بازنمون نمادهای مرتبط با ایزد بانوی آب ( آناهیتا) در هنر ایران عصر ساسانی بر پایه متون مقدس و مدارک باستان‌شناسی
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی
1 - دانشجو
کلید واژه: آناهیتا, ایزدبانوی آب, ساسانیان.,
چکیده مقاله :
آب از آغاز آفرینش تاکنون مهم‌ترین عنصر بشری بوده است، که منجر به شکل‌گیری سکونتگاه‌های کهن در نزدیکی منابع آب شده است. در ایران باستان، آب بسیار مورد احترام بود و آناهیتا به عنوان محبوب‌ترین ایزدبانو در ارتباط با حفاظت از آب شناخته می‌شد. آثار هنری ایران باستان بر اهمیت آناهیتا تأکید دارند و حضور ماندگار او را که ریشه در اساطیر و فرهنگ ایرانی دارد، منعکس می‌کنند. نقش آناهیتا فراتر از نمایش بصری در هنر ساسانی است و مفاهیم نمادین و بنیادین در متون مقدس و مدارک باستان‌شناسی را در بر می‌گیرد. این مطالعه به بررسی نمادهای مرتبط با آب (آناهیتا) و بازنمایی‌های بصری آن در هنر دوره ساسانی می‌پردازد و از متون مقدس مانند اوستا و شواهد باستان‌شناسی استفاده می‌کند. از جمله نقوش کلیدی می‌توان به گل نیلوفر، ماهی، انار، سرو، عقاب و تصاویر سلطنتی ساسانی، مانند تاج‌گیری خسروپرویز از آناهیتا و نیم‌تنه‌های گچی این ایزدبانو اشاره کرد. با استفاده از روش کیفی و تحلیلی-تطبیقی، این پژوهش نتیجه می‌گیرد که آناهیتا تجسم میراث معنوی ایران است و اهمیت فرهنگی و تاریخی آب را در دوره ساسانی نشان می‌دهد. بازنمایی او بازتاب‌دهنده ارتباط عمیق بین آب و جامعه باستانی ایران است و میراث فرهنگی و نمادین ماندگاری از خود بر جای گذاشته است.
Water has been the most crucial human element from the beginning of creation, leading ancient settlements to form near water sources. In ancient Iran, water was highly revered, with Anahita emerging as the most beloved deity associated with its protection. The artistic works of ancient Iran highlight Anahita's significance, reflecting her enduring presence rooted in Iranian mythology and culture. Her role extends beyond visual representation in Sasanian art, encompassing symbolic and foundational concepts in sacred texts and archaeological records. This study examines symbols linked to water (Anahita) and their visual representations in Sasanian art, drawing from sacred texts like the Avesta and archaeological evidence. Key motifs include depictions of lotus flowers, fish, pomegranates, cypress trees, eagles, and Sasanian royal imagery, such as Khosrow Parviz receiving the crown from Anahita and plaster busts of the goddess. Using a qualitative and comparative-analytical approach, the research concludes that Anahita embodies Iran's spiritual heritage, symbolizing the cultural and historical importance of water in the Sasanian era. Her representation reflects the deep connection between water and ancient Iranian society, leaving a lasting cultural and symbolic legacy.
شهبازی‌شیران، حبیب؛ ستارنژاد، سعید؛ طهماسبی، فریبرز؛ معروفیاقدم، اسماعیل.(1397). مظاهر و کارکردهای آناهیتا، الهه‌ی زن در ایران باستان (مطالعه ی نقش مایه‌های ظروف زرین و سیمین ساسانی حاوی نقش این الهه)، زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان) ،10(2):237-262.
افخمی، بهروز؛ فرج‌زاده، صبا؛ حسینی‌نیا، سیدمهدی.(1395). بازنمايي الهة آناهيتا در شواهد باستان‌شناختي، زن در فرهنگ و هنر، 8(2):225-248.
افضل طوسي، عفت‌السادات؛ حسن‌پور، مريم .(1391). نقش نمادهاي آييني و ديني در نشانه‌هاي بصري گرافيك معاصر ايران، فصل نامة مطالعات ملي، 49(13):135-1156.
آورزمانی، فریدون. (1394). «اَناهیتا» الگوی زن ایرانی با تکیه بر فرهنگ و هنرساسانی، هنر و تمدن شرق ،3(8):25-32.
باكاك، رابرت .(1386). صورت‌بندي‌هاي فرهنگي جامعة مدرن، ترجمة مهران مهاجر، تهران: آگه.
پرهام، سيروس. (1371). دستبافت‌هاي عشايري و روستايي فارس، ج،2 تهران: اميركبير.
پورخالقي چترودي، مهدخت. (1381). درخت زندگي و ارزش زندگي و نمادين آن در بـاورها، مجلة مطالعات ايراني، 1(25):35-49.
پورداود، ابراهیم.(1343). آناهیتا، تهران: انتشارات امیرکبیر.
پورداود، ابراهیم.(1366). یشت‌ها، به کوشش: بهرام فرهوشی، تهران: دانشگاه تهران.
جوادی، شهره ؛ آورزمانی، فریدون.(1388). سنگ‌نگاره‌های ساسانی، تهران : بلخ.
چهری، محمداقبال.(1400). مطالعه باستان‌شناختی نقوش الهه آناهیتا برروی گچ‌بری دوره ساسانی، پژوهش‌های باستان‌شناسی‌ایران ،11(30):199-222.
حاتم، غلامعلي. (1374). نقش و نماد در سفالينه‌هاي كهن ايراني ، فصـلنامـة هنـر، 28(3):355-370.
خلعتبری لیماکی، مصطفی.(1387). آب، آیین ها و باورهای مربوط به آن در فرهنگ عامه، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی، مرکز تحقیقات.
دادور، ابوالقاسم؛ منصوري، الهام. (1385). درآمدي بر اسطوره‌ها و نمادهاي ايران در عهد باسـتان، تهران: نشر كلهر و دانشگاه الزهرا.
داندامايف، م.آ .(1352). ايران در دورة نخستين پادشان هخامنشي، ترجمة روحي ارباب، تهـران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.
دورانت، ويل .(1365). تاريخ تمدن (يونان باستان)، ترجمة اميرحسين آريان‌پور، فتح‌االله مجتبائي و هوشنگ پيرنظر، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي.
رسولي، آرزو. (1391). آناهيتا در پارس (تحول مفاهيم، مناسك و سازمان ديني در عصر ساساني) ، رسالة دكتري رشتة تاريخ، تهران: دانشگاه تهران.
رضي، هاشم. (1381). دانشنامة ايران باستان، ج ،1 تهران: سخن.
رضی، هاشم.(1358). نیایش ها، برگردان فارسی 5 نیایش اوستایی، چاپ دوم ،تهران: انتشارات فروهر.
رضی، هاشم.(1362).فرهنگ نام‌های اوستا، ج اول، تهران : فروهر.
رياضي، محمد رضا .(1381). بافته‌ها و نقوش ساساني، تهران: گنجينة هنر.
زارفا، ميشل. (1384). اسطوره و رمان: جهان اسطورهشناسي، ترجمة جلال ستاري، تهران: مركز کتب دانشگاهی.
زيده‌هاي زادسپرم. (1366). ترجمة راشد محصل، تهران: مؤسسة تاريخ فرهنگي.
ژوله، تورج .( 1381). پژوهشي در فرش ايران، تهران: يساولي.
سرفراز، علی‌اکبر؛ آورزمانی، فریدون.(1379). سکه‌های ایران، تهران : سمت.
شفیع زاده، الهه.(1398). نقش ایزد بانو آناهیتا بر دین زرتشتیان در دوره ساسانیان، چهارمین همایش ملی باستان شناسی ایران، بیرجند.
شمس،صادق.(1377). نگاهی به فرهنگ مردم کرمانشاه،تهران: فکر نو.
شواليه‌گري، ژان؛ گربران، آلن. (1388). فرهنگ نمادها، ترجمة سودابه فضائلي، چ ،2 تهـران: جيحون.
شين دشتگل، هلنا .(1382). صورت آب، كتاب ماه هنر،57(58):126-129.
صباغ‌پور، طيبه؛ شايسته‌فر، مهناز .(1389). بررسي نقش‌ماية نمادين پرنده در فرش‌هاي صفويه و قاجار از نظر شكل و محتوا ، مجلة نگره، 14(25):39-49.
عاشورپور، صادق.(1387). نگاهی به مراسم باران خوانی چمچه خاتون، فصلنامه تخصصی تئاتر، 42(1):12-29.
عبداللهي، فرشته،. (1375). در باره آناهيتا، ادبيات و زبانها چيستا- 126(127):157-168.
علم الهدی، هدی.(1382). آب در معماری ایرانی، تهران: انتشارات کتاب ماه و هنر.
كاظم‌زاده، پروين. (1392). تحليلي بر دلايل شكل‌گيري اعتقاد به ايزدبانوان در ايران باسـتان، پژوهش‌هاي ادياني، 1(2):7-22.
گويري، سوزان .(1385). آناهيتا در اسطوره‌هاي ايراني، تهران: انتشارات ققنوس.
گیرشمن، رمان. (1350). هنر ایران، ترجمه : بهرام فرهوشی، ج دوم، تهران : انتشارات علمی فرهنگی.
گیرشمن، رومن.(137). هنر ایرانی در دوران پارتی و ساسانی. جلد دوم، ترجمه بهرام فرهوشی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
محمدی‌فر، یعقوب؛ امینی، فرهاد.(1394). باستان‌شناسی و هنر ساسانی. تهران: انتشـارات شاپیکان.
محمدي‌فر، يعقوب؛ عليان، علمدار حاجي؛ دنيلي، عادله .(1392). ريشه‌يابي نقش‌ماية خوشة انگور و برگ مو در گچ‌بري‌هاي مسجد جامع نائين ، مجلة فن و هنر، 1(1):65-79.
محمودي، فتانه. (1380). بررسي نقوش تزييني هنر دورة ساساني به ويژه جـام‌های فلزي و پارچه‌ها، پايان‌نامة كارشناسي ارشد، تهران: دانشگاه تربيت مدرس.
معصومي، غلامرضا .(1387). مقدمه‌اي بر اساطير و آيين‌هاي باستاني جهان، ج2، تهران: سورة مهر.
موسوي كوهپر، سيد مهدي؛ يسن‌زاده، حميده .(1390). بازتاب نمادين ايزد مهر بر ظروف مداليون ساساني، پژوهش‌هاي انسان‌شناسي ايران، 1(2):163-179.
موسوي‌حاجي، رسول. (1374). پژوهشي در نقش‌برجسته‌هاي ساساني، پايـان‌نامـة كارشناسـي ارشد، رشتة باستان‌شناسي، تهران: دانشگاه تربيت مدرس.
موسوی‌حاجی، سیدرسول؛ رستمی، هوشنگ؛ و مهرآفرین، رضا.(1398). پژوهشی بر شاخص‌ترین نقوش نمادین گیاهی در گچ‌بری‌های دوره‌ساسانی، مجله جامعه شناسـی تاریخی، دانشگاه تربیت مدرس، 11 (2) :85 -92.
ميرمحمدي، نيلوفر .(1380). «بررسي و طبقهبندي مفرغ هاي لرسـتان »، پايان‌نامـة كارشناسـي ارشد، دانشگاه تربيت مدرس.
میرنیا، سیدعلی.(1381). فرهنگ عامه مردم خراسان، مشهد: سخن گستر.
نيبرگ، هنريك ساموئل. (1359). دين‌هاي ايران باستان، ترجمة سيف‌الدين نجم‌آبادي، تهـران: انتشارات مركزي ايراني مطالعة فرهنگ ها.
هاشمی، واریا.(1385). بوکه باران، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
هال، جيمز .(1380). فرهنگ نگارهاي نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقيـه بهزادي، تهـران: فرهنگ معاصر.
واندنبرگ، لویی.(1345). باستان‌شناسی ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
وپر، جي سي. (1379). فرهنگ نمادهاي سنتي، ترجمة مليحه كرباسيان، تهران: فرشاد.
ياحقي، محمد جعفر .(1369). فرهنگ اساطير و اشارات داستاني در ادبيات فارسي، تهران: فرهنگ معاصر.
Ettinghausen, R. (1967). A Persian Treasure. The Arts in Virginia, 8, 28-41.
Kroger, M., & Hobom, G. (1982). A chain of interlinked genes in the nin R region of bacteriophage lambda. Gene, 20(1), 25-38.
MoussaviKouhpar, M., & Taylor, T. (2008). A Metamorphosis in Sasanian Silverwork: The Triumph of Dionysos?. Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History, 127-136.
Ricl, M. (2002). The cult of the Iranian goddess Anahita in Anatolia before and after Alexander. Antiquiť vivante, 197-210.
Scerrato, U. (1966). Excavations at Dahan-I Ghulaman (Seistan-Iran) First Preliminary Report (1962-1963). East and West, 16(1/2), 9-30.
Sebesta, J. L. (1997). Women’s costume and feminine civic morality in Augustan Rome. Gender & history, 9(3), 529-541.