حافظۀ سیّال: مطالعه نقش مواد فرهنگی به‌عنوان ابزار یادآور

چکیده مقاله :

مقاله‌ی حاضر به مطالعهی نقش فرهنگ مادی در شکل‌گیری و تداوم حافظه‌ی انسانی، که بهعنوان یکی از مهم‌ترین فرآیندهای شناختی، نقشی حیاتی در تداوم تجربیات و رفتارهای انسانی ایفا می‌کند، در محیط پیرامون میپردازد. با تأکید بر تعاملات پیچیده میان انسان و اشیاء به عنوان عاملی مؤثر در شکلگیری و تقویت حافظه، این پژوهش نشان می‌دهد که اشیاء تنها ابزارهایی برای خوانش فرهنگ و رفتار گذشته نیستند، بلکه نقش فعالی در شکل‌گیری حافظه و شناخت انسان دارند. مقاله با استفاده از نظریات باستان‌شناسی شناختی (ادراکی) تطوری، روان‌شناسی تکاملی و فلسفه، به اهمیت این موضوع بهعنوان شکافی در گفتمان تحلیلهای باستانشناسی انسانشناختی میپردازد که مواد فرهنگی نه تنها حاوی معانی ضمنی و نمادین نیستند و انسان گذشته نیز با هدف انتقال مفهوم آن را خلق نکرده، بلکه فرهنگ مادی بهعنوان یک ابزار جهت یادآوری عمل کرده، خاطرات و حافظهی گذشته را بهیاد میآورد، و فعالیتها را تحت تأثیر قرار میدهد. همچنین، این مطالعه به‌ویژه در بافت باستان‌شناختی به تحلیل تعاملات میان انسان، اشیاء و حافظه می‌پردازد و نشان می‌دهد که ذهن انسان موجودیتی سیال است که از طریق ارتباط با بدن و محیط پیرامون شکل می‌گیرد. هدف مطالعه‌ مروری حاضر تحلیل نقش اشیاء و مواد فرهنگی در شکل‌گیری حافظه است. این پژوهش به سؤالاتی نظیر چگونگی عمل کردن فرهنگ مادی به‌عنوان یادآور حافظه و تأثیر آن بر فرآیندهای شناختی انسان در بافت باستان‌شناسی پاسخ می‌دهد. این تحقیق با استفاده از روش‌های مروری سیستماتیک و توصیفی در پی درک عمیق‌تری از تأثیر اشیاء مادی بر حافظه و شناخت انسان است.

چکیده انگلیسی :

This paper explores the role of material culture in shaping and sustaining human memory, a vital cognitive process essential for the continuity of human experiences and behaviors. Emphasizing the complex interactions between humans and objects, the study demonstrates that objects are not merely tools for interpreting past culture and behavior but actively contribute to the formation of human memory and cognition. Drawing on cognitive evolutionary archaeology, evolutionary psychology, and philosophy, the paper addresses a gap in the discourse of archaeological anthropology. It challenges the view that cultural materials are solely imbued with symbolic meanings, created to convey messages to past humans. Instead, it suggests that material culture functions as a mnemonic device, helping recall past memories and influencing human actions. The study posits that the human mind is a fluid entity, shaped through interactions with the body and the environment. Objects, in this view, act as extensions of the body, transforming perception and interaction with the world. The paper aims to provide a systematic review of existing research on the role of objects and cultural materials in memory formation and continuity. It seeks to answer key questions: How does material culture act as a memory trigger? What theories explain the relationship between memory and objects? How do objects influence human cognition, particularly in archaeological contexts? Through a systematic analysis, this review seeks to deepen our understanding of how material culture impacts memory and cognitive processes.

منابع و مأخذ:

Boesch, C., & Boesch, H. 1990. Tool Use and Tool Making in Wild Chimpanzees. Folia Primatologica, 54(1-2), 86-99.
Chadwick, J. 1987. Linear B and Related Scripts. University of California Press.

Chomsky, N. 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, MA: MIT Press.

Chomsky, N. 1966. Cartesian Linguistics: A Chapter in the History of Rationalist Thought (1st Edition). New York: Harper & Row.

Clark, A. Malafouris, L. Knappett, C., 2008. Material Agency Towards a Non-Anthropocentric Approach, Springer Press.

Clark, A. 1997. Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again. MIT Press.

Clark, A. 1998. Where Brain, Body, and World Collide. Daedalus, 127(2).

Clark, A., & Chalmers, D. 1998. The Extended Mind. Analysis, 58, 7-19.

Coolidge, F. L., Haidle, M. N., Lombard, M., & Wynn, T. 2016. Bridging Theory and Bow Hunting: Human Cognition Evolution and Archaeology. Antiquity, 90.

Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2001. Executive Functions of the Frontal Lobes and the Evolutionary Ascendancy of Homo Sapiens. Cambridge Archaeological Journal, 11(2).

Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2017. Cognitive Models in Palaeolithic Archaeology. Oxford University Press, USA.

Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2018. The Rise of Homo Sapiens: The Evolution of Modern Thinking (2nd Edition). Oxford University Press.

Curie, A., & Killin, A. 2019. From Things to Thinking: Cognitive Archaeology. Biological Theory, 18(4).

Descartes, R. 1641. Meditations on First Philosophy. New York: Cambridge University Press.

Delouize, A. M., Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2016. Dopaminergic Systems Expansion and the Advent of Homo erectus. Quaternary International, Advanced Online Publication.

Falotico, T., & Ottoni, E. B. 2013. Stone Anvil Use by Wild Capuchin Monkeys: Tool Compatibility and Distance to Food Sources. Animal Behavior, 85(5).

Farsi, Maryam, Stoffle, Richard W., 2023. Artistic Creation: Intentionality and Representation in Material Agency, under revised.

Griskevicius, V., Tybur, J. M., & Van den Bergh, B. 2010. Going Green to be Seen: Status, Reputation, and Conspicuous Conservation. Journal of Personality and Social Psychology, 98(3).

Haidle, M. N. 2009. How To Think a Simple Spear. In S. A. de Beaune, F. L. Coolidge, & T. Wynn (Eds.), Cognitive Archaeology and Human Evolution (pp. 57-75).

Hadgson, D. 2009. Evolution of the Visual Cortex and Emergence of Symmetry in the Acheulean Techno-complex. Comptes Rendus Palevol, 8, 93-97.

Hecht, E. F., Gutman, D. A., Khreisheh, N., Taylor, S. V., Kilner, J., Faisal, A. A., & Stout, D. 2014. Acquisition of Paleolithic Toolmaking Abilities Involves Structural Remodeling to Inferior Frontoparietal Regions. Brain Structure and Function, 220.

Heidegger, M. 1962. Being and Time. Translated by J. Macquarrie & E. Robinson. New York: Harper & Row.

Hodder, I. 1982. Symbols in Action: Ethno-archaeological Studies of Material Culture. Cambridge University Press.

Hodder, I. 1986. Reading the Past. Cambridge University Press.

Hodder, I. 1991. Interpretative Archaeology and its Role. American Antiquity, 56, 7-12.

Hodder, I. 2012. Entangled: An Archaeology of the Relationships between Humans and Things. John Wiley and Sons, Inc.

Idhe, D. 1990. Technology and the Lifeworld: From Garden to Earth. Indiana University Press.

Idhe, D. 1998. Expanding Hermeneutics: Visualism in Science. Northwestern University Press.

Iliopoulos, A. (2016). The Material Dimensions of Signification: Rethinking the Nature and Emergence of Semiosis in the Debate on Human Origins. Quaternary International, 405, Part A, 111-124.

Ingold, Tim. 2007. Lines: A Brief History, 39, Routledge.

Knappett, C. 2005. Thinking Through Material Culture: An Interdisciplinary Perspective. University of Pennsylvania Press.

Latour, B. 1996. Aramis, or the Love of Technology. Harvard University Press.

Latour, B. 2005. Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network Theory. Oxford University Press.

Lepre, C. L., Roche, H., Kent, D. V., Harmand, S. 2011. An Earlier Origin For the Acheulian. Nature, 477(7362), 82-85.

Lombard, M. 2016. Material Culture and the Evolution of Human Cognition. Journal of Archaeological Science.

Lombard, M. 2019. The Role of Material Culture in the Evolution of Human Cognition. In C. Smith (Ed.), Encyclopedia of Global Archaeology. Springer.

Lombard, M., & Gärdenfors, P. 2017. The Evolution of Causal Cognition in Humans. Journal of Cognitive Psychology, 29(5).

Malafouris, L. 2008. At the Potter’s Wheel: An Argument for Material Agency, Chapter 2, In: C. Knappett, Material Agency, Springer Science Press.

Malafouris, L. 2004. The Cognitive Basis of Material Engagement: Where Brain, Body, and Culture Conflate.

Malafouris, L. 2013. How Things Shape the Mind: A Theory of Material Engagement. Cambridge, Massachusetts: MIT Press.

Malafouris, L., & Renfrew, C. 2010a. An Introduction to the Cognitive Life of Things: Archaeology, Material Engagement and the Extended Mind. In L. Malafouris & C. Renfrew (Eds.), The Cognitive Life of Things: Recasting the Boundaries of the Mind. McDonald Institute for Archaeological Research.

Malafouris, L., & Renfrew, C. (Eds.). 2010b. Cognitive Life of Things: Recasting the Boundaries of the Mind. McDonald Institute for Archaeological Research.

McCauley, B. M., Collard, M., & Sandgathe, D. 2020. A Cross-cultural Survey of On-site Fire Use by Recent Hunter-Gatherers: Implications for Research on Paleolithic Pyrotechnology. Journal of Paleolithic Archaeology, 3(4).

Merleau-Ponty, M. 2012. Phenomenology of Perception. Translated by D. A. Landes. London: Routledge.

Overmann, K. A., & Coolidge, F. L. 2019. Squeezing Minds from Stones: Cognitive Archaeology and Evolution of the Human Mind. Oxford University Press.

Overmann, K. A., & Wynn, T. 2019. On Tools Making Minds: an Archaeological Perspective on Human Cognitive Evolution, Journal of Cognition and Culture 19, 39-58.

Renfrew, C. 1984. Towards an Archaeology of Mind: An Inaugural Lecture. Cambridge University Press.

Renfrew, C. 2004. Towards a Cognitive Archaeology. In C. Renfrew & E. B. W. Zubrow (Eds.), The Ancient Mind: Elements of Cognitive Archaeology (pp. 3-13). Cambridge University Press.

Renfrew, C. 2007. Prehistory: The Making of the Human Mind. Modern Library.

Saragusti, I., Sharon, I., Katzenelson, O., & Avnir, D. 1998. Quantitive Analysis of the Symmetry of Artefacts: Lower Paleolithic Handaxes. Journal of Archaeological Science, 25, 817-825.

Searle, J. R. 1984. Minds, Brains and Science. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Shelton, J. T., Elliott, E. M., Hill, B. D., Galamia, M. R., & Gouvier, W. D. (2009). A Comparison of Laboratory and Clinical Working Memory Tests and Their Prediction of Fluid Intelligence. Intelligence, 37.

Tooby, J., & Cosmides, L. 1992. The Psychological Foundations of Culture. The Adopted Mind: The Evolutionary Psychology and the Generation of Culture, 19.

Turing, A. M. 1936. On Computable Numbers, With an Application to the Entscheidungsproblem. Proceedings of the London Mathematical Society.

Wynn, T. 1979. The Intelligence of Later Acheulean Hominids. Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 14(3), 371-391.

Wynn, T. 1985. Piaget, Stone Tools and the Evolution of Human Intelligence. World Archaeology, 17, 32-43.

Wynn, T. 2002. Archaeology and Cognitive Evolution. Behavioral & Brain Sciences, 25.

متن کامل:

مجله باستان‌شناسی ایران

دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر

دورهٔ ۱۵، شمارهٔ ۱، بهار و تابستان ۱۴۰۴

https://doi.org/10.82101/AOI.2025.1205597

حافظۀ سیّال: مطالعۀ نقش مواد فرهنگی بهعنوان ابزار یادآور

مریم فارسی¹

جواد حسین‌زاده ساداتی²

چکیده

مقالۀ حاضر به مطالعه نقش فرهنگ مادی در شکل‌گیری و تداوم حافظه‌ انسانی، که بهعنوان یکی از مهم‌ترین فرآیندهای شناختی، نقشی حیاتی در تداوم تجربیات و رفتارهای انسانی ایفا می‌کند، در محیط پیرامون میپردازد. با تأکید بر تعاملات پیچیده میان انسان و اشیاء به عنوان عاملی مؤثر در شکلگیری و تقویت حافظه، این پژوهش نشان می‌دهد که اشیاء تنها ابزارهایی برای خوانش فرهنگ و رفتار گذشته نیستند، بلکه نقش فعالی در شکل‌گیری حافظه و ویژگیهای شناختی انسان دارند. مقاله با استفاده از نظریات باستان‌شناسی شناختی (ادراکی) تطوری، روان‌شناسی تکاملی و شاخههای اصلی فلسفه همچون معرفتشناسی و پدیدارشناسی ادراک، به اهمیت این موضوع بهعنوان شکافی در گفتمان تحلیلهای باستانشناسی انسانشناختی میپردازد که مواد فرهنگی نه تنها حاوی معانی ضمنی و نمادین نیستند و انسان گذشته نیز با هدف انتقال مفهوم آن را خلق نکرده، بلکه فرهنگ مادی بهعنوان یک ابزار جهت یادآوری عمل کرده، خاطرات و حافظۀ گذشته را بهیاد میآورد، و فعالیتها را تحت تأثیر قرار میدهد. این مطالعه به‌ویژه در بافت باستان‌شناختی به تحلیل تعاملات میان انسان، اشیاء و حافظه می‌پردازد و نشان می‌دهد که ذهن انسان موجودیتی سیال است که از طریق ارتباط با بدن و محیط پیرامون شکل می‌گیرد. هدف مطالعۀ حاضر تحلیل نقش اشیاء و مواد فرهنگی در شکل‌گیری حافظه است. این پژوهش به سؤالاتی نظیر چگونگی عمل کردن فرهنگ مادی به‌عنوان یادآور حافظه و تأثیر آن بر فرآیندهای شناختی انسان در مطالعات باستان‌شناسی پاسخ می‌دهد. این تحقیق با استفاده از روش‌های مروری سیستماتیک و توصیفی در پی درک عمیق‌تری از تأثیر اشیاء مادی بر حافظه و شناخت انسان است.

کلمات کلیدی: باستانشناسی ادراکیتطوری، باستانشناسی شناختیتکاملی، مواد فرهنگی (فرهنگ مادی)، حافظۀ در حرکت، شناخت توسعهیافته،

مقدمه

حافظه به عنوان یکی از مهم‌ترین فرآیندهای شناختی، نقش حیاتی در تداوم تجربیات و رفتارهای انسانی ایفا می‌کند (Wynn, 2002; Renfrew, 2007). در سال‌های اخیر، مطالعات متعددی به بررسی تعاملات میان انسان و محیط مادی پیرامون او پرداخته‌اند و این تعاملات را به عنوان عاملی مؤثر در شکل‌گیری و تقویت حافظه مورد توجه قرار داده‌اند (Malafouris, 2013). مواد فرهنگی³ یا فرهنگ مادی یافتشده از کاوشهای باستانشناختی از دیگر سو، یکی از مهمترین ابزارهای شناخت دوران گذشته در باستانشناسی هستند که شامل تمامی دستساختهها و برساختههایی است که توسط انسان گذشته انجام شده است از جمله اشیاء فرهنگی چون سفالینهها، الواح، مجسمهها تا آداب و رسوم، زبان و سبکهای هنری (Henrich, 2016; Richerson et al., 2010). این اشیاء نه تنها بازتاب دهندۀ فرهنگ و زندگی انسانهای اعصار پیشین، بلکه در شکلدهی به حافظه و شناخت امروز ما نیز نقش دارند. برای مثال میتوان به ابداع اشیاء شمارشی و سپس سیستم شمارشی و اعداد حک شده بر روی الواح و سایر آثار اشاره کرد که موجب ایجاد عقلانیت و ذهنیت منطقی شد و تا به امروز در اشکال مختلف چون علوم گوناگون ادامه یافته است (Overmann, 2019; Overmann & Coolidge, 2019). مقالۀ حاضر با بررسی برهمکنش و ارتباطات میان انسان و فرهنگ مادی از منظرهای مختلف، به این موضوع میپردازد که چگونه اشیاء در تداوم و جریان حافظه نقش فعال ایفاء میکنند. در باستانشناسی، مواد فرهنگی یکی از اساسیترین مولفههای موجود با هدف مطالعۀ دوران کهن است، از این رو، عبارت مواد فرهنگی در علم باستانشناسی برابر با واژگان اشیاء و چیزها در دیگر علوم مورد مطالعه قرار گرفتهاند. ارتباط میان انسان و اشیاء و زیست بوم، موضوعی است که در رشته‌های مختلف علوم مورد مطالعه قرار گرفته است (Ingold, 2005). همچنین، رابطۀ میان انسان و فرهنگ مادی پدیدهای چندوجهی و پیچیده است که از دیدگاههای گوناگون مورد بررسی قرار گرفته است. هدف این مقاله، مرور و تجمیع این آراء با هدف ارائهی درکی جامع از چگونگی تأثیر فرهنگ مادی بر حافظه و شناخت انسان و همچنین تأثیرپذیری از آنها از منظر باستانسناسی شناختی تطوری است. همچنین، با نگاهی انتقادی به گفتمان موجود در تحلیل آثار فرهنگی از منظر صرفاً تاریخی و تک-خطی تلاش میشود نقش فعال اشیاء و زیستبوم در تحلیلهای باستانشناسیِ انسانشناسانه به رسمیت شناخته شود، چرا که حائز دیدگاههای متفاوتی در تحلیل مواد فرهنگی خواهد داشت. از دیگر سو، بهنظر میآید که دیدگاههای مربوط به تعاریف ذهن و حافظه اغلب به پیش از ظهور دیدگاههای موجود در باستانشناسی شناختی است، و از این جهت بازتعریف این مفاهیم از اهمیتی حیاتی برخوردار است. نکتهی دیگر که پرداختن به این دیدگاه از زوایای گوناگون را ضروری مینماید، تأکید نه تنها بر وجه نظریهمندی آن بلکه نقش اساسی آن در کنار زمینههای دیگر عملی و تجربی باستانشناسی است. از منظر فلسفه و پدیدارشناسی ادراک، اندیشمندانی چون هایدگر، لاتور و مرلوپونتی بر درهم تنیدگی بنیادین وجود انسان با جهان مادی تأکید کردهاند، بهطوریکه اشیاء نه تنها موجودات منفعل، بلکه عوامل فعال در شکلدهی به "بودن-در-جهان" ما و پویاییهای اجتماعی هستند (Heidegger, 1962; Merleau-Ponty, 2012: 147). باستانشناسی شناختی-تکاملی نیز بر این نکته صحّه میگذارد که مواد فرهنگی به طور شناختی ساخته و معنادار میشود (Being shaped)، نه صرفاً بازنمایی ایدههای از پیش موجود (Malafouris, 2013).

در این مقاله، با بررسی چگونگی مشارکت چارچوبهای نظری در درک ما از رابطه انسان-شیء، به اهمیت این موضوع خواهیم پرداخت که چگونه فرهنگ مادی نه تنها یادآور رویدادهای گذشته، بلکه فرآیند جاری ساخت حافظه و گسترش آن به مرزهای بیرون از بدن فیزیکی و مکانمند است. مفهوم "درگیری مادی⁴" مورد بحث قرار خواهد گرفت که بر نقش فعال اشیاء در شکلدهی به تجربه و شناخت انسان تأکید دارد (Malafouris, 2013). همچنین به تأثیرات این دیدگاهها جهت مطالعۀ حافظه و شناخت، به ویژه در بافت باستانشناسی خواهیم پرداخت که مشخصاً نگاهی انتقادی به گفتمان کلاسیک تفاسیر نمادین از مواد فرهنگی بهعنوان شکافی در تحلیل فرهنگ مادی دارد. به بیانی سادهتر، بازتولید روایتها و تفسیرهای نمادین از مواد فرهنگی زمانی رخ میدهد که باستانشناسان به دلیل چالشبرانگیز بودن توضیحِ دادههای باستانشناختی و عدم دسترسی به انسان گذشته به روایتگری رجوع میکنند، و این امر در تضاد با نظریات اندیشمندان حوزهی شناختی-تکاملی است که سعی در پیدایی معانی نهفته در مواد فرهنگی ندارند، چرا که اساساً مضمونی وجود ندارد و کواد فرهنگی با هدف انتقال معانی ایجاد نشدهاند. مقالۀ حاضر با تمرکز بر فرهنگ مادی در شکل‌گیری و تداوم حافظه و با در نظر گرفتن برهمکنش متقابل انسان-اشیاء از منظرهای مختلف چون فلسفه، باستان‌شناسی شناختی، انسان‌شناسی و روان‌شناسی تکاملی به این مهم می‌پردازد که مواد فرهنگی، بدن یا ذهن و محیط پیرامون سهگانهای فعال با ارادۀ آزاد هستند و نه تنها حافظه و از دیگر سو، شناخت یا ادراک پدیده‌ای ثابت و استاتیک نیست، بلکه مفهومی سیال است که بین ذهن، بدن انسان و محیط جریان دارد، و الزام به کار بستن این دیدگاهها در روند تحلیل دادههای باستانشناسی بایستی بهعنوان یک اصل مورد توجه قرار گیرد. این پژوهش با ارائۀ نمونههایی از مواد فرهنگی پیش از تاریخ سعی در روشن نمودن موضوع مورد مطالعه خواهد داشت.

مبانی نظری باستانشناسی شناختی (ادراکی) تطوری

از دیدگاه فلسفه، نظریۀ اشیاء از زوایای متفاوتی چون پدیدارشناسی، معرفتشناسی و متافیزیک مورد مطالعه قرار گرفته است. درک رابطۀ انسان- شیء را میتوان به مفهوم "بودن در جهان Being-in-the-World" (DESEIN) از هایدگر باز گرداند که بر همتنیدگی (Heidegger, 1962) بنیادین وجود انسان با دنیای مادی تأکید دارد. بر همین اساس، نظریۀ شبکه- کنشگر (ANT) توسط لاتور شکل گرفت و در آن استدلال میکند که اشیاء و چیزها دارای عاملیت و به عبارت دقیقتر ارادۀ فعال هستند، به این معنا که میتوانند اعمال انسانی و پویاییهای اجتماعی را تحت تأثیر قرار دهند و جهان اجتماعی محصول تعاملات پیچیده بین این دو موجودیت است (Latour, 2005: 72, Latour, 1996: 370). یکی از نظریههای مهم در حوزۀ پدیدارشناسی و ارتباط انسان با جهان مادی توسط موریس مرلوپونتی، فیلسوف فرانسوی ارائه شده است که یکی از مهمترین مفاهیم او "بدنمندی" یا "تجسد⁵" است. او استدلال میکند که تجربۀ ما از جهان اساساً از طریق بدن ما شکل میگیرد و بنابراین، ادراک ما از جهان نه صرفاً ذهنی و نه مطلقاً فیزیکی است، بلکه ترکیبی از هر دو است که به دیدگاه "پدیدارشناسی ادراک⁶" شناخته شده است. مرلوپونتی اذعان دارد که "بدن ما وسیلهای برای داشتن جهان است⁷" (Merleau-Ponty, 2012: 147)، و همچنین مفهوم "طرحواره بدنی⁸" را مطرح میکند که به درک ضمنی ما از بدن خود و موقعیت آن در فضا اشاره دارد، بدین شکل که طرحواره بدنی یک آگاهی کلی از موقعیت بدن من در ارتباط متقابل با محیط است (P. 100). رویکرد پساپدیدارشناسی⁹ دان آیهده¹⁰ فیلسوف تکنولوژی نیز به مطالعهی نحوۀ میانجیبودن تکنولوژی بهعنوان یک شیء در ادراک و فهم انسان از جهان میپردازد و بر تاثیر تجربی و ادراکی مستقیم تکنولوژی تاکید دارد که چگونه روابط انسان-تکنولوژی تجربه و ادراک انسان را شکل میدهند. در روابط تجسمیافتۀ¹¹ آیهده، تکنولوژی به مثابۀ امتداد بدن انسان و در نتیجه حافظۀ او است که نحوۀ درک ما از جهان پیرامون را تغییر میدهد (Ihde, 1990: 72). از منظر روابط هرمونتیک، آیهده تکنولوژی را ابزاری جهت تفسیر جهان میداند، همچون میکروسکوپ و تلسکوپ که به انسان امکان دستیابی به فهم جهان فراتر از تواناییهای او را میدهند که نه تنها ابزارهایی تفسیرکننده هستند، بلکه به شکلگیری دانش نیز کمک میکنند (Ihde, 1998: 53).

بررسی گذشته‌های دور چالش‌برانگیز است، زیرا شناخت و رفتار در گونه‌های منقرض‌شده به‌طور مستقیم قابل مشاهده یا آزمایش نیست. جمجمه‌ها و قالب‌های درونی جمجمه اطلاعاتی درباره حجم مغز، مورفولوژی کلی و رشد ontogenetic ارائه می‌دهند، اما اطلاعات زیادی درباره ساختار داخلی (بافت نرم) یا عملکرد روان‌شناختی ارائه نمی‌کنند. عملکرد و ساختار عصبی گونه‌های غیرانسان نزدیک به انسان قابل مشاهده و اندازه‌گیری است، که به شناسایی توانایی‌های خاص انسان‌تباران کمک می‌کند، اما زمان ظهور این تفاوت‌ها یا زمینه تکاملی آن‌ها را نشان نمی‌دهد. رفتارهای گونه‌های موجود را می‌توان با رفتارهای گونه‌های منقرض‌شده مقایسه کرد و شباهت‌ها و تفاوت‌ها را برای پیامدهای شناختی بررسی کرد. در مورد گونه‌های منقرض‌شده، رفتارها و شناخت از طریق شواهد باستان‌شناسی و فسیلی استنباط می‌شود و شواهد باستان‌شناسی تغییرات مادی را نشان می‌دهند (Overmann & Wynn, 2019: 39-58). با این حال، این تحلیل‌ها به دلیل محدودیت‌های ناشی از حفظ و کشف بقایای باستان‌شناسی/استخوان‌شناسی، گستردگی محدود (تعداد موارد مرتبط) و مدت زمان محدود (طول بازه زمانی) نمونه‌ها و مسائل روش‌شناختی و نظری مختلف پیچیده می‌شوند (Garofoli & Haidle, 2014; Wynn, 2002) (شکل 1).

$E:\Master Thesis\مقاله مروری\ژورنال علوم شناختی\Screenshot_20241118_141153_Adobe Acrobat.jpg$

شکل 1: در مدل «مغزها ابزار می‌سازند» (سمت چپ)، مغزها ابزارهایی می‌سازند که محیط را تغییر می‌دهند و باعث می‌شوند انتخاب طبیعی بر بدن‌ها اثر بگذارد و در نتیجه مغزهای بزرگ‌تر و باهوش‌تری شکل بگیرد که ابزارهای بهتری می‌سازند. در مقایسه، در مدل «ابزارها ذهن‌ها را می‌سازند» (سمت راست)، رفتارهای مرتبط با مواد (مادی) پردازش روان‌شناختی در مغز را تغییر می‌دهند و این تغییرات امکان رفتارهای جدیدی را فراهم می‌کنند که به نوبه خود به تغییراتی در شکل‌های مادی منجر می‌شوند (Overmann & Wynn, 2019, 39-58).

بهطور کلی، مواد فرهنگی در باستانشناسی یکی از مؤلفههای بنیادین در جهت مطالعۀ دوران کهن است و این امر در باستان‌شناسیشناختی نقشی بسیار حیاتیتر خواهد داشت. باستان‌شناسی ادراکی یا باستانشناسی ذهن¹² شاخهای اصلی از علوم شناختی است (Overmann & Coolidge, 2019) و باستان‌شناسی شناختیِ تطوری ECA که به تعبیر گاروفولی (2016)، سیستم‌های شناختی اعصار کهن را از طریق تحلیل دستساختهها بازسازی می‌کند، به بررسی علل وجودی چیزها و تعامل ذهن و اشیاء می‌پردازد (Malafouris, 2013: 13 )، و این در تضاد با دیگر شاخههای باستانشناسی شناختی از جمله ICA است، چراکه در باستان‌شناسیشناختیتکاملی بهجای تمرکز بر پرسش "دستساختهها چه معنایی میدهند"، تمرکز بر روی یافتن "چگونه مواد فرهنگی از منظر شناختی ساخته میشوند ، و چگونه معنا میدهند ¹³ " (Iliopoulos 2016:113) است. همچنین در مقایسه با پژوهشهای شناختی سنتی، از این جهت که مواد فرهنگی نقشی فعال در ایجاد اصالتها یا پدیدههای فرهنگی را دارند، این دیدگاه میتواند رفتار هوشمندانه را از طریق مطالعۀ مواد فرهنگی درک کند و اشیاء و تغییرات آن را در طول زمان ادغام کند (Overmann & Coolidge, 2019: 5-69). این نظریه بر این باور است که فرهنگ مادی به طور فعال در شکل‌دهی به شناخت و حافظه انسان نقش دارد و صرفاً بازنمایی ایده‌های از پیش موجود (آنچه که محوریت مطالعه در باستانشناختی ایدهگرایانه است) نیست، و بر اهمیت اشیاء در فرآیند ساخت معنا و درک انسان از جهان تأکید می‌کند. از این منظر، اشیاء نه تنها بازتاب‌دهندۀ فرهنگ و زندگی گذشته هستند، بلکه در شکل‌دهی به تجربه و فرآیندهای شناختی و حافظهای امروز ما نیز مؤثرند.

نظریه‌ی درهم‌تنیدگیEntanglement ایان هادر به بررسی وابستگی‌های متقابل میان انسان و اشیاء می‌پردازد و چهارچوبی برای درک پیچیدگی این روابط ارائه می‌دهد (Hodder, 2012). فرضیه‌ اصلی او بر نقش فعال اشیاء در تعاملات انسان-شیء تأکید دارد و چهار نوع وابستگی را مطرح می‌کند: ۱) وابستگی انسان به اشیاء برای بقا و رفاه (58-37)، ۲) وابستگی اشیاء به انسان‌ها در فرایند خلق، نگهداری و استفاده (59-87)، با تأکید بر این‌که گرچه اشیاء ساخته‌ی انسان‌اند، اما حتی بدون انسان نیز با محیط خود در ارتباط‌اند؛ مانند وابستگی گیاهان به نور و اکسیژن یا ماهی‌ها به آب. ۳) وابستگی اشیاء به یکدیگر برای عملکرد مؤثرتر (79-96)، و ۴) وابستگی انسان‌ها به یکدیگر که از طریق اشیاء هدایت و سازمان‌دهی می‌شود (97-115). همچنین هادر به «ماهیت بیرونی اشیاء» اشاره می‌کند؛ یعنی حضور آن‌ها در محیط علی‌رغم فراموش‌شدنشان، که منجر به وضعیت «بی‌شی‌ای» یا عدم‌موجودیت می‌شود (Hodder, 2012: 1–85).

یکی از روایت‌های قابل توجه هادر برای توضیح مفهوم درهم‌تنیدگی، قراردادن پیانویی در سایت میان‌سنگی شکارچی-گردآورنده لپنسکی‌ویر است (شکل ۲). او با طرح سناریوی یافتن پیانو در چنین مکانی، تضاد میان یک ابزار موسیقی مدرن و زمینه‌ای باستانی را برجسته کرده و مخاطب را به بازاندیشی در باب درک اشیاء در بسترهای فرهنگی و زمانی خودشان فرامی‌خواند (2012: 2-3). این تصویر که بازسازی‌شده بر اساس یافته‌های استخوانی، گیاهی و ابزارهای سنگی است، در نگاه نخست، جامعه‌ای را نشان می‌دهد که در حال انجام فعالیت‌های روزمره مانند ماهیگیری است. با وجود آنکه اشیاء در شکل‌گیری این صحنه نقش کلیدی دارند، تمرکز نگاه بیننده عمدتاً بر انسان‌ها و کنش‌های آنان است و اشیاء به شکلی منفعل در پس‌زمینه قرار گرفته‌اند. افزودن شیئی نامتعارف چون پیانو، موجب جلب توجه به خود اشیاء و روابط پیچیده میان آن‌ها می‌شود. هادر با پرسش از علت شگفتی ما در مواجه با چنین تصویری، توجه را از انسان‌ها به‌سوی اشیاء و کنشگری آن‌ها معطوف می‌سازد. او از این مثال برای تبیین مفهوم درهم‌تنیدگی بهره می‌گیرد و نشان می‌دهد که اشیاء چگونه می‌توانند به شکلی فعال در تعاملات انسانی و بسترهای زمانی گوناگون ادغام شوند.

$C:\Users\as\Desktop\Screenshot_20240615_224611_Adobe Acrobat.jpg$ $C:\Users\as\Desktop\Mesolithic scene at Lepenski Vir, on the Iron Gates, Danube.jpeg$

شکل 2: تصویر بازسازیشده از سایت میانسنگی لپنسکیویر و قرار دادن پیانو (Hodder, 2012; Giovanni Caselli)

از منظر باستانشناسیادراکی، در کنار نظریۀ درهم‌تنیدگی ایان هادر نظریههای تأثیرگذار دیگری در باستان‌شناسی پدید آمدهاند که بر رابطۀ میان انسان‌ و فرهنگ مادی تمرکز دارند. یکی از برجسته‌ترین آنها نظریۀ درهمآمیختگی مادی Material Engagement Theory مالافوریس ¹⁴ است که بیان میکند تواناییهای شناختی انسان تنها محدود به مغز و جمجمه نیست، بلکه در سراسر بدن انسان و دنیای مادی گسترش یافتهاند. این نظریه ضمن همراستایی با درهم‌تنیدگی هادر، بر ابعاد شناختی وعصبشناختی رابطۀ انسان-شی تأکید دارد و از حوزههایی چون باستان‌شناسیشناختی و باستان-عصب‌شناختی بهره می‌گیرد. مالافوریس به پرسش بنیادین «چیستیِ انسان شدن و انسان بودن»¹⁵ میپردازد (Malafouris, 2013: 1-30) و استدلال میکند که استفاده از ابزار و مصنوعات، نقشی اساسی در شکل‌گیری توانایی‌های شناختی ایفا می‌کند. در این چهارچوب، اشیاء نه منفعل، بلکه فعال در فرآیندهای شناختی‌اند و از طریق مفهوم «بی‌مکانی» بر تفکر و رفتار تأثیر می‌گذارند—مفهومی که هادر نیز در اشاره به ماهیت بیرونی اشیاء به کار می‌برد، جایی‌که اشیاء با وجود حضور فیزیکی، به‌تدریج به فراموشی سپرده شده و به بیشیایی و لاموجود بودن میل می‌کنند (Hodder, 1982, 1986: 199).

بر مبنای نظریۀ مالافوریس، اُورمن¹⁶ نظریۀ ابزارها ذهن را میسازند ¹⁷را بنا مینهد که میان تغییرات در اشیاء و الگوهای رفتاری و روانشناسی پیوند برقرار میسازد. در همین راستا با تکیه بر بر درک شناخت سببی¹⁸، لومبارد¹⁹ چگونگی تأثیر ابزارها را بر دگرگونی رفتار و عملکرد شناختی مطالعه قرار کرده و در همکاری با گاردنفورس (Overmann & Coolidge, 2019: 473-489) یک مدل هفت مرحلهای با هدف ردیابی گسترهی منطق سببی یا عِلّی در مطالعۀ تکامل رفتار انسان ارائه کرد. این مدل بر توانایی تفسیر و پیگیری شواهد غیرمستقیم همچون ردپای حیوانات بهعنوان عاملی کلیدی در شناخت تکامل بشر تاکید دارد (Lombard & Gärdenfors, 2017: 531-543). لومبارد نشان میدهد که برخی یافتههای پارینهسنگی مانند تکنولوژی تبردستی در طی عصر میانسنگی، میتوانند به سطوحی از شناخت سببی نامشهودی اشاره کنند (Lombard, 2016: 73-110). او همچنین، در پژوهش در ذهن شکارگران کمان ²⁰ فرآیندها و تواناییهای شناختی درگیر در شکار با کمان را تحلیل کرده، و توسعۀ این فناوری را نشانهای از پیشرفت در شناخت عِلّی و نمایش ذهنی انسان میداند. او این تحلیل را با مدل هفت مرحلهای خود پیوند زده و پیشنهاد میکند که استفادۀ موفق از تیر و کمان مستلزم درک نیروهای فیزیکی، شبیه‌سازی ذهنی، پیامدها و هماهنگی پیچیده‌ی اقدامات است. در پژوهشی دیگر لومبارد (2019) نقش موادی چون اُخر و مُهرها را در تحول شناخت اجتماعی و تفکر انتزاعی بررسی کرده است (1-10). هایدل نیز با بهرهگیری از مفهوم توالی عملیاتی Chaine Operatoir و مفهوم شناخت تجسمیافته، ساخت نیزه‌های پیشاتاریخی را به‌مثابۀ فرایند پیچیدۀ شناختی از جمله توانایی برنامه‌ریزی و توالی اقدامات، درک خواص مواد، حافظۀ کاری و استدلال انتزاعی تحلیل می‌کند (Heidel, 2009: 57–74).

روان‌شناسی ‌تکاملی از دیگر سو به بررسی تأثیر اشیاء بر رفتار و شناخت انسان از منظر تکاملی می‌پردازد و نشان می‌دهد که تعامل انسان با فرهنگ مادی نه‌تنها رفتار روزمره، بلکه فرآیندهای شناختی و حافظه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. از این دیدگاه، رابطه‌ی انسان–اشیاء محصول تاریخ تکاملی بشر است، چراکه ذهن انسان از طریق انتخاب طبیعی برای تعامل با دنیای فیزیکی به‌گونه‌ای خاص شکل گرفته است (Tooby &Cosmides, 1992: 136). این شامل توانایی شناسایی، مدیریت و برقراری پیوندهای عاطفی با اشیاء می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که افراد با اشیایی که یادآور رویدادهای مهم یا خویشاوندانشان هستند، پیوندی عاطفی برقرار می‌کنند (Griskevicius et al., 2010: 392) که به ریشه‌های تکاملی تمایل انسان برای القای معنا به اشیاء اشاره دارد. به همین ترتیب، زیست‌شناسی تکاملی نیز رابطۀ انسان–شیء را نه پدیده‌ای متأخر، بلکه نتیجه‌ی تکامل گونۀ انسان می‌داند (Ambrose, 2001) و استدلال می‌کند که مهارت ساخت و مدیریت ابزار برای بقا حیاتی بوده است. همچنین زیست‌شناسان به نقش اشیاء در شکل‌دهی به روند تکامل دیگر گونه‌ها نیز پرداخته‌اند؛ برای نمونه، فناوری‌هایی مانند چرخ یا گاوآهن با تغییر زیست‌بوم‌ها و فشارهای انتخاب، بر تکامل گیاهان و جانوران اثر گذاشته‌اند (Sherratt, 1997).

کولیج و وین (2017; 2018) دو تحول عمده در تکامل شناختی انسان را شناسایی می‌کنند. نخستین جهش بزرگ حدود دو میلیون سال پیش و با ظهور هومو ارکتوس رخ داد، که نسبت به استرالوپیتکوس‌های پیشین مغز بزرگ‌تری داشت. در حالی که این گونه با مغزی حدود ۴۰۰ سی‌سی و بدنی مشابه شامپانزه‌های امروزی، ابزارهای سنگی ساده می‌ساختند و احتمالاً همچنان در درختان می‌خوابیدند، هوموهابیلیس با مغزی حدود ۶۵۰ سی‌سی، اولین گام به سوی افزایش چشمگیر ظرفیت شناختی بود (Delouize, Coolidge & Wynn, 2016). اما جهش واقعی شناختی با هومو ارکتوس و فناوری آشولی نمایان شد. ابزارهای آشولی با تراش لبه‌های سنگ و ایجاد تقارن دوطرفه، نشان‌دهندۀ توانایی‌های شناختی پیشرفته مانند سازماندهی سلسله‌مراتبی و هماهنگی فضایی میان قشر بینایی پشتی و شکمی بودند (Coolidge & Wynn, 2016: 386-387; Hecht et al., 2014; Wynn, 2002).

مطابق فرضیۀ یک دوره‌ی خواب یکپارچه روی زمین²¹، انتقال از خوابیدن در درخت به خواب بر روی زمین منجر به افزایش کیفیت خواب و در نتیجه ایدهی REM و در پی آن، ارتقاء عملکردهای شناختی مانند تثبیت و شبیهسازی ذهنی در قالب رویا شد (Shelton, Elliott, Hill, Galamia, & Gouvier, 2009: 283-293). از دیگر سو، به دلیل داشتن بدن‌ها و مغزهای بزرگ‌تر نسبت به نیاکان خود، قلمروهای خانگی هومو ارکتوس بیش از ده برابر گسترش یافته است که منجر به سازگاری و توانایی بقای بیشتر در برابر محیط‌های متنوع‌تر شد، که همبستگی میان ظرفیت حافظه و هوش سیال برای گسترش قلمرو خانگی خود، خروج از آفریقا و توانایی حل مسائل جدید در مواجه با تغییرات شدید محیطی را توضیح میدهد (Shelton, Elliott, Hill, Galamia, & Gouvier, 2009: 283-293).

جهش دوم شناختی حدود ۲۰۰ هزار سال پیش با تقویت کارکردهای اجرایی Executive Functions در انسان هوشمند رخ داد (Coolidge & Wynn, 2001). شواهدی چون ابزارهای پرتابه‌ای (۱۰۰,۰۰۰ سال پیش) و تیر و کمان (۶۶,۰۰۰ سال پیش) بهعنوان شاهدی برای استدلال متوالی و حافظه، و کشاورزی (۱۲,۰۰۰ سال پیش) بهعنوان نمودی از ویژگی بازداری، چراکه نیاز به صرفنظر کردن و خودداری از خوردن دانهها قبل از داشت را در بر دارد، این پیشرفت‌ها را تأیید می‌کند (Coolidge, Haidle, Lombard & Wynn, 2016: 219-228). آنان همچنین به بهبود عملکرد حافظه کاری Working Memory اشاره می‌کنند که منجر به گسترش زبان، تفکر مدرن و نمودهای فرهنگی مانند تدفین آیینی، زیورآلات و نقاشی غارها در حدود ۱۰۰,۰۰۰ سال پیش شد. وین نیز با تحلیل ابزارهای آشولی و با کمک نظریۀ پیاژه (Wynn, 1979: 371-2, Wynn, 1985: 32-43)، نشان داد که این ابزارسازان از شناخت فضایی پیچیده‌تری نسبت به دوره‌ی الدووان برخوردار بودند. به‌زعم هاجسون، این تحول با افزایش فعالیت قشر پیش‌حرکتی مغز مرتبط است که موجب بهبود عملکرد اجرایی مانند هماهنگی چشم و دست شد .(Hodgson, 2009: 94-96) در نهایت، از دیدگاه روان‌شناسی تکاملی، حافظه نه‌تنها فرآیندی برای ذخیره‌سازی، بلکه ابزاری برای استفاده شناختی از اشیاء در زندگی روزمره است، به‌گونه‌ای که اشیاء می‌توانند به‌عنوان یادآورهای فعال، تجربیات و شناخت انسان را شکل دهند.

چگونگی کارکرد حافظه

به تعبیری سنتی، مغز اندام زیستی (بایولوژیکی) آگاهی و ذهن است که همچون یک موتور داخلی در درون جمجمۀ انسان قرار دارد که جدا از جهان بیرون به فعالیت میپردازد. اما َاندی کلارک²² با نظریۀ شناخت جسمانی و ذهنگسترشیافته ²³ در علوم شناختی و فلسفه ذهن به نقش بدن و محیط در شکل‌گیری فرآیندهای شناختی تاکید میکند (Clark, 1997. کلارک برای توضیح این لایههای شناختی از عبارات و اصطلاحات Software ، Wetware و Wideware برای توصیف سطوح مختلف فرآیندهای شناختی و تعاملاتشان استفاده می‌کند. "سافت‌ویر" معمولاً به فرآیندهای محاسباتی و انتزاعی اشاره دارد که درون مغز رخ می‌دهد، مانند پردازش اطلاعات و نمایش‌های ذهنی. "ویت‌ویر" به اجزای زیستی و عصبی مغز، شامل شبکه‌های عصبی و عملکردشان، اشاره دارد، و "واید‌ویر" عوامل محیطی خارجی که فرآیندهای شناختی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، مانند ابزار، زبان و تعاملات اجتماعی را در بر دارد (Clark, Malafouris, Knappett, 2008:1-20).

در پژوهشی دیگر تحتعنوان "جاییکه مغز، بدن و جهان برخورد میکنند"²⁴، کلارک (1998) تحلیل کاملی از تعامل میان مغز، بدن و محیط در شکلگیری رفتار هوشمند و آگاهانه ارائه میدهد و دیدگاه سنتی دربارۀ مغز که تنها بر روی وجه داخلی مغز متمرکز است و بدن انسان و محیط خارجی را نادیده میگیرد، را رد میکند. او اذعان دارد که این دیدگاه منجر به درک ناکاملی از ذهن میشود و نقش کلیدی تعاملات و درهمآمیختگی بین مغز، بدن و جهان را در نظر نمیگیرد. کلارک با ارائهی مثالی از عنکبوت و شبکههایی که تولید میکند، بر مغز نه بهعنوان یک واحد مستقل، بلکه بخشی از سیستم بزرگتر تاکید میکند که شامل محیط و بدن است، بطوریکه این سه مؤلفه در ارتباط مداوم با یکدیگر هستند ( 257-280).

از دیدگاه مالافوریس (2013)، با تولید اولین ابزارهای سنگی، نیاکان ما اولین قدم‌ها را در تولید فرهنگ مادی برداشتند. با اولین علائم حکاکی شده یا نقاشی شده، آنها فرآیندهایی را آغاز کردند که به ذخیرۀ خارجی اطلاعات و در نهایت به نگارش منجر شد. باستان‌شناسیشناختی تلاش میکند با بازسازی حافظه memory و از این رو هویت نسل ما - انسان که هست و چگونه به اینجا رسید - فهمی نظامند بین مواد فرهنگی و ادراک برقرار کند. از دیدگاه او، ذهن نه صرفاً آگاهی فیزیکی خاطرات فردیِ اکنون، بلکه نتیجۀ تعاملات پیچیده میان انسان‌ و اشیاء در طول زمان است (Malafouris, 2013: 1-30). مالافوریس پرسشهایی بنیادین را مطرح میکند که اساساً مرز بین ذهن و مغز کجاست؟ کجا ذهن از فعالیت باز میایستد و بقیهی اجزای جهان همچون بدن و محیطزیست ادامه میدهند؟ علیرغم تفکر عموم همسوء با علوم شناختی و روانشناسیشناختی کلاسیک که تصور میشود ذهن پدیدهای است که فکر میکند (عمل فکر کردن را انجام میدهد)، و تفکر عملیست که در درون جمجمۀ انسان رخ میدهد (درونیسازی کردن) (Malafouris, 2013: 1-40)، او پیشنهاد میدهد که آنچه در بیرون از سر قرار دارد، لزوماً در بیرون از ذهن قرار ندارد و به این شکل بر لزوم توقف مطالعۀ ذهن محدود به پوست و یا جمجمهی انسان تاکید دارد (Malafouris and Renfrew, 2010a, 2010b ; Knappett 2005). بهعبارتی دیگر، با وجود دستاوردهای علوم اعصاب در شناخت مسیرهای عصبی، هنوز نمی‌توان منشأ دقیق ذهن را صرفاً به مغز نسبت داد؛ زیرا این نگاه در تضاد با نظریه درهم‌تنیدگی مغز، بدن و جهان است.

این نظریه‌ها تعادلی میان ذهن‌گرایی و ماتریالیسم ایجاد می‌کنند. برخلاف دوگانه‌انگاری دکارتی، ماتریالیسم ذهن را محصول فرآیندهای فیزیکی مغز می‌داند (Searle, 1984). پیشرفت‌هایی در ریاضیات، منطق و علوم کامپیوتر در قرون نوزدهم و بیستم امکان ارائه‌ی تبیین‌های ماتریالیستی از ذهن را فراهم کردند؛ برای مثال، چامسکی با نظریه‌ی زبان‌زایی نامحدود و تورینگ با مفهوم محاسبه‌پذیری نشان دادند که ماشین‌ها نیز می‌توانند عملکردهای ذهنی را شبیه‌سازی کنند (Chomsky, 1965, 1966; Turing, 1936). دکارت (1641) در برابر این دیدگاه استدلال می‌کرد که چون ماشین‌ها و حیوانات قادر به بیان بی‌نهایت نیستند، نمی‌توانند ذهن یا زبان واقعی داشته باشند. در مقابل، ذهن‌گرایان ساخت پدیده‌ها را بازتاب فعالیت ذهنی درون مغز می‌دانند (Malafouris, 2004: 53–60)، در حالی‌که نظریه‌پردازانی چون مالافوریس، کلارک، رنفرو و هادر استدلال می‌کنند که آنچه بیرون از سر انسان است، لزوماً خارج از ذهن نیست، و ذهن در تعامل با اشیاء شکل می‌گیرد .(Malafouris, 2004) به‌عبارت دیگر، آنچه خلق می‌شود یا رخ می‌دهد، صرفاً محصول مغز نیست، بلکه حاصل برهم‌کنش میان مغز، بدن و اشیاء است.

یکی از مشخصههای اساسی تعاملات میان انسان و فرهنگ مادی رخ دادن آن در فضا و زمان حقیقی است (Clark, Malafouris, Knappett, 2008). بدن‌مندی انسان‌ها آن‌ها را به موجوداتی مکان‌مند بدل کرده و علم شناخت تجسم‌یافته نیز نشان داده‌ است که تجربه‌های حسی‌-حرکتی بدن، نقش بنیادینی در ساختار تفکر دارند. از این منظر، فضا نه ‌فقط پس‌زمینه‌ای منفعل، بلکه ابزاری شناختی مانند دیگر دست‌ساخته‌هاست (Malafouris, 2013: 65-67). نونیِز با اشاره به عباراتی چون «کریسمس رفت»، «روزهای پیش‌رو» یا «آیندۀ دور» این پرسش شناختی را مطرح می‌کند که انسان‌ها چگونه هنگام سخن گفتن از اشیاء Objects، موقعیت‌ها Positions، و حرکاتMovements، در واقع بهصورت ضمنی به زمان اشاره می‌کنند؟ مثلاً کریسمس به کجا رفت؟ از کجا آمد؟ چه مسیری را پیمود؟ (Malafouris, 2013: 64). نونیِز (1999) این نگاشت مفهومی رایج را با عبارت «رویدادهای زمانی، چیزهایی در فضا هستند» توصیف می‌کند؛ نگاشتی که به ما امکان می‌دهد زمان را همچون چیزهایی در توالی و حرکت در فضا درک کنیم (42). این طرح دو ویژگی کلیدی دارد: نخست، استفاده تقریباً جهان‌شمول از فضای یک‌بعدی به‌عنوان دامنه‌ی مبدأ نگاشت؛ چنان‌که نونیِز می‌گوید، با وجود تفاوت‌های جزئی میان زبان‌ها و فرهنگ‌ها، همواره زمان بر فضا و به‌طور خاص، بر چیزهایی در فضا نگاشته می‌شود. این نشان می‌دهد که این نگاشت صرفاً قراردادی اجتماعی یا فرهنگی نیست؛ زیرا اگر چنین بود، انتظار می‌رفت از دیگر حوزه‌های تجربی نظیر طعم، مزه یا رنگ نیز برای استنتاجات زمانی استفاده شود. اما به گفته‌ی نونیِز، چنین چیزی مشاهده نمی‌شود: آینده نمی‌تواند مزه‌ی بنفش داشته باشد. تجربه‌ی زمانی انسان‌ها، فارغ از فرهنگ، مبتنی بر تجربه‌ی چیزهایی در فضاست (Malafouris, 2013: 63). نکته دوم، وابستگی این نگاشت به جهت‌گیری بدنی است: آینده در جلو و گذشته در پشت سر قرار دارد. اگر ذهن صرفاً با بازنمایی‌های انتزاعی کار می‌کرد، این جهت‌گیری ضرورتی نداشت. اما شناخت تجسم‌یافته نشان می‌دهد که ساختار مفهومی زمان، بر پایه تجربه بدنی استوار است (Malafouris, 2013: 64).

حافظهی در حال حرکت: مواد فرهنگی بهمثابۀ یادآور²⁵

مفهوم «حافظۀ در حال حرکت» به بررسی پویایی حافظه در تعامل با محیط و اشیای مادی می‌پردازد. حافظه، به‌مثابه فرآیندی سیال و پویا، تحت تأثیر فرهنگ مادی و تجربیات فردی شکل می‌گیرد و دگرگون می‌شود. در این راستا، رنفرو (1984, 2004, 2007) چهارچوبی کل‌نگرانه برای فهم تعامل پیچیدۀ میان فرهنگ و شناخت در جوامع انسانی ارائه می‌دهد که بر چهار محور اصلی استوار است:

فرآیندهای شناختی و فرهنگ مادی:

رنفرو بر نقش محوری فرآیندهایی چون حافظه، توجه و حل مسئله در تولید، کاربست و انتقال فرهنگ مادی تأکید می‌کند (Renfrew, 1984). به‌عنوان نمونه، ابزارهای سنگی ساده‌ی اولدووان (از ۲.۶ میلیون سال پیش) مانند چاقوهای سنگی و هسته‌ها، تنها با مهارت‌هایی ابتدایی چون تقلید و هماهنگی حرکتی ساخته می‌شدند (Currie & Killin, 2019: 269-283). در پژوهشی تطبیقی که به مطالعۀ این ابزارها و الگوهای رفتاری ابزارسازانه‌ی بین انسان و میمونهای غیرانسانی میپردازد، شباهتهایی بین ابزارهای اولدووان و رفتارهای طبیعی استفاده از این ابزار در میمونهای غیرانسانی معاصر چون شامپانزهها و میمونهای کاپوچین²⁶ ترسیم میکند (McGrewn et al., 2019: 13-34). شامپانزهها از ابزارهایی چون چوب و سنگ را برای اهدافی چون استخراج موریانهها و شکستن آجیل و از برگ بهعنوان اسفنج بهره میبرند (Boesch & Boesch, 1990: 86-99)، و میمونهای کاپوچین از سنگ، رفتارهایی مشابه با فناوریهای کوبشی استفاده شده در ساخت اولدووان از خود نشان میدهند (Falotico & Ottoni, 2013: 965-972). این شواهد احتمال وجود ریشههای عمیق تکاملی در فناوریهای ابتدایی را تقویت میکند. در مقابل، ابزاردستیهای پیچیدهتری چون تبردستیهای آشولی از حدود 7/1 میلیون سال قبل همگام نشاندهندۀ ظهور ظرفیتهایی چون برنامهریزی و پیشبینی، استدلال فضایی و تفکر سلسلهمراتبی (Saragusti et al., 1998: 817-825) مانند با هدف مفهومسازی محصول نهایی مورد نظر و اجرای فرآیند تولید چند مرحلهای در انسان بوده که در نهایت منجر به استفاده از فناوری پیشرفتهتر شده است (Currie & Killin, 2019: 269-283, Lepre et al., 2011:82-85).

شناخت متجسم (تجسمیافته)²⁷:

رنفرو بر این باور است که شناخت، نه صرفاً محصول فعالیت مغز، بلکه به‌طور بنیادین با تجربه‌های حسی Sensory Experiences و تعامل فیزیکی با محیط را درهمآمیخته میداند. به بیانی ساده، ذهن نه تنها با بدن در ارتباط است، بلکه بدن نیز بر ذهن تاثیر میگذارد (Malafouris, 2013: 50-60).

یادگیری اجتماعی و انتقال فرهنگی²⁸:

رنفرو بُعد اجتماعی شناخت را بررسی میکند و بر اهمیت یادگیری اجتماعی، تقلید و انتقال فرهنگی در شکل دادن تکامل شناختی تاکید میکند (Renfrew, 2004).

تکامل فرهنگی²⁹:

از دیدگاه باستانشناسی شناختی رنفرو، تعاملات متقابل میان فرآیندهای شناختی و تکامل فرهنگی در طول زمان، زمینهساز نوآوری، سازگاری و پیچیدگیهای فرهنگی بوده است (Renfrew, 2007).

مالافوریس (2013) سه فرضیۀ بنیادین را در نظریۀ خود پیشنهاد میکند که بر اساس آن ها سه نوع ذهن یا حافظۀ عمده در ارتباط با شاخصهای ادراک شناسایی شدهاند. مورد اول ذهن فعال Enactive Mind که به ارتباط ذهن یا مغز با بدن و تجربیات جسمانی انسان میپردازد. بهعبارتی دیگر، شناخت نه تنها در مغز رخ میدهد، بلکه از طریق درهمتنیدگی مداوم با محیط (هر آنچه در بیرون از بدن وجود دارد) در حال ایجاد شدن است و به تفکر خارج از مغز زیستی تأکید میکند. دوم ذهن گسترش یافته است که بر بیمکانی حافظه و ذهن تأکید میکند و خود به دو بخش ذهن بههمپیوسته³⁰ (ارتباط ذهن با مغز) و ذهن توزیعشده³¹ (ارتباط بدن با محیط) تقسیم میشود (50-90). در ذهن بههمپیوسته باور بر این است که ذهن تنها با بدن در ارتباط نیست، بلکه بدن نیز بر ذهن تأثیر میگذارد. بهعبارتی دیگر، در فرضیۀ مالافوریس بدن یک موجودیت بیرونی و منفعل که تنها همچون یک ظرف دربرگیرندۀ ذهن باشد نیست، بلکه بخشی داخلی از وجود انسان است که تأثیر بسزایی در چگونگی و کیفیات فکر کردن ما دارد. همچنین او در خصوص اینکه چگونه بدن ذهن را شکل میدهد، عنوان میکند این ذهن نیست که در بدن استقرار دارد، بلکه بدن است که در ذهن جای گرفته است،. برای مثال، مالافوریس به وابستگی دوسویه و متقابل میان ذهن و دست در پدید آمدن زبان اشاره میکند که در سیر تطور زبان این ارتباط متقابل همچون یک سیستم آینهای عمل میکند و توضیح میدهد که دستها ابزاری بیرونی برای اجرای آن اندیشهای که در مغز میگذرد، نیست، بلکه دستها کانالها و مجراهای ارتباطی هستند که به واسطۀ آن جهان پیرامون فهمیده میشود (2013: 59-60). بدین ترتیب او به عدم وجود مرزهای مشخص میان ذهن / مغز و بدن انسان تأکید میکند.

انگاره تعامل مادی بر این استوار است که اشیایی که ذهن را شکل میدهند، میتوانند بهطور مساوی در درون و بیرون بدن توزیع و گسترده شوند، بدین معنا که این نظریه مکان مشخصی را برای ذهن لحاظ نمیکند و دستساختهها در درون و بیرون به یک میزان خلق شدهاند. او با بیمکانی یا Antilocalization خواندن ذهن و در نتیجه حافظه به این نکته میپردازد که اشیاء واسطهای برای ارتباط بین انسانها میشوند، فعالانه ذهن را شکل میدهند و در نتیجه ذهن ما را احاطه میکند. بنابراین، چیزها نمودِ بیرونیِ ما و خودِ ما بدون کم یا بیش هستند (Malafouris, 2013: 30-37).

مالافوریس نقش اشیاء را در یادآوری حافظه بازتعریف میکند. او به دو نمونۀ تاریخی استناد میکند. الواح گلی میسنی از قرن پانزدهم پیش از میلاد، مربوط به سیستم نوشتاری خطی B که برای ثبت امور دیوانی و محاسباتی استفاده میشدند (Chadwick, 1987). برخی از این الواح خام و برخی نقاشیشده بر روی کوزههای بزرگ است و به احتمال با هدف ثبت اعداد طراحی شدهاند که نمیتوان به حافظه سپرد. باقیماندهی متون، یادداشتهایی کوتاه از اشارههای عددی است. مالافوریس (2013) این الواح را نه فقط ابزاری برای ثبت، بلکه منابع شناختی توزیع‌شده می‌داند که به ما امکان می‌دهند بفهمیم میسنی‌ها چگونه می‌اندیشیده‌اند، نه صرفاً به چه چیزی می‌اندیشیده‌اند. برای توضیح بیشتر، مالافوریس به مثال مشهور کلارک و چالمرز اشاره می‌کند: اینگا برای یافتن آدرس موزه به حافظه‌ی زیستی خود رجوع می‌کند، در حالی‌که اوتا، که به آلزایمر مبتلاست، آدرس را از دفترچه یادداشت خود می‌خواند. با وجود تفاوت ابزارها، هر دو به اطلاعات مورد نظر دست می‌یابند. بنابراین، دفترچه برای اوتا همان نقشی را دارد که حافظه‌ی درونی برای اینگا دارد. از این منظر، الواح گلی میسنی نیز همانند دفترچه‌ی اوتا، نه صرفاً خلاصه‌ای از حافظه، بلکه تجسم بیرونی و دقیق آن هستند.

در حالیکه دو دیدگاه درونیسازی internalization حافظه (محصور در ذهن زیستی) و بیرونیسازیexternalization (همچون الواح گلی میسنی یا دفترچه یادداشت)، مرز روشنی میان ذهن، بدن و محیط میگذارند، مالافوریس از این مرزبندی فراتر رفته و با تأکید بر "بیرونیگرایی فعال"، دستساختهها را نه ابزار ذخیرهسازی نمادین، بلکه پردازشگرهای واقعی آن دادههای ذهنی از طریق شناخت تجسمیافته میداند. به دیگر سخن، دستساختهها ثبت و ضبط بیرونی حالات ذهنی و درونی نیستند، بلکه عامل گسترش فعالانهی آن اطلاعات هستند (Clark and Chalmers, 1998: 7-19). در پاسخ به پرسش کلارک و چالمرز که آیا باید این اشیاء را جایگزین حافظۀ زیستی انسان یا بخشی اساسی از ذهن دانست، مالافوریس به تمایز مفاهیم اگزوگرامها exograms (حافظۀ بیرونی/فرهنگی) و انگرامها engrams (حافظۀ زیستی) اشاره میکند (Clark, Malafouris, Knappett, 2008: 39-45). از این دیدگاه، بهجای در نظر گرفتن مواد فرهنگی بهعنوان منبع خارجی شناخت یا ذهن و یا بخشی از مغز مثل هیپوکاموس، و جدا کردن آن از انگرام که منجر به از بین رفتن برهمکنش خواهد شد، باید مستقل و جدای از مکانمندی ذهن و حافظه، این نکته را در تحلیل دستساختههای باستانشناسی در نظر بگیریم که ادراک یا شناخت مکان خاصی ندارد و حافظهی بیرونی که همان مواد فرهنگی هستند - مختصری از آنچه در حافظهی درونیست - نیستند بلکه خود حافظهاند که منجر به خلق اکولوژی جدیدی از حافظه میشوند (Malafouris, 2013: 70-82).

رنفرو نیز با ارائه شواهد باستان‌شناسی مانند چوب‌های شمارش نشان می‌دهد که فرهنگ مادی چگونه به‌عنوان ابزار یادآور و بیرونی‌سازی حافظه و افزایش وسعت مرزهای حافظه عمل می‌کرده است؛ شیارهای این چوب‌ها نمایانگر مقادیر خاصی بوده‌اند و برای ثبت اطلاعاتی مانند تعداد احشام یا محصولات به‌کار می‌رفته‌اند به باور او، این فرایند نه‌تنها در یادآوری مؤثر است بلکه تفکر پیچیدهتر و انتزاعی را نیز تقویت می‌کند (Renfrew, 2008: 142). هادر نیز با تأکید بر نقش نمادها، آن‌ها را محرک‌هایی برای فعالیت‌های اجتماعی و شناختی در بستر فرهنگ مادی می‌داند (Hodder, 1982: 54).

بحث و تحلیل

برای تحلیل داده‌های گردآوری‌شده، از رویکردی توصیفی استفاده شد. نظریه‌های کلیدی همچون «درهم‌تنیدگی» و «تعامل مادی» ابتدا به‌صورت مستقل بررسی و سپس در زمینه‌های مختلف به‌کار گرفته شدند تا درکی عمیق‌تر از نقش اشیاء در حافظه و شناخت انسان حاصل شود.

در چهارچوب این رویکرد، توجه به نقش فعال مواد فرهنگی در گسترش مرزهای شناخت و عملکرد آن‌ها به‌عنوان ابزارهای یادآوری، مسئله‌ای محوری است. با این حال، یکی از شکاف‌های مطالعاتی مهم، غلبه‌ی گفتمان نمادگرایانه در تحلیل آثار فرهنگی است؛ به‌گونه‌ای که فرم‌ها و اشکال گوناگون آثار با مفاهیم نمادین تفسیر می‌شوند. در پاسخ به این مسئله، مالافوریس تأکید می‌کند که خطوط و نشانه‌های اولیه در دیواره‌های غارها حامل معنای بیرونی نبوده‌اند، بلکه بازنمایی بیرونی فرآیند ادراکی ناشی از مشاهده و تجربه بوده‌اند که از طریق تقلید و یادگیری اجتماعی ثبت شده‌اند (Malafouris, 2013: 193). به بیان دیگر، این نشانه‌ها بازتابی از سیر تکامل شناختی انسان و روند «انسان شدن» هستند (Malafouris, 2013: 185) و نه آگاهانه برای انتقال مفهومی خاص خلق شده‌اند. از این منظر، ارزش اصلی این دست‌ساخته‌ها، به‌ویژه خطوط و نقش‌ها، در ماهیت انسانی آن‌هاست؛ یعنی آن‌چه توسط انسان آفریده شده است (Malafouris, 2013: 180–183). هرچند دشواری در دسترسی به ویژگی‌های شناختی انسان گذشته و چالش‌برانگیز بودن تفسیر آثار باستانی، موجب تداوم رویکردهای نمادین در میان باستان‌شناسان شده، اما همین امر، ضرورت توجه به عاملیت اشیاء و تعامل ذهن، بدن و محیط را دوچندان می‌سازد (Farsi, 2022).از سوی دیگر، ممکن است این پرسش مطرح شود که آیا تحلیل‌های نمادین برای دوران معاصر، با وجود دسترسی به انسان سازنده، همچنان کارآمدند؟ مالافوریس در یکی از پژوهش‌های خود با تمرکز بر فرایند سفالگری، نشان می‌دهد که چگونه بدن، ابزار، ماده (خاک) و محیط در تعامل با یکدیگر، شکل نهایی اثر را می‌سازند. او استدلال می‌کند اگر سفالگر خاکی نامناسب انتخاب کند که منجر به تخلخل و کیفیت پایین ظرف شود، نمی‌توان او را به‌تنهایی مسئول دانست. او پیشنهاد می‌کند تصور کنیم که سفالگر چگونه در هنگام کار با چرخ سفالگری، به‌طور همزمان از اندام‌های زیستی، فیزیکی و ادراکی خود استفاده می‌کند (Malafouris, 2008: 1–20).

در مثالی دیگر، مالافوریس با دقت در نقاشی‌ها و حکاکی‌های غار شاووه در جنوب فرانسه این پرسش را مطرح می‌کند که آیا باید برای اشکال مختلف نقش‌ها، مانند گاوها یا اسب‌ها، معنایی نمادین قائل شد یا اینکه این تفاوت‌ها حاصل شرایط فیزیکی دیواره غار است که انسان باستانی خود را با آن تطبیق داده است (شکل 3). اگر با نگاهی انسان‌شناسانه به این نقاشی‌ها یا به عملکرد سفالگر در حال ساخت ظرف بنگریم، همان‌گونه که اینگولد تأکید می‌کند، باید به روابط میان دست‌ها، خطوط، سطوح، مواد و دیگر عوامل محیطی توجه کرد (Ingold, 2007: 39). در چنین نگاهی، نقش فعال و میان‌کنشی همه عناصر، از انسان گرفته تا ماده و محیط، برجسته می‌شود. این دیدگاه با به چالش کشیدن پیش‌فرض‌های سنتی درباره عاملیت و شناخت، ما را فرامی‌خواند که به‌جای تمرکز صرف بر فرد به‌عنوان عامل، تعاملات پیچیده میان انسان و اشیاء را در مرکز تحلیل قرار دهیم.

برای تحلیل یافته‌های جمع‌آوری شده، رویکردی توصیفی به‌کار گرفته شد. نظریات کلیدی از جمله نظریه‌های "درهم‌تنیدگی" و "تعامل مادی" به‌طور جداگانه مطالعه شده و سپس در زمینه‌های مختلف مورد به کار بسته شدند تا بتوان به درک بهتر مفاهیم و نتیجه‌گیری جامعی در مورد تأثیر اشیاء بر حافظه و شناخت رسید. در راستای اهمیت نقش فعال مواد فرهنگی در گسترش مرزهای شناخت و ذهن انسان، و از دیگر سو عملکرد آن بهعنوان یادآور، مسئلهای که نیاز به تأمل بیشتری دارد و شکاف مطالعاتی آن محسوس است، گفتمان حاکم بر تحلیل مواد فرهنگی از منظر نمادین است، بهگونهای که اشکال و فرمهای مختلف آثار فرهنگی معنایی قائل به مفهومی نمادین میشوند. بنابراین در پاسخ به یکی از پرسشهای اصلی که آیا هر خط، فرم، نقش، و یا رنگ متضمن یک مفهوم است یا خیر، مالافوریس تأکید میکند که خطوط و نشانههای اولیه یافت شده بر دیوارۀ غارهایی چون شاووه³² در جنوب فرانسه، حاوی معنایی بیرونی نیستند و تنها شکل بیرونیشدهی فرآیند خلق از آنچه انسان نخستین مشاهد کرده، است که از طریق تقلید و سپس یادگیری اجتماعی³³ آنان را ثبت کرده است (Malafouris, 2013: 193). بهعبارتی سادهتر، فرمها و نشانههای برجای مانده از انسان گذشته تنها مسیر تطور و تکامل شناختی بشر و روند "انسان شدن³⁴"را آشکار میسازد (Malafouris, 2013: 185) و در نتیجه نه تنها این دستساختهها دارای معنا نیستند، بلکه لزوماً با هدف انتقال یک مفهوم نیز ساخته نشدهاند. بنابراین، مهمترین ارزش آثار فرهنگی و بهویژه خطوط و نشانهها که امروزه به عنوان خلق هنر میشناسیم، در داشتن ماهیت انسانی آنان است، بهاین مفهوم که توسط انسان خلق شدهاند (Malafouris, 2013: 180-183). اگرچه، عدم دسترسی به ویژگیهای شناختی انسان گذشته و چالشی بودن تفسیر آنان، موجبات تفسیرها و سناریوهای نمادین از این آثار توسط باستانشناسان را فراهم میکند و اینجاست که اهمیت انجام چنین مطالعاتی دربارهی عاملیت اشیاء و برهمکنشهای ذهن، بدن و محیط حیاتی است (Farsi, 2022).

$C:\Users\as\Desktop\Screenshot_20231105_141047_Instagram.jpg$ $C:\Users\as\Desktop\Screenshot_20231105_140643_Instagram.jpg$

شکل 3: حکاکیهای غار شاووه، جنوب فرانسه (Stephen Alvarez, www.alvarezphoyography.com)

نتیجهگیری

این مقاله با رویکردی میان‌رشته‌ای، به بررسی تأثیر مواد فرهنگی بر حافظه و شناخت انسان پرداخته و با ترکیب دیدگاه‌های فلسفی، باستان‌شناسی شناختی، انسان‌شناسی و روان‌شناسی تکاملی، درکی جامع از رابطۀ پیچیدۀ انسان و اشیاء ارائه می‌دهد. برخلاف رویکردهای سنتی که اشیاء را صرفاً ابزارهایی منفعل در خدمت انسان تلقی می‌کنند، این پژوهش بر نقش فعال و عاملانه‌ی اشیاء فرهنگی در شکل‌دهی به تجربه‌ها و فرآیندهای شناختی تأکید دارد.

مفهوم «درگیری مادی» نشان می‌دهد که حافظه نه یک پدیدۀ ایستا و محصور در ذهن، بلکه جریانی سیال و میان‌ذهنی است که در تعامل دائم با بدن، محیط و فرهنگ مادی شکل می‌گیرد. بر همین اساس، در این پژوهش بدن نه یک واحد زیستی منسجم، بلکه پدیده‌ای شکل‌گرفته در برخورد با جهان مادی تلقی می‌شود. چنین نگاهی مفاهیم سنتی عاملیت و نقش منفعل اشیاء را به چالش می‌کشد و زمینه‌ای برای بازنگری بنیادین در تحلیل‌های باستان‌شناختی فراهم می‌کند.

اشیاء فرهنگی، در این دیدگاه، تمامی دست‌ساخته‌های انسانی را دربرمی‌گیرند که بیرون از بدن قرار دارند و در فرآیند شناخت، حافظه و خلاقیت انسان نقش ایفا می‌کنند. آن‌ها ظرفیتی برای عاملیت دارند و همین ویژگی سبب می‌شود که سیال و موقتی باشند؛ به این معنا که می‌توانند در گذر زمان دگرگون شوند و در قالب‌های متنوعی ظاهر گردند. در تأیید این رویکرد، متفکرانی چون هایدگر، لاتور و مرلو-پونتی بر پیوند بنیادین انسان با جهان مادی تأکید کرده‌اند. از منظر آنان، اشیاء تنها ابزارهایی برای استفاده نیستند، بلکه در شکل‌دهی به تجربۀ زیسته، بودن در جهان و ساختارهای اجتماعی مشارکت فعال دارند. در همین راستا، نظریۀ «تجسم» مرلو-پونتی نشان می‌دهد که تجربۀ انسانی از دل تعامل بدن فیزیکی با محیط مادی پدید می‌آید.

باستان‌شناسی ادراکی-تطوری نیز بر این باور است که فرهنگ مادی نه تنها بازنمایی ایده‌های ذهنی، بلکه بستر آفرینش شناخت است. اشیاء به‌طور فعال در فرآیند خلق و ساختن مشارکت دارند، چنان‌که نظریه‌ی «درهم‌تنیدگی مادی» این ارتباط را به‌خوبی توضیح می‌دهد. همچنین، رویکرد پساپدیدارشناختی به نقش واسطه‌گرانه‌ی فناوری‌ها در ادراک و تجربه‌ی انسان توجه دارد و از این منظر، دست‌ساخته‌ها بخشی از روند تکامل شناختی انسان، از پیشاتاریخ تا اکنون، محسوب می‌شوند. در این چارچوب، اشیاء به‌مثابه امتداد بدن و ذهن عمل کرده و شیوه‌های تعامل ما با جهان را دگرگون می‌سازند. مفهوم «روابط تجسم‌یافته» نیز نشان می‌دهد که چگونه فناوری‌ها جزئی از تجربۀ زیستۀ ما شده و در شکل‌گیری حافظه تأثیرگذارند.

در تعریف عملیاتی حافظه، نتایج این مرور سیستماتیک نشان می‌دهد که ذهن نه فضایی برای ثبت اطلاعات، بلکه موجودیتی در حال شکل‌گیری است که درون شبکه‌ای از تعاملات میان ذهن، بدن و محیط رخ می‌دهد. در این میان، فرهنگ مادی نقش میانجی را ایفا می‌کند؛ نقشی که هم در انتقال و بازآفرینی حافظه در بستر زمان و مکان مؤثر است و هم در گسترش ظرفیت حافظۀ زیستی انسان. اشیاء فرهنگی به‌عنوان یادآورهایی عمل می‌کنند که خاطرات را فعال کرده و در جهت‌دهی به برنامه‌های ذهنی و رفتاری انسان مؤثرند.

در نهایت، این مقاله با نگاهی انتقادی به گفتمان‌های رایج در تحلیل آثار فرهنگی، به‌ویژه نگرش‌های نمادگرایانه و تحلیلهای تاریخی تکخطی، پیشنهاد می‌کند که تحلیل‌های باستان‌شناختی باید بیش از پیش به نقش فعال اشیاء و شرایط زیست‌محیطی توجه کنند، زیرا چنین نگاهی واقع‌گرایانه‌تر است و ما را از روایت‌های تک‌خطی و تفاسیر نمادین کلیشه‌ای که فرض می‌کنند هر اثر فرهنگی حامل پیام یا معنایی خاص بوده است، فراتر می‌برد. چنان‌که مالافوریس نیز اشاره می‌کند، چنین دیدگاهی اغلب نتیجه‌ی «مغالطه‌ای زبانی» است که در تحلیل فرهنگ مادی به‌ویژه در آثار تصویری، باید مورد بازنگری قرار گیرد.

منابع

Boesch, C., & Boesch, H. 1990. Tool Use and Tool Making in Wild Chimpanzees. Folia Primatologica, 54(1-2), 86-99.

Chadwick, J. 1987. Linear B and Related Scripts. University of California Press.

Chomsky, N. 1965. Aspects of the Theory of Syntax. Cambridge, MA: MIT Press.

Chomsky, N. 1966. Cartesian Linguistics: A Chapter in the History of Rationalist Thought (1st Edition). New York: Harper & Row.

Clark, A. Malafouris, L. Knappett, C., 2008. Material Agency Towards a Non-Anthropocentric Approach, Springer Press.

Clark, A. 1997. Being There: Putting Brain, Body, and World Together Again. MIT Press.

Clark, A. 1998. Where Brain, Body, and World Collide. Daedalus, 127(2).

Clark, A., & Chalmers, D. 1998. The Extended Mind. Analysis, 58, 7-19.

Coolidge, F. L., Haidle, M. N., Lombard, M., & Wynn, T. 2016. Bridging Theory and Bow Hunting: Human Cognition Evolution and Archaeology. Antiquity, 90.

Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2001. Executive Functions of the Frontal Lobes and the Evolutionary Ascendancy of Homo Sapiens. Cambridge Archaeological Journal, 11(2).

Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2017. Cognitive Models in Palaeolithic Archaeology. Oxford University Press, USA.

Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2018. The Rise of Homo Sapiens: The Evolution of Modern Thinking (2nd Edition). Oxford University Press.

Curie, A., & Killin, A. 2019. From Things to Thinking: Cognitive Archaeology. Biological Theory, 18(4).

Descartes, R. 1641. Meditations on First Philosophy. New York: Cambridge University Press.

Delouize, A. M., Coolidge, F. L., & Wynn, T. 2016. Dopaminergic Systems Expansion and the Advent of Homo erectus. Quaternary International, Advanced Online Publication.

Falotico, T., & Ottoni, E. B. 2013. Stone Anvil Use by Wild Capuchin Monkeys: Tool Compatibility and Distance to Food Sources. Animal Behavior, 85(5).

Farsi, Maryam, Stoffle, Richard W., 2023. Artistic Creation: Intentionality and Representation in Material Agency, under revised.

Griskevicius, V., Tybur, J. M., & Van den Bergh, B. 2010. Going Green to be Seen: Status, Reputation, and Conspicuous Conservation. Journal of Personality and Social Psychology, 98(3).

Haidle, M. N. 2009. How To Think a Simple Spear. In S. A. de Beaune, F. L. Coolidge, & T. Wynn (Eds.), Cognitive Archaeology and Human Evolution (pp. 57-75).

Hadgson, D. 2009. Evolution of the Visual Cortex and Emergence of Symmetry in the Acheulean Techno-complex. Comptes Rendus Palevol, 8, 93-97.

Hecht, E. F., Gutman, D. A., Khreisheh, N., Taylor, S. V., Kilner, J., Faisal, A. A., & Stout, D. 2014. Acquisition of Paleolithic Toolmaking Abilities Involves Structural Remodeling to Inferior Frontoparietal Regions. Brain Structure and Function, 220.

Heidegger, M. 1962. Being and Time. Translated by J. Macquarrie & E. Robinson. New York: Harper & Row.

Henrich, Joseph, 2016. The Weirdest People in the World: How the West Became Psychologically Peculiar and Particularly Prosperous, New York.

Hodder, I. 1982. Symbols in Action: Ethno-archaeological Studies of Material Culture. Cambridge University Press.

Hodder, I. 1986. Reading the Past. Cambridge University Press.

Hodder, I. 1991. Interpretative Archaeology and its Role. American Antiquity, 56, 7-12.

Hodder, I. 2012. Entangled: An Archaeology of the Relationships between Humans and Things. John Wiley and Sons, Inc.

Idhe, D. 1990. Technology and the Lifeworld: From Garden to Earth. Indiana University Press.

Idhe, D. 1998. Expanding Hermeneutics: Visualism in Science. Northwestern University Press.

Iliopoulos, A. (2016). The Material Dimensions of Signification: Rethinking the Nature and Emergence of Semiosis in the Debate on Human Origins. Quaternary International, 405, Part A, 111-124.

Ingold, Tim. 2007. Lines: A Brief History, 39, Routledge.

Knappett, C. 2005. Thinking Through Material Culture: An Interdisciplinary Perspective. University of Pennsylvania Press.

Latour, B. 1996. Aramis, or the Love of Technology. Harvard University Press.

Latour, B. 2005. Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network Theory. Oxford University Press.

Lepre, C. L., Roche, H., Kent, D. V., Harmand, S. 2011. An Earlier Origin For the Acheulian. Nature, 477(7362), 82-85.

Lombard, M. 2016. Material Culture and the Evolution of Human Cognition. Journal of Archaeological Science.

Lombard, M. 2019. The Role of Material Culture in the Evolution of Human Cognition. In C. Smith (Ed.), Encyclopedia of Global Archaeology. Springer.

Lombard, M., & Gärdenfors, P. 2017. The Evolution of Causal Cognition in Humans. Journal of Cognitive Psychology, 29(5).

Malafouris, L. 2008. At the Potter’s Wheel: An Argument for Material Agency, Chapter 2, In: C. Knappett, Material Agency, Springer Science Press.

Malafouris, L. 2004. The Cognitive Basis of Material Engagement: Where Brain, Body, and Culture Conflate.

Malafouris, L. 2013. How Things Shape the Mind: A Theory of Material Engagement. Cambridge, Massachusetts: MIT Press.

Malafouris, L., & Renfrew, C. 2010a. An Introduction to the Cognitive Life of Things: Archaeology, Material Engagement and the Extended Mind. In L. Malafouris & C. Renfrew (Eds.), The Cognitive Life of Things: Recasting the Boundaries of the Mind. McDonald Institute for Archaeological Research.

Malafouris, L., & Renfrew, C. (Eds.). 2010b. Cognitive Life of Things: Recasting the Boundaries of the Mind. McDonald Institute for Archaeological Research.

McCauley, B. M., Collard, M., & Sandgathe, D. 2020. A Cross-cultural Survey of On-site Fire Use by Recent Hunter-Gatherers: Implications for Research on Paleolithic Pyrotechnology. Journal of Paleolithic Archaeology, 3(4).

Merleau-Ponty, M. 2012. Phenomenology of Perception. Translated by D. A. Landes. London: Routledge.

Overmann, K. A., & Coolidge, F. L. 2019. Squeezing Minds from Stones: Cognitive Archaeology and Evolution of the Human Mind. Oxford University Press.

Overmann, K. A., & Wynn, T. 2019. On Tools Making Minds: An Archaeological Perspective on Human Cognitive Evolution, Journal of Cognition and Culture 19, 39-58.

Renfrew, C. 1984. Towards an Archaeology of Mind: An Inaugural Lecture. Cambridge University Press.

Renfrew, C. 2004. Towards a Cognitive Archaeology. In C. Renfrew & E. B. W. Zubrow (Eds.), The Ancient Mind: Elements of Cognitive Archaeology (pp. 3-13). Cambridge University Press.

Renfrew, C. 2007. Prehistory: The Making of the Human Mind. Modern Library.

Richerson, Peter, J., Boyd, Robert, Henrich, Joseph, 2010. Gene-Culture Coevolution in the Age of Genomics, Proceedings of the National Academy of Sciences.

Saragusti, I., Sharon, I., Katzenelson, O., & Avnir, D. 1998. Quantitive Analysis of the Symmetry of Artefacts: Lower Paleolithic Handaxes. Journal of Archaeological Science, 25, 817-825.

Searle, J. R. 1984. Minds, Brains and Science. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Shelton, J. T., Elliott, E. M., Hill, B. D., Galamia, M. R., & Gouvier, W. D. (2009). A Comparison of Laboratory and Clinical Working Memory Tests and Their Prediction of Fluid Intelligence. Intelligence, 37.

Tooby, J., & Cosmides, L. 1992. The Psychological Foundations of Culture. The Adopted Mind: The Evolutionary Psychology and the Generation of Culture, 19.

Turing, A. M. 1936. On Computable Numbers, With an Application to the Entscheidungsproblem. Proceedings of the London Mathematical Society.

Wynn, T. 1979. The Intelligence of Later Acheulean Hominids. Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, 14(3), 371-391.

Wynn, T. 1985. Piaget, Stone Tools and the Evolution of Human Intelligence. World Archaeology, 17, 32-43.

Wynn, T. 2002. Archaeology and Cognitive Evolution. Behavioral & Brain Sciences, 25.

Abstract

This paper explores the role of material culture in shaping and sustaining human memory, a vital cognitive process essential for the continuity of human experiences and behaviors. Emphasizing the complex interactions between humans and objects, the study demonstrates that objects are not merely tools for interpreting past culture and behavior, but actively contribute to the formation of human memory and cognition. Drawing on cognitive evolutionary archaeology, evolutionary psychology, and philosophy, the paper addresses a gap in the discourse of archaeological anthropology. It challenges the view that cultural materials are solely imbued with symbolic meanings, created to convey messages to past humans. Instead, it suggests that material culture functions as a mnemonic device, helping recall past memories and influencing human actions. The study posits that the human mind is a fluid entity, shaped through interactions with the body and the environment. Objects, in this view, act as extensions of the body, transforming perception and interaction with the world. The paper aims to provide a systematic review of existing research on the role of objects and cultural materials in memory formation and continuity. It seeks to answer key questions: How does material culture act as a memory trigger? What theories explain the relationship between memory and objects? How do objects influence human cognition, particularly in archaeological contexts? Through a systematic analysis, this review seeks to deepen our understanding of how material culture impacts memory and cognitive processes.

Keywords: Cognitive Evolutionary Archaeology, Material Culture, Memory in Action, Fluidity of Memory, Extended Cognition, Material Engagement Theory (MET).

[1] دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان‌شناسی. نویسنده مسئول: maryam.farsi87@gmail.com

[2] استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه کاشان

[3] Material Culture

[4] Material Engagement

[5] Embodiment

[6] Phenomenology of Perception

[7] Our Body is the Means by which We have the World

[8] Body Schema

[9] Post-phenomenology

[10] Ihde

[11] Embodiment Relations

[12] Archaeology of Mind

[13] How things mean instead of What things mean or proceed

[14] Lambros Malafouris

[15] Human Being and Human Becoming

[16] Overmann, Karenleigh

[17] Tools Make Minds

[18] Causal Cognition

[19] Marlize Lombard

[20] On the Minds of Bow Hunters

[21] A Single Integral Sleeping Period on the Ground

[22] Andy Clark

[23] Extended Mind

[24] Where Brain, Body and World Collide

[25] Memory in Action: Material Culture as Reminder

[26] Capuchin

[27] Embodied Mind

[28] Social Learning and Transmission

[29] Cultural Evolution

[30] The Embodied Mind

[31] The Distributed Mind

[32] Chauvet Cave

[33] Social Learning

[34] Human Making