی‌‌مروری)

ظرفیت و نقش دیپلماسی زن در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛

باتأکیدبر دیپلماسی فرهنگی

 

 

نسرین علوی­نیا: گروه معارف اسلامی، واحد داراب، دانشگاه آزاداسلامی، داراب، ایران.

¹طیبه زارعی: گروه معارف اسلامی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاداسلامی، کرمانشاه، ایران.

 

اطلاعات مقاله	چکیده
تاریخ دریافت: 10/11/1402 تاریخ پذیرش: 09/09/1403  شمارۀ صفحات: 56-48.     واژگان کلیدی: سیاست خارجی دیپلماسی دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دیپلماسی زن	سیاست خارجی از متعالی‌ترین حوزه‌های حیات عمومی جوامع معاصر است و مسئولیت تولید و حفظ امنیت ملی را برعهده دارد. دیپلماسی به‌عنوان ابزار اصلی سیاست خارجی، ضمن تأمین منافع ملی، بااستفاده‌از روش‌های مختلف ازجمله دیپلماسی فرهنگی، به گسترش تعاملات سازنده میان ملت‌ها کمک می‌کند. در جمهوری اسلامی ایران نیز اسناد بالادستی به‌مانند سند چشم‌انداز 20‌ساله، سیاست‌های کلی برنامه‌های توسع، و بیانیۀ گام دوم انقلاب بر اهمیت سیاست خارجی و نقش دیپلماسی تأکید کرده‌اند، بدون تمایز جنسیتی میان مردان و زنان. دراین میان، زنان به‌دلیل علاقه و توانمندی تاریخی خود در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی می‌توانند در قالب دیپلماسی فرهنگی نقش مؤثری در پیشبرد اهداف سیاست خارجی ایفاء کنند. این پژوهش با رویکرد توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با بهره‌گیری از روش گردآوری داده‌ها به‌صورت کتابخانه‌ای، به‌بررسی ظرفیت‌ها و نقش زنان در دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران پرداخته و با تحلیل اسناد و تجارب موجود نشان می‌دهد که تقویت دیپلماسی زن، به‌ویژه در بُعد فرهنگی، می‌تواند به تقویت وجهۀ بین‌المللی کشور و افزایش نفوذ نرم منجر شود.
استناد: علوی‌نیا، نسرین. زارعی، طیبه. (1404). ظرفیت و نقش دیپلماسی زن در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛  باتأکیدبر دیپلماسی فرهنگی. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 2؛ (پیاپی 86)، 56-48.   DOI:

 

 

 

---

[1] نویسندۀ مسئول: طیبه زارعی

آدرس پست‌الکترونیک: [e-mail]

تلفن: [phone]

 

مقدمه

سیاست خارجی همواره یکی‌از مناقشه‌برانگیزترین حوزه‌های سیاست‌گذاری بوده است. در نگاهی عام، سیاست خارجی از متعالی‌ترین امور عمومی در زندگی بشر امروز به‌شمار می‌رود؛ زیرا وظیفۀ خطیر تولید و حفظ امنیت ملی را برعهده دارد. امنیت نیز طیفی گسترده، از حفظ بقاء و تمامیت سرزمینی تا توسعۀ ظرفیت‌های اقتصادی و فرهنگی را دربرمی‌گیرد و تحقق آن صرفاً با ابزارهای نظامی ممکن نیست. دراین‌میان، ابزار دیپلماتیک اگرچه شاید تنها مسیر تأمین امنیت نباشد، بی‌تردید از مهمترین و شناخته‌شده‌ترین راه‌ها به‌شمار می‌آید (دهشیری، 1393: 28). در قلب سیاست خارجی، هدف اصلی تأمین صلح، پیشگیری از تعرض به سرزمین و نظام سیاسی و ارتقای وجهه بین‌المللی قرار دارد؛ به‌گونه‌ای که تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی از نتایج سیاست خارجی متأثر می‌شوند. باوجود این، جایگاه و کارکرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و به‌ویژه ظرفیت‌های مغفول آن، کمتر به‌طور علمی، واقع‌بینانه و بی‌طرفانه واکاوی شده است. ازسوی‌دیگر، زنان نیمی از جمعیت بیش‌از 85میلیونی ایران را تشکیل می‌دهند (براساس آمار ۲۰۲۱میلادی، حدود 5/49درصد)، و اشتیاق آن‌ها به مشارکت در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و علمی نشان می‌دهد که نادیده گرفتن این ظرفیت بزرگ می‌تواند هزینه‌های سنگینی برای نظام حاکمیتی درپی داشته باشد. علاقۀ زنان به مسائل سیاسی و مشارکت در فرایندهای تصمیم‌گیری نیز پدیده‌ای نوین نیست؛ بلکه از دیرباز بانوان ایرانی به سیاست علاقه‌مند بوده‌اند و دستگاه دیپلماسی یکی‌از جذاب‌ترین عرصه‌های فعالیت برای این قشر محسوب می‌شود. در ادبیات دیپلماسی، پژوهش‌های گسترده‌ای در مراکز علمی غربی، به‌ویژه در ایالات متحده، انجام شده و منابع متعددی درباره دیپلماسی عمومی در دسترس است؛ اما بررسی ظرفیت و نقش دیپلماسی زنان در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ باتأکیدبر دیپلماسی فرهنگی)، موضوعی نو و کمتر کاویده‌شده به‌شمار می‌رود. علت اصلی این امر، نوآورانه بودن نگاه جمهوری اسلامی به دیپلماسی زنان در چهارچوب سیاست خارجی است؛ بااین‌حال اهمیت موضوع سبب شده است‌که شماری از پژوهشگران به‌طور اجمالی به آن بپردازند. این مقاله درپی آن است‌که این شکاف پژوهشی را پر کند و ظرفیت‌های دیپلماسی زنانه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را باتمرکزبر بُعد فرهنگی آشکار سازد. پرسش‌های که پژوهش درپی پاسخ‌گویی به‌آن است عبارتا‌نداز: دیپلماسی زنان در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران چه پیشینه، جایگاه و چشم‌اندازی دارد و چه ظرفیت‌هایی برای ارتقای نقش زنان در دیپلماسی فرهنگی کشور وجود دارد؟ -منویات امام‌خمینی(ره)، و مقام معظم رهبری، اسناد بالادستی و افکار عمومی چگونه بر نقش‌آفرینی زنان در دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران تأثیرگذار بوده و مسیر آینده آن را ترسیم می‌کنند؟

 

پیشینۀ پژوهش 

- ابراهیم رحمتی، ابراهیم انوشه، و علی باقری‌زاده (۱۴۰۱). در تفحص «نقش دیپلماسی فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»؛ به تبیین موردی نقش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به‌عنوان یکی‌از مهمترین نهادهای رسمی مسئول دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران پرداخته‌اند. با روش توصیفی-تحلیلی، عملکرد این سازمان در گسترش زبان فارسی، ترویج فرهنگ اسلامی-ایرانی و ایجاد تعاملات فرهنگی با کشورهای مختلف به‌ویژه در حوز جهان ‌اسلام را ارزیابی کرده‌اند. همچنین به چالش‌های پیش‌روی این سازمان ازجمله کمبود منابع مالی و موانع سیاسی در برخی کشورها پرداخته می‌شود. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که دیپلماسی فرهنگی نقش مؤثری در تحقق اهداف سیاست خارجی ایران داشته و می‌تواند با اصلاحاتی به‌مراتب کارآمدتر شود (رحمتی، انوشه، باقری‌زاده، 1401: 662-648).

- مهدی ذولفقاری و فرزانه دشتی (1397)، در پژوهش «مؤلفه‌ها و ظرفیت‌های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در دیپلماسی فرهنگی»؛ به‌صورت نظری و تحلیلی به‌بررسی ابعاد مختلف قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران و نقش آن در تحقق اهداف سیاست خارجی پرداخته‌اند. و برآن باورند دیپلماسی فرهنگی به‌عنوان یکی‌از ابزارهای کلیدی قدرت نرم است. ازسویی ظرفیت‌های موجود فرهنگی، مذهبی، تمدنی و زبانی ایران را دراین زمینه شناسایی و تحلیل می‌کنند. و به موانع استفادۀ بهینه از این ظرفیت‌ها نیز اشاره می‌شود و راهکارهایی همچون تقویت آموزش زبان فارسی، تعامل با نخبگان فرهنگی و تولید محصولات فرهنگی برای مخاطبان بین‌المللی پیشنهاد شده است. این پژوهش مبنای مناسبی برای تبیین نقش دیپلماسی فرهنگی به‌ویژه با نگاه به ظرفیت‌های داخلی فراهم می‌کند (ذولفقاری، دشتی، 1397» 154-127).

- میرهادی موسوی‌قرالری (1391)، در «دیپلماسی فرهنگی-ارتباطی جمهوری اسلامی ایران، هویت زنان و بیداری اسلامی»، به‌بررسی نقش دیپلماسی فرهنگی در شکل‌گیری دوگانه‌های هویتی زنان و ارتباط آن با جریان بیداری اسلامی. او تحلیل می‌کند چگونه دیپلماسی فرهنگی ایران، بااستفاده‌از حضور زنانه در حوزۀ رسانه و ارتباطات، هویت زنان مسلمان و الگوی زن انقلابی را در سطح منطقه‌ای مطرح کرده است. همچنین، نحوۀ تأثیرگذاری پیوند میان سازمان‌های غیردولتی زنانه و سیاست‌های فرهنگی رسمی را بررسی می‌نماید (موسوی‌قرالری، 1391: 106-91).

- محمد حسن‌خانی (1384)، در بررسی «دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها»؛ به تبیین جایگاه دیپلماسی فرهنگی در میان ابزارهای سنتی و نوین سیاست خارجی می‌پردازد و آن را به‌عنوان یکی‌از مهمترین ابزارهای قدرت نرم در روابط بین‌الملل معرفی می‌کند. وی ضمن ارائۀ تعریف دقیقی از دیپلماسی فرهنگی، به تاریخچۀ این مفهوم و مصادیق عملی آن در کشورهای مختلف به‌مانند ایالات‌متحده و فرانسه اشاره می‌کند. همچنین به چالش‌ها و فرصت‌های استفاده‌از دیپلماسی فرهنگی در کشورهای درحال توسعه پرداخته و بر لزوم توجه به مؤلفه‌های بومی در طراحی استراتژی فرهنگی تأکید دارد  (حسن‌خانی، 1384: 148-135).

 

ادبیات و مبانی‌نظری

دیپلماسی در معنای مدرن آن به‌عنوان هنر، روش و دانش ادارۀ روابط خارجی و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز منازعات میان کشورها تعریف می‌شود. این واژه با ریشۀ یونانی «دیپلوما»، که به‌معنای مدرک و سند بوده، از اواخر قرن 18میلادب، در ادبیات سیاسی به مفهوم تنظیم روابط بین‌المللی به‌کار گرفته شد. در ساده‌ترین تعریف، دیپلماسی هنر ایجاد و مدیریت ارتباط میان دولت‌ها به‌منظور تأمین منافع ملی، جلوگیری از تعارض و توسعۀ همکاری است. برخی صاحب‌نظران دیپلماسی را معادل «گزینه غیر جنگ»، می‌دانند که حتی در شرایط جنگی نیز ادامه می‌یابد و ابزاری برای کاهش تنش و افزایش نفوذ کشورهاست (اخوان‌کاظمی، 1398: 63-60). حضور زنان در دستگاه دیپلماسی ایران پیشینه‌ای معاصر دارد و در دوره‌های مختلف با رویکردهای متفاوتی همراه بوده است. در دورۀ پادشاهی پهلوی‌دوم با تغییرات اجتماعی ناشی از «انقلاب سفید»، زنان تدریجاً وارد عرصه‌های رسمی دیپلماسی شدند. پس‌از پیروزی انقلاب اسلامی، این روند در چارچوب ارزش‌های نظام و باتأکیدبر توانمندی‌های زنان در سطوح مدیریتی و اجرایی ادامه یافت. این حضور نماد توجۀ نظام به ظرفیت‌های انسانی زنان در عرصۀ سیاست خارجی و فرهنگ‌سازی بین‌المللی بود، هرچند در قالب‌ها و رویکردهایی متفاوت از دوران پیش از انقلاب پیگیری شد (آشوری، 1399: 52-50). انقلاب اسلامی نقش زنان در عرصۀ دیپلماسی را وارد مرحله‌ای جدید کرد. در دهه‌های اخیر، شاهد افزایش مشارکت زنان در ساختار وزارت امورخارجه و نیز بهره‌گیری از ظرفیت آن‌ها در تعاملات بین‌المللی بوده‌ایم. توجه‌به دیپلماسی عمومی و فرهنگی به‌عنوان یکی‌از ابعاد سیاست خارجی، به‌ویژه در سال‌های اخیر و ازجمله برگزاری رویدادهایی به‌مانند کنفرانس «زن تأثیرگذار»، اهمیت توجه‌به توانمندی‌های زنان را در بازنمایی چهرۀ فرهنگی و سیاسی کشور تقویت کرده است. این رویکرد به‌نوعی پاسخ به تلاش‌های رسانه‌ای معارض برای تحریف جایگاه زنان ایرانی در عرصۀ جهانی تلقی می‌شود (حقیقی، 1387: 41-39). در اندیشۀ بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و رهبر معظم انقلاب اسلامی، دیپلماسی همواره به‌عنوان یک عرصۀ حساس، پیچیده و پرچالش مطرح بوده است‌که نیازمند مشارکت حداکثری همۀ ظرفیت‌های کشور بدون تمایز جنسیتی است. در سیاست‌های کلی خانواده و سایر اسناد بالادستی نیز به‌طور ضمنی بر استفاده‌از توانمندی‌های زنان در پیشبرد اهداف کشور در عرصه‌های مختلف، ازجمله فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، تأکید شده است. اگرچه این اسناد صراحتاً به مقولۀ دیپلماسی زنان نپرداخته‌اند، اما بسترهای قانونی و راهبردی لازم برای تقویت این نقش را فراهم کرده‌اند (خدایی، 1383: 76-70).

 

مواد و روش‌تحقیق

این پژوهش ازنظر هدف، در زمرۀ تحقیقات کاربردی و ازنظر ماهیت و شیوۀ گردآوری داده‌ها، توصیفی-تحلیلی است. دراین تحقیق تلاش شده است با مرور نظام‌مند ادبیات‌نظری و تجارب موجود در حوزۀ دیپلماسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه درارتباط‌با نقش و ظرفیت‌های زنان در دیپلماسی فرهنگی، تصویری روشن از فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌روی این عرصه ترسیم شود. تمرکز اصلی پژوهش بر تحلیل محتوای اسناد بالادستی نظام، دیدگاه‌های امام‌خمینی(ره)، و مقام معظم رهبری، و نیز اقدامات و رویدادهای شاخص مرتبط‌با دیپلماسی زنان در دهه‌های اخیر بوده است. داده‌های پژوهش به‌روش کتابخانه‌ای گردآوری شده و منابع شامل کتاب‌ها، مقالات علمی‌پژوهشی، گزارش‌های تحلیلی، اسناد رسمی و پایگاه‌های اطلاعاتی مرتبط‌با موضوع بوده است. سپس داده‌های گردآوری‌شده با روش تحلیل کیفی و تفسیر محور، دسته‌بندی و تحلیل شده‌اند تا ضمن بررسی مبانی‌نظری، ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه دیپلماسی زنان در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باتأکیدبر بُعد فرهنگی شناسایی و تبیین شود. بدین‌ترتیب، یافته‌های پژوهش مبتنی‌بر تفسیر داده‌ها و استنتاج منطقی از شواهد و مستندات ارائه شده است.

 

بحث و یافته‌های تحقیق

- تحولات تاریخی دیپلماسی در چشم‌انداز کلان

دیپلماسی در سطح کلان، به‌عنوان فن سازمان‌دهی و فریند ارتباطی بین واحدهای سیاسی، هزاران سال است‌که وجود دارد. قدیمی‌ترین سند دیپلماتیک، نامه‌ای است‌که روی لوحی حک شده و مربوط‌به حدود ۲۵۰۰سال پیش‌از میلاد می‌باشد. این نامه از پادشاهی به‌نام «ابلا»، که در نزدیکی سواحل مدیترانه و در محدودۀ جغرافیایی خاورمیانه فعلی واقع شده بود، به پادشاه «همازی»؛ در منطقه‌ای که امروزه شمال ایران محسوب می‌شود، ارسال شده است. این نامه توسط پیکی به مسافت حدود ۲۰۰۰کیلومتر حمل شده و شامل پیامی مختصر بوده است. این سند امروزه به‌عنوان مدرکی از وجود یک نظام دیپلماتیک واقعی و کامل در دوران کهن شناخته می‌شود (صالحی‌امیری، محمدی، 1395: 101-99).

 

- تحولات تاریخی دیپلماسی و نقش زنان در هزارۀ سوم

بررسی تاریخی دیپلماسی نشان می‌دهد که این مفهوم از روابط غیررسمی قبایل و دولت‌های باستانی آغاز شد و با گذر از مراحل «سنتی»، «کلاسیک»، «نوین» و «هزارۀ سوم»، به‌شکل پیچیده‌تر و چندبُعدی امروزی درآمده است. در دوران باستان، دیپلماسی بیشتر مبتنی‌بر پیام‌رسانی و روابط مقطعی میان پادشاهان و فرمانروایان بود. دراین دوره، حتی در ادیان الهی، به‌مانند داستان‌نامۀ حضرت سلیمان به ملکه سبأ، می‌توان نشانه‌هایی از ارتباطات دیپلماتیک یافت. در دوران سنتی، دیپلماسی به‌تدریج ساختارمندتر شد و در دورۀ کلاسیک، با شکل‌گیری نظام دولت‌های مدرن، تبدیل به حرفه‌ای رسمی و مبتنی‌بر قواعد شد. شکست دیپلماسی کلاسیک در مهار جنگ‌های جهانی، زمینه‌ساز ظهور دیپلماسی نوین و تأکیدبر شفافیت و سازمان‌های بین‌المللی شد. در هزارۀ سوم، دیپلماسی تحت‌تأثیر جهانی‌شدن، فناوری‌های ارتباطی و گسترش نقش اقتصاد، وارد مرحله‌ای تازه با محوریت دیپلماسی اقتصادی و فرهنگی شد. دراین بستر، زنان به‌عنوان بازیگران فرهنگی و اجتماعی، نقش پررنگ‌تری پیدا کردند؛ اگرچه همچنان در تقسیم‌بندی‌های رسمی دیپلماسی، عنوان مستقلی برای «دیپلماسی زن»، به‌کار نمی‌رود، اما آثار و نتایج آن قابل مشاهده است.

 

- وضعیت دیپلماسی زنان در کشورهای منتخب

در ایالات‌متحدۀ آمریکا، حضور زنان در دستگاه دیپلماسی طی دهه‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است، به‌طوری‌که در سال ۲۰۲۴میلادی، حدود یک‌سوم سفیران این کشور زن هستند. سفیرانی به‌مانند باربارا لیف¹، شرلی تمپل² و نیکی هیلی³، ازجمله چهره‌های برجسته این عرصه بوده‌اند. ترکیه نیز به‌عنوان کشوری مسلمان، از دهۀ ۱۹۸۰، به‌بعد سیاست‌های فعالی برای افزایش تعداد سفیران زن در پیش گرفت و شمار آنان را از ۸نفر در سال ۲۰۰۰ به ۷۹نفر در سال ۲۰۲۴ رساند. درمقابل، افغانستان در سال‌های اخیر با کاهش شدید حضور زنان در عرصۀ دیپلماسی مواجه شده و در سال ۲۰۲۴ فاقد سفیر زن است. عربستان سعودی نیز با اصلاحات اخیر توانسته است 3سفیر زن منصوب کند، ازجمله ریما بنت بندر⁴، به‌عنوان اولین زن سفیر در تاریخ این کشور.

 

- دیدگاه مسلمانان نسبت‌به دموکراسی و نقش زنان

مطالعات پیمایشی در کشورهای مسلمان نشان می‌دهد که اکثریت مسلمانان با حضور زنان در عرصه‌های عمومی و حق انتخاب در پوشش و مشارکت سیاسی موافق هستند. به‌عنوان مثال، در ترکیه، اندونزی و لبنان بیش‌از ۹۰درصد مردم موافق حق انتخاب حجاب هستند. همچنین در کشورهایی مانند سنگال، ازبکستان و غنا، حمایت از دموکراسی در سال‌های اخیر به بیش‌از ۹0درصد رسیده است. این یافته‌ها نشان می‌دهد که بستر اجتماعی برای پذیرش نقش زنان در عرصه‌های دیپلماسی و تصمیم‌گیری عمومی در بسیاری از کشورهای اسلامی وجود دارد.

 

- وضعیت دیپلماسی زنان در جمهوری اسلامی ایران

در جمهوری اسلامی ایران، سهم زنان در عرصۀ دیپلماسی رسمی همچنان پایین است. درحال‌حاضر (۱۴۰۳ش)، تنها 3سفیر زن ایرانی در جهان حضور دارند: یکی در برونئی (آسیا)، و دو نفر در دانمارک و فنلاند (اروپا). در بسیاری از کشورها در آسیا، آفریقا، آمریکا و حتی برخی کشورهای اروپایی، ایران سفیر زن ندارد و حتی در برخی موارد فاقد سفیر است. باتوجه‌به ظرفیت‌های موجود، به‌ویژه در دیپلماسی فرهنگی و تعامل با ملت‌ها، بهره‌گیری بیشتر از زنان می‌تواند به ارتقای چهرۀ بین‌المللی ایران و افزایش نفوذ نرم کشور کمک کند. همچنین توجه‌به مناطق مهمی به‌مانند آفریقا، که از پویایی جمعیتی و فرهنگی بالایی برخوردار است، ضروری به‌نظر می‌رسد. دیپلماسی زنان، به‌ویژه در بُعد فرهنگی، ازجمله ظرفیت‌های مهم سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. در شرایط کنونی، بهره‌گیری از این ظرفیت می‌تواند ضمن افزایش مشروعیت و مقبولیت بین‌المللی، به کاهش هزینه‌های سیاسی و ارتقای نفوذ نرم ایران کمک کند. تجربۀ کشورهای دیگر نشان می‌دهد که سیاست‌گذاری هدف‌مند و آموزش تخصصی می‌تواند مسیر حضور مؤثر زنان در دیپلماسی را هموارتر سازد. لازم است جمهوری اسلامی ایران با طراحی برنامه‌های آموزشی، تشویقی و نهادی، زمینه‌های افزایش سهم زنان در سطوح مختلف دیپلماسی، به‌ویژه در حوزه‌های فرهنگی و عمومی را فراهم آورد.

 

- دیپلماسی فرهنگی

دیپلماسی فرهنگی، به‌عنوان زیرمجموعۀ دیپلماسی عمومی، برای برنامه‌ریزی استراتژیک و اجرای برنامه‌های آموزشی، فرهنگی و اطلاع‌رسانی درمیان افکار عمومی کشور هدف مطرح است. این نوع دیپلماسی تلاش می‌کند تا فرهنگ یک ملت را به جهان عرضه کرده و خصوصیات فرهنگی ملت‌ها را در سطح دوجانبه و چندجانبه تبادل کند. به‌کارگیری ظرفیت‌ها و ابزارهای فرهنگی در مدیریت استراتژیک فرهنگی برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی و دولت‌های دیگر، از حساس‌ترین مسائل است. دیپلماسی فرهنگی تأمین‌کنندۀ منافع ملی ازطریق ابزارهای فرهنگی است. کشورهای قدرتمند امروزی ترجیح می‌دهند تا جایی‌که ممکن است از ابزارهای فرهنگی بیشتر از ابزارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی استفاده کنند (طلوعی، 1390: 88-86). این دیپلماسی زمانی معنا و اهمیت واقعی می‌یابد که کشورها از فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره برده و فرهنگ و تمدن خودرا به سایر ملت‌ها معرفی کنند.

 

- دیپلماسی فرهنگی در ایران

با توسعۀ اشکال غیرمستقیم هم‌جواری به‌ویژه هم‌جواری مجازی و تقویت دیپلماسی رسانه‌ای، امکان اجرای دیپلماسی فرهنگی فعال‌تر فراهم شده است. ایران که دارای فرهنگی پویا و تمدنی متعالی است، می‌تواند از دیپلماسی فرهنگی به‌نحو مطلوب برای افزایش نفوذ فرهنگی خود در کشورهای منطقه و جهان بهره ببرد. بااین‌حال، جمهوری اسلامی ایران با چالش‌هایی در دیپلماسی فرهنگی مواجه است، ازجمله نبود مدیریت فرهنگی منسجم، عدم‌شناخت دقیق محیط داخلی و خارجی، فقدان برنامه‌ریزی استراتژیک صحیح و نبود الگوی فرهنگی مناسب در حوزۀ تمدنی و ملی. بیشتر اقدامات فعلی دیپلماسی فرهنگی بر محور انقلاب اسلامی، رهبری هوشمندانه، موقعیت جغرافیایی و هویت ملی و تمدن اسلامی است‌که این موضوع چالش‌هایی نیز به‌دنبال داشته است. ایران با داشتن الگویی پیش‌رو در سیاست خارجی و بهره‌گیری از ظرفیت زنان می‌تواند از جغرافیای فرهنگی، عناصر فرهنگی، فناوری اطلاعات و سازمان‌های بین‌المللی برای پیش‌برد منافع ملی خود استفاده کند و چالش‌های روابط فرهنگی با کشورهای منطقه و جهان را کاهش دهد. توجه‌به عناصر سازندۀ فرهنگ ایرانی همچون ارزش‌های ملی، مذهب، هنر، زبان فارسی و جاذبه‌های گردشگری می‌تواند قدرت نرم ایران را در منطقه خاورمیانه تقویت کند.

 

- دیپلماسی فرهنگی در آمریکا

هدف اصلی دیپلماسی عمومی در آمریکا کسب قلب‌ها و ذهن‌های مردم سایر کشورها درراستای اهداف ملی آمریکا است. اصطلاح دیپلماسی عمومی در آمریکا به‌طور فراگیر شامل دیپلماسی فرهنگی، رویکردهای فرهنگی سیاست خارجی و دیپلماسی ارتباطی است و به کاربرد ابزارهای بین‌فرهنگی و ارتباطات بین‌المللی معطوف می‌شود (نقیب‌زاده، 1381: 53-51). یکی‌از منابع اصلی دیپلماسی عمومی فرهنگی در آمریکا، قدرت نرم است؛ شیوه‌ای از اعمال قدرت که موجب می‌شود کشور هدف خواسته‌های کشور صاحب قدرت نرم را دنبال کند. آمریکا از دیپلماسی فرهنگی خلاقانه‌تر و انعطاف‌پذیرتر نسبت‌به دیپلماسی سنتی استفاده می‌کند تا فرهنگ و سبک زندگی خود را اشاعه دهد و ازاین طریق اعتبار و فهم متقابل را فراهم آورد.

 

- دیدگاه مقام معظم رهبری دربارۀ دیپلماسی فرهنگی

مقام معظم رهبری دیپلماسی فرهنگی را به‌عنوان ابزاری مهم برای پیش‌برد اهداف انقلاب و سیاست خارجی کشور موردتأکید قرار داده‌اند. ایشان طراحی یک راه، فرهنگ و تمدن نو برای بشریت را هدف اصلی دیپلماسی فرهنگی می‌دانند و انتقال فرهنگ جمهوری اسلامی را وظیفۀ اصلی سفرا می‌شمارند که مستلزم داشتن روحیۀ اسلامی و ذوق هنری است. ایشان اصول عزت، حکمت و مصلحت را به‌عنوان پایه‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی مطرح کرده‌اند و بر اهمیت حکمت و مدبرانه عمل کردن در دیپلماسی تأکید دارند. همچنین پی‌ریزی نظامی بر پایه معنویت را تحولی عظیم در جهان مادی‌گرای کنونی دانسته و اهمیت آن را انکارناپذیر می‌دانند.

 

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

دیپلماسی به‌عنوان هنر مذاکره و ایجاد تعامل سازنده میان دولت‌ها برای دستیابی به توافقات و حفظ منافع متقابل، همواره یکی‌از ارکان کلیدی سیاست خارجی کشورها بوده است. اهمیت این حوزه به‌دلیل نقش آن در تأمین صلح، حفظ تمامیت ارضی و ثبات نظام سیاسی انکارناپذیر است، چراکه کیفیت سیاست خارجی بر تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی تأثیرگذار است. ازاین‌رو ارزیابی علمی، واقع‌بینانه و بی‌طرفانه سیاست خارجی، به‌ویژه در زمینۀ بهره‌گیری از ظرفیت‌های انسانی، ضرورتی اساسی دارد. دیپلماسی زنان در ایران طی دهه‌های گذشته با گشایش تدریجی مسیر حضور زنان در عرصه‌های رسمی آغاز شد و به‌تدریج جایگاه آنان در دستگاه سیاست خارجی تثبیت شد. پس‌از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، حضور زنان در عرصه‌های دیپلماسی در چارچوب ارزش‌ها و سیاست‌های نظام ادامه یافت و به‌عنوان بخشی از توان انسانی کشور در حوزۀ تعاملات فرهنگی و سیاسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در سیاست‌های کلان نظام نیز جایگاه دیپلماسی و تأثیرگذاری آن در ابعاد گوناگون، بدون تفکیک جنسیتی، همواره موردتأکید بوده است. تحولات جهانی، ازجمله جهانی‌شدن اقتصاد و افزایش اهمیت تعاملات اقتصادی و فرهنگی در روابط کشورها، موجب شده است دیپلماسی فرهنگی و اقتصادی در سیاست خارجی از جایگاه بالاتری برخوردار شوند. دراین میان، ظرفیت‌های زنان در دیپلماسی عمومی و فرهنگی می‌تواند در تقویت چهرۀ بین‌المللی کشور و ارتباط با نخبگان و اندیشمندان سایر کشورها نقش مؤثری ایفاء کند. تجربه‌های اخیر نیز نشان می‌دهد توجه‌به دیپلماسی عمومی، ازجمله در حوزۀ زنان، بازتاب مثبت و گسترده‌ای در سطح بین‌المللی داشته است. براین‌اساس، پیشنهاد می‌شود موضوع دیپلماسی، به‌ویژه دیپلماسی زنان، بیش‌از‌پیش در نظام آموزشی و دانشگاهی کشور موردتوجه قرار گیرد و به‌عنوان سرفصل‌های آموزشی در مقاطع تحصیلی مرتبط گنجانده شود، تا زمینۀ تربیت نسل‌هایی آشنا و توانمند برای ایفای نقش دراین عرصه مهم فراهم گردد.

 

منابع

−       اخوان‌کاظمی، بهرام. (1398). دیپلماسی و رفتار بین­الملل در اسلام. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات سمت.

−       آشوری، داریوش. (1399). دانش­نامۀ سیاسی. چاپ‌سی‌ام، تهران: انتشارات مروارید.

−       حسن‌خانی، محمد (۱۳۸۴). دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش سیاسی، دورۀ 1، شمارۀ 2، ۱48–۱35.

−       حقیقی، رضا. (1387). فرهنگ و دیپلماسی در آیینۀ سیاست‌ها و دیپلماسی فرهنگی اتحادیۀ اروپا در قبال ج. ا. ایران. چاپ‌اول، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

−       خدایی، اصغر. (1383). روابط خارجی ایران بعداز انقلاب­اسلامی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات آوای‌نور.

−       دهشیری، محمدرضا. (1393). دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. چاپ‌اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

−       ذولفقاری، مهدی. دشتی، فرزانه. (1397). مؤلفه‌ها و ظرفیت‌های قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در دیپلماسی فرهنگی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات قدرت نرم، دورۀ 8، شمار، ۱۹، ۱54–۱27.

−       رحمتی، ابراهیم. انوشه، ابراهی. باقری‌زاده، علی. (۱۴۰۱). نقش دیپلماسی فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ۵(۷). 662-648.

−       صالحی‌امیری، سیدرضا. محمدی، سعید. (1395). دیپلماسی فرهنگی. چاپ‌سوم، تهران: انتشارات ققنوس.

−       طلوعی، محمود. (1390). جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی. چاپ‌چهارم، تهران: انتشارات علم.

−       موسوی‌قرالری، میرهادی. (1391). دیپلماسی فرهنگی-ارتباطی جمهوری اسلامی ایران، هویت زنان و بیداری اسلامی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-ره آورد سیاسی، دورۀ 10، شمارۀ ۳8–۳7، 106-91.

−       نقیب­زاده، احمد. (1381). تأثیر فرهنگ ملی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. چاپ‌اول، تهران: ادارۀ نشر وزارت امورخارجه.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Barbara Leaf

[2]  Shirley Temple

[3]  Nikki Haley

[4]  Reema Bint Bandar