شماره‌گذاری نوین نقش‌برجسته‌های ساسانی محوطه «نقش رجب» بر اساس مطالعات کرونولوژی
حسین فیضی
1
(
دکترای باستان‌شناسی، مدرس دانشکدهٔ باستان‌شناسی شوش، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران.
)
کلید واژه: نقش رجب, اردشیر پاپکان, شاهپور یکم, بهرام دوم, شاهپور دختک یکم.,
چکیده مقاله :
«نقش رجب» یکی از مهم‌ترین محوطه‌های آیینی ـ سلطنتی اوایل دورۀ ساسانیان (۲۲۴–۶۵۱ م.) است که همراه با «نقش رستم» و «تنگ چوگان بیشاپور»، بیشترین تعداد نقش‌برجسته‌های صخره‌ای را در خاستگاه ساسانیان، استان فارس، در خود جای داده است. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از دو چهارچوب میدانی و نظری و تحلیل داده‌ها بر اساس رهیافت تاریخی و باستان‌شناختی، نشان می‌دهد که پنج نقش برجسته کاملاً مجزا از نظر کرونولوژی در این محوطه حجاری شده‌اند: «نقش رجب I» شامل مجلس دیهیم‌ستانی اردشیر پاپکان (۲۲۴–۲۴۲ م.) با حضور مظهر اهُورامزدا به صورت پیاده؛ «نقش رجب II» تصویر شاهپور یکم (۲۴۲–۲۷۲ م.) سواره همراه خاندان سلطنتی پیاده در حال ورود به محوطه برای اجرای مراسم آیینی ـ سلطنتی؛ «نقش رجب III» صحنه باشکوه دیهیم‌ستانی بهرام دوم (۲۷۶–۲۹۳ م.) با مظهر اهُورامزدا به صورت سواره؛ «نقش رجب IV» نقش شاهپور دختک یکم و بهرام سوم-سکانشاه، ملکه و ولیعهد دربار بهرام دوم؛ و «نقش رجب V» نیم‌تنه موبد کرتیر، موبدان موبد دوره بهرام دوم. تحلیل سبک‌شناختی و موقعیت جغرافیایی نقش‌ها نشان می‌دهد که این محوطه احتمالاً پیش از فروپاشی حکومت اشکانیان و پس از تثبیت قدرت اردشیر پاپکان در پارس و فتح خوزستان برای خلق نقش‌برجسته‌ها و برگزاری مراسم آیینی ـ سلطنتی انتخاب شده است. این مطالعه جایگاه ویژه آیینی محوطه «نقش رجب» را در اوایل دورۀ ساسانیان تأیید می‌کند و ایوان طبیعی آن را به‌عنوان مکانی مناسب برای اجرای مراسم دیهیم‌ستانی (تاجگذاری) معرفی می‌کند.
چکیده انگلیسی :
Naqsh-e Rajab is one of the most significant ritual-royal sites of the early Sasanian period (224–651 CE), which, together with Naqsh-e Rustam and Tang-e Chogan Bishapur, contains the highest concentration of rock reliefs in the Sasanian homeland, Fars Province. This study, employing both field and theoretical frameworks and analyzing data through historical and archaeological approaches, demonstrates that five chronologically distinct reliefs were carved at the site: Naqsh-e Rajab I, depicting the investiture of Ardashir Papakan (224–242 CE) by the manifestation of Ahura Mazda on foot; Naqsh-e Rajab II, showing Shapur I (242–272 CE) on horseback, accompanied by the royal family on foot, entering the site for a royal-ritual ceremony; Naqsh-e Rajab III, representing the grand investiture of Bahram II (276–293 CE) by Ahura Mazda on horseback; Naqsh-e Rajab IV, portraying Shapurdukhtak I and Bahram III-Sakanshah, queen and crown prince of Bahram II’s court; and Naqsh-e Rajab V, featuring the bust of Mobed Kartir, chief priest during Bahram II’s reign. Stylistic and geographical analyses suggest that the site was likely selected shortly before the fall of the Parthian Empire and following Ardashir Papakan’s consolidation of power in Pars and the conquest of Khuzestan for creating rock reliefs and performing royal-ritual ceremonies. The findings underscore the special ritual significance of Naqsh-e Rajab in the early Sasanian period and identify its natural terrace as a venue for investiture (coronation) ceremonies.
آذرنوش، مسعود (1375). «نگاهی دیگر به شاهـپور دوم، اردشیر دوم و شاهپور سوم: پیشنهادی برای بازنویسی بخشی از تاریخ ساسانیان». باستان شناسی و تاریخ، ۱۰(۱)، 45-37.#
آورزمانی، فریدون (1371). «نقشهای دره چوگان، فروهر»،۲۷ (۹ و ۱۱)، 2۲-2۷.#
اورلا، برونو (1402). نگاهی نو به نقش‌برجسته‌های ساسانی (ترجمه الناز رهبر). تهران: انتشارات پژوهشکده هنر.#
بویس، مری(1386). زرتشتیان: باورها و آداب دینی آنها (ترجمه عسگر بهرامی، چ هشتم). تهران: انتشارات ققنوس.#
بهار، مهرداد (1389). پژوهشی در اساطیر ایران، چاپ هشتم، تهران: آگه.#
بیکرمان، ا. (1387). «دورۀ سلوکی، تاریخ ایران کمبریج» (جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر، ص 101-122.#
پرادا، ایدت با همکاری رابرت دایسون و چارلز ویلکینسون (1383). هنر ایران باستان (ترجمه یوسف مجیدزاده، چ سوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.#
تفضلی، احمد (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش دکتر ژاله آموزگار، تهران: انتشارات سخن.#
جکسن، ویلیام آبراهام (1352). سفرنامه: ایران در گذشته و حال (ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، چ اول). تهران: انتشارات خوارزمی.#
جوادی، شهره، آورزمانی، فریدون (1388). سنگ‌نگاره‌های ساسانی، چ اول. تهران: بلخ، پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی هنر.#
حسنی، میرزا محمد(1393). نقش‌برجسته‌های نویافته ساسانی، چ اول. تهران: انتشارت ققنوس.#
دریایی، تورج (1383). شاهنشاهی ساسانی،) ترجمه مرتضی ثاقب¬فر، چ اول). تهران: انتشارات ققنوس.#
دریایی، تورج (1391). ناگفته¬های امپراتوری¬های ساسانیان، (ترجمه آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی). تهران: کتاب پارسه.#
دیولافوا، ژان (1390). سفرنامه مادام دیولافوا «ایران و کلده» (ترجمه همایون فره‌وشی، چ اول). تهران: انتشارات دنیای کتاب.#
سایکس، سرپرسی (1371). تاریخ ایران (ترجمه سید محمدتقی فخرداعی گیلانی، ج. اول، چ سوم). تهران: انتشارات دنیای کتاب.#
سلوود، دیوید (1387). «سکه‌شناسی»، تاریخ ایران کمبریج(جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر، (ترجمه حسن انوشه، چاپ پنجم). تهران: امیرکبیر، ص 381-452.#
شپرد، دوروتی(1387). «هنر ساسانی»، تاریخ ایران کمبریج، (جلد سوم)، بخش دوم: (از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر،) ترجمه حسن انوشه، چ چهارم). تهران: انتشارات امیرکبیر.#
شهبازی، علیرضا شاپور (1389). تاریخ ساسانیان (ترجمه بخش ساسانیان از کتاب تاریخ طبری و مقایسه آن با تاریخ بلعمی(، چ اول. تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی.#
شیپمان، کلاوس (1397). مبانی تاریخ ساسانیان (ترجمه کیکاووس جهانداری؛ چاپ پنجم). تهران: نشر فروزان.#
عاصمی، محمد (1350)، «کرتیر و صورت او در نقش برجسته¬های ساسانی»، مجله کاوه، جلد 9، شماره 4.#
عریان، سعید (1382). راهنمای کتیبه‌های ایرانی میانه (پهلوی ـ پارتی) (چاپ اول). تهران: انتشارات پژوهشکده زبان و گویش سازمان میراث فرهنگی کشور.#
فلاندن، اوژن (1324). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران در سال‌های 1840-1841 (حسین نورصادقی، مترجم؛ چاپ اول). اصفهان: انتشارات نقش جهان.#
فیضی، حسین و موسوی حاجی، سید رسول (1402). «نقش رجب IV؛ تعیین هویت شاهپور دختک اول به همراه بهرام سوم در محوطه نقش رجب». دهمین کنفرانس بین‌المللی زبان، ادبیات، تاریخ و تمدن. https://civilica.com/doc/1787346#
فیضی، حسین (1۴0۳). «نقش‌برجستهٔ دیهیم‌ستانی سوارهٔ «بهرام دوم» از مظهر «اهورامزدا» در محوطهٔ نقش رجب؛ «نقش رجب III»». باستان‌شناسی ایران، ۱۴ (۲)، ۷۹ – ۹۳.
https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1202331#
فیضی، حسین؛ جمالی، کیانا؛ نجفی، فرزاد؛ سلطانی، ایوب؛ خراسانی، مصیب. (1403). نویافته¬ای از معبد بردنشانده نقش برجسته ایزد هراکلس-ورثرغنه در کنار شاهزاده الیمایی، چکیده مقاله‌های همایش جهان ایرانی: سلوکی و اشکانی، به کوشش شاهین آریامنش و هوشنگ رستمی، تهران: انتشارات آریارمنا و گروه پژوهشی باستانکاوی تیسافرن، 81.#
کرزن، جرج ناتانیل (1362). ایران و قضیه ایران (ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی؛ جلد دوم، چاپ دوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.#
کریستنسن، آرتور (1367)، ایران در زمان ساسانیان، (ترجمه رشید یاسمی، چ پنجم). تهران: انتشارات امیرکبیر.#
کولابادی، راحله و عطایی، مرتضی (1400). «مینویی در جامه گیتی؛ بازتاب سنت دینی زردشتی در شمایل‌نگاری اورمزد در نقش‌برجسته‌های ساسانی». مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 5(18)، ۷۱-۹۰. http://journal.richt.ir/mbp/article-1-549-fa.html#
گال، هوبرتوس فون (1378). جنگ سواران در هنر ایرانی و هنر متأثر از هنر ایرانی در دوره پارت و ساسانی (ترجمه فرامرز نجد سمیعی؛ چاپ اول). تهران: انتشارات نسیم دانش.#
گزنفون (1350). کوروش نامه، کتاب ششم (ترجمه رضا مشایخی؛ چاپ دوم). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.#
گیرشمن، رومن (1390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی (ترجمه بهرام فره‌وشی؛ چاپ سوم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.#
لانگ، دیوید.م (1387). (ایران، ارمنستان و گرجستان)، تاریخ ایران کمبریج (جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر، (ترجمه حسن انوشه). تهران: امیرکبیر، صص 617-648.#
لباف خانیکی، میثم (1402). باستان‌شناسی ایران ساسانی. چاپ اول، تهران: سمت.#
لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (1384). تمدن ایران ساسانی (ترجمه عنایت‌الله رضا؛ چاپ چهارم). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.#
مسعودی، ابوالحسن (1365). التنبیه والاشراف (ترجمه ابوالقاسم پاینده؛ چاپ سوم). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.#
مشکوتی، نصرت‌الله (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران (چاپ اول). تهران: انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.#
مشکور، محمد جواد (1327). کارنامه اردشیر بابکان (چاپ اول). تهران: انتشارات دانش.#
مصطفوی، سید محمد تقی (1343)، نقوش ساسانی در فارس، مجله انجمن فرهنگ ایران، باستان، دوره اول، شماره 3.#
ملکزاده بیانی، ملکه و رضوانی، محمداسماعیل (1349). سیمای پادشاهان و نام‌آوران ایران باستان (چاپ اول). تهران: انتشارات شورای مرکزی جشن شاهنشاه ایران.#
موسوی حاجی، سید رسول و سرفراز، علی‌اکبر (1396). نقش‌برجسته‌های ساسانی (چاپ اول). تهران: سمت.#
واندنبرگ، لوئی (1379). باستان‌شناسی ایران باستان (ترجمه عیسی بهنام؛ چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.#
ویسهوفر، یوزف (1380). ایران باستان (از 550 پ.م. تا 650 م.) (ترجمه مرتضی ثاقب‌فر). تهران: انتشارات ققنوس.#
ویلسن، کریستی (1317). تاریخ صنایع ایران (عبدالله فریار، مترجم؛ چاپ اول). تهران: انتشارات وزارت معارف.#
هرتسفلد، ارنست (1354). تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستان‌شناسی (ترجمه علی اصغر حکمت؛ چاپ اول). تهران: انتشارات انجمن آثار ملی ایران.#
هرتسفلد، ارنست (1381)، ایران در شرق باستان،) ترجمه همایون صنعتی¬زاده، چ اول). تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.#
هرمان، جورجینا (1373). تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان (ترجمه مهرداد وحدتی؛ چاپ اول). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.#
هرمان، جورجینا (1389). نقوش برجسته صخره‌ای ایران در دوره ساسانی. در جان کرتیس (ویراستار)، بین‌النهرین و ایران در دوره اشکانی و ساسانی (ترجمه زهرا باستی؛ چاپ اول). صص:68-50. تهران: سمت.#
هوف، دیتریش (1392). «شکل¬گیری و ایدئولوژی دولت ساسانی از روی شواهد باستان¬شناختی»، ساسانیان، به کوشش رستا سرخوش کرتیس و سارا استوارت، (ترجمه کاظم فیروزمند؛ چاپ اول). تهران: نشر مرکز، صص 40-75.#
هینتس، والتر (1385). یافته‌های تازه از ایران باستان (ترجمه پرویز رجبی؛ چاپ اول). تهران: انتشارات ققنوس.#
هینلز، جان (1368)، شناخت اساطیر ایران، (ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی؛ چ اول). تهران: انتشارات چشمه.#
یارشاطر، احسان (1387). «تاریخ روایی ایران» تاریخ ایران کمبریج (جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر، (ترجمه حسن انوشه؛ چاپ پنجم). تهران: امیرکبیر، ص 453-592.#
یارشاطر، احسان (الف 1387). «پیش گفتار»، تاریخ ایران کمبریج (جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر، (ترجمه حسن انوشه؛ چاپ پنجم). تهران: امیرکبیر، ص 9-100.#
یاسمی، رشید (1313). اندرزا و شنردانا. مجله مهر، 2(7)، ۷۱۸-۷۲۲.#
Alram, M., M. Blet-Lemarquand, and P.O. Skjaervo (2007), "Shapur, King of Kings of Iranians and Non-Iranians," Des indo-Grecs aux Sassanides: donnees pour l'historie et la geographie historique, Res Orientales, XVII: 11-40.#
Back, M. 1978, Die sassanidischen staatsinschriften, Acta Iranica 18, Teheran-Liege.#
Bivar, A. D. H. (1972), Cavalry Equipment and Tactics on the Euphrates Frontier, Dumbarton Oaks Papers, 26, pp. 273- 291.#
Bivar, A. D. H. (1979), The absolute Chronology of the Kushano- Sasanian Governors in Central Asia, j. Hermatta (ed), Prolegomena to the Sources on the History of Pre- Islsmic Central Asia, Budapest, pp. 317- 332.#
Sasanian Governors in Central Asia, j. Hermatta (ed), Prolegomena to the Sources on the History of Pre- Islsmic Central Asia, Budapest, pp. 317- 332.#
Callieri, P. (2017), "Cultural Contacts Between Rome and Persia at the Time of Ardashir I (c. AD 224-40," Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes ofEurasia, E. Sauer (Ed.), Edinburgh: Edinburgh University Press, pp. 221-238.#
Canepa, M. (2013). Sasanian rock reliefs. In D. T. Potts (Ed.), The Oxford handbook of ancient Iran (pp. 856-877). Oxford University Press.#
Choksy, J. K. (1992), “Gesture in Ancient Iran and Centeral Asia II”. Proskynesis and the Bent Forefinger, Bulletin of the Asia Institute 4, pp 201- 207.#
Erdmann, K. (1948), Sasanidische Felsreliefs- Römische Historienreliefs, in; Antike und Abendland, Beiträge zum verständnis der Griechen und Römer und ihres Nachlebens, Vol. 111, pp. 75- 87.#
Flandin, E., & Coste, P. (1851). Voyage en Perse: Perse ancienne. Paris.#
Gall, H. V. (2008). New perspectives on Sasanian rock reliefs. In D. Kennet & P. Luft (Eds.), Current research in Sasanian archaeology, art and history: Proceedings of a conference held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001 (pp. 149-161). Archaeopress.#
Ghirshman, R. (1963). Perse: Proto-iraniens, Mèdes, Achéménides. Gallimard.#
Ghishman. R. (1950), "A Propose des Bas-Releifs Rupestres Sassanides," Atribus Asiae, 13: 86-98.#
Gignoux, Ph. 1971, La list des provinces de l'ëran dans les inscriptions de Sabuhr et de kardTr, Acta Antiqua, 19,pp.83-93.#
Gignoux, Ph.1972, Glossaire des inscriptions pehlevi et parthes, CII. suplementary series, vol.l, London.#
Gignoux, Ph. (1985), "Adur- Anahid", IRANICA, Vol. 1, F. 5.#
Gignoux, Ph. 1991, Les Quatre inscriptions du Mage KirdTr, paris.#
Grabowski, M. (2009). Wczesno Sasanid'z kie reliefy skalne Iranu. Studia Materialy Archeoogiczne, 14, 17-53.#
Gyselen, R. (2005), Vahrām III (293) and the Rock Relief of Naqsh-i Rustam II: A Contribution to the Iconography of Sasanian Crown Princes in the Third Century, Bulletin of the Asia Institute, New Series, Vol. 19, Iranian and Zoroastrian Studies in Honor of Prods Oktor Skjærvø, pp. 29-36.#
Harper, P. O. (1981), "Silver Vessels of the Sasanian Period I: Royal imagery", New York.#
Haerinck, E. (1999), “Une Traditioniranienne L’art des Bas- reliefs Rupestres”, Dossiers d’Archeologie 243, pp 54- 60.#
Herrmann, G. (1969). The Dārābgird relief: Ardashīr or Shāhpūr? A discussion in the context of early Sasanian sculpture. Iran, 7, 63-88. https://doi.org/10.2307/4299617#
Herrmann, G. (1977). The Iranian revival. Phaidon.#
Herrmann, G. (1981). The Sasanian rock reliefs at Bishapur: Part II, The inscription by D. N. Mackenzie. Iranische Denkmäler, 10(2). Dietrich Reimer Verlag.#
Herrmann, G. (2000). The rock reliefs of Sasanian Iran. In J. Curtis (Ed.), Mesopotamia and Iran in the Parthian and Sasanian periods: Rejection and revival c. 238 BC-642 AD (pp. 35-45). British Museum Press.#
Herzfeld, E. (1924), Paikuli. Monument and Inscription of the Early History of the Sasanian Empire, 2 vols, Berlin.#
Herzfeld, E. (1928) ‘La sculpture rupestre de la Perse Sassanide’, Revue Des Arts Asiatiques 5.3: 129-142. https://www.jstor.org/stable/43474681#
Herzfeld, E. (1938). Khusrau Parwēz und der Ṭāq i Vastān. Archaeologische Mitteilungen aus Iran, 9, 91-158.#
Herzfeld, E. (1941). Iran in the ancient East. Oxford University Press.#
Hinz, W. (1969). Altiranische Funde und Forschungen. Walter de Gruyter.#
Huff, D. (2008). Formation and ideology of the Sasanian state in the context of archaeological evidence. In V. S. Courtis & S. Stewart (Eds.), The Sasanian era (pp. 31-59). I.B. Tauris.#
Kaim, Barbara (2009), “Investiture or Mithra. Towards a New interpretation of so Called Investiture Scenes in Parthian and Sasanian Art”, Iranica Antiqua, vol. XLIV, pp 403- 415.#
Levit- Tawil, D. (1993), Re- dating the Sasanian Reliefs at Tang-e Qandil and Barm-e Dilak: Composition and Style as Dating Criteria, Iranica Antiqua, Vol. XXVIII, pp. 141- 168.#
Loukonin, V. G. (1968), "Monnaie d'Ardachir I et l'Art Officiel Sassanide," Iranica Antiqua, 8: 106-117.#
Luschey, H. (1986). Ardašīr I ii. Rock reliefs. Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/ardasir-ii#
Overlaet, B. (2013). And man created god? Kings, priests and gods on Sasanian investiture reliefs. Iranica Antiqua, 48, 313-354.#
Ricciardi, R. A. (2003). A reconsideration of the iconography of the triumphal reliefs of Shapur I [Master's thesis, University of Cincinnati].#
Sarre, F. (1921), “L’art de la Perse Ancienne”, in: L’art de L’orient, G. Cres & Cie, Paris, pp 1- 55.#
Sarre, F. and E. Herzfeld (1910), Iranishe Felsreliefs, Berlin: Verlag bie Ernst Wasmuch A.-G.#
Schmidt, E.F. (1939). The Treasury of Persepolis and Other Discoveries in the Homeland of the Achaemenians, Chicago and Illinois: Chicago University Press.#
Schmidt, E. F. (1970). Persepolis III: The royal tombs and other monuments. University of Chicago Press.#
Sprengling, M. (1953), Third Century Iran: Sapor and Kartir, Chicago: Oriental Institue University of Chicago.#
Tanabe, K. (1990) ‘The Lions at Sar Mašhad and the Lion-Hunt of Bahram II - #
An Additional Note to Leo Trümpelmann’s Monograph’, Al-Rāfidān 11: 29-43.#
Thompson, E. (2003), "Composition and Continuity in Sasanian Rock Reliefs," Iranica Antiqua 43: 299-358.#
Trümpelmann, L. (1975) Das sasanidische Felsrelief von Sar Mašhad. (Iranische Denkmäler, Leif. 5. Reihe ii: Iranische Felsreliefs. A.) 12 pp., 7 plates. Berlin: Dietrich Reimer Verlag.#
Vanden berghe, L. (1984), Reliefs Rupestres de l’Iran Ancient, Bruxelles.#
Von Gall, H. (1977) ‘[Review of Das sasanidische Felsrelief von Sar Mašhad, Iranische Denkmäler, Lieferung 5, Reihe II: Iranische Felsreliefs, by L.# Trümpelmann]’, Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie 67, 149-152. https://doi.org/10.1515/zava.1977.67.1.108#
Weber, U. (2007), Hormezd I., könig der könige von Eran und Aneran, Iranica Antiqua, Vol. XLII, pp. 387- 418.#
Wiesehöfer, J. (2001). Ancient Persia from 550 BC to 650 AD (A. Azodi, Trans.). I.B. Tauris. (Original work published 1996).#
Zaehner, R. C. (1955), Postscript to Zurvan, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 17, pp. 41- 79.#