ارائه الگوی علّی موانع توسعه حسابداری پایداری و گزارشگری مالی: رویکرد تحلیل مضمون و دیمتل
محورهای موضوعی : حسابداری و مسئولیت پاسخگوییمونا طلایی 1 , عباسعلی پورآقاجان 2 * , سیدرسول معصومی 3
1 - گروه حسابداری، واحد ساری، دانشگاه آزاد اسلامی، ساری، ایران
2 - دكتري حسابداري، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد ساری، ساری، ايران
3 - گروه حسابداری، واحد جویبار، دانشگاه آزاد اسلامی، جویبار، ايران
کلید واژه: تحلیل مضمون, حسابداری پایداری, دلفی, دیمتل, گزارشگری مالی, موانع توسعه,
چکیده مقاله :
هدف: هدف این پژوهش ارائه یک الگوی علّی به منظور شناسایی و تحلیل موانع توسعه حسابداری پایداری و گزارشگری مالی در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است.
روش‌شناسی: روش‌شناسی این پژوهش از رویکرد ترکیبی کیفی-کمی بهره می‌برد. در بخش کیفی، داده‌ها از طریق مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته با ۱۵ نفر از خبرگان و اساتید دانشگاهی در سال ۱۴۰۳ گردآوری شد. در مرحله نخست، با استفاده از روش تحلیل مضمون، مضامین کلیدی مرتبط با موانع توسعه حسابداری پایداری شناسایی شده‌اند. برای اعتبارسنجی یافته‌ها، از روش دلفی استفاده شده و نظرات خبرگان گردآوری و تأیید گردیده است. در مرحله کمی، به‌منظور تحلیل روابط علّی میان مؤلفه‌های موانع، روش دیمتل به کار گرفت ه‌شده است. این رویکرد ترکیبی امکان ارزیابی جامع و دقیق عوامل اثرگذار بر توسعه حسابداری پایداری را فراهم می‌کند.
یافته‌ها: یافته‌های بخش کیفی نشان داد که موانع اصلی شامل سه مضمون فراگیر (چالش‌های اقتصادی و قانونی، چالش‌های زیست‌محیطی و پایداری و چالش‌های اجتماعی و فرهنگی)، هفت مضمون سازمان دهنده و بیست‌وهشت مضمون پایه هستند. همچنین نتایج بخش کمی نشان داد که ضعف در قوانین و زیرساخت‌ها و تبعیت ناکافی از استانداردها و پروتکل‌ها به عنوان عوامل کلیدی تأثیرگذار شناسایی شدند، در حالی‌که کمبود منابع مالی و مسائل اخلاقی و اجتماعی به عنوان مؤلفه‌های تأثیرپذیر طبقه‌بندی شدند.
دانش افزایی: این پژوهش با ارائه الگویی علّی و نظام‌مند، موانع توسعه حسابداری پایداری و گزارشگری مالی را در بستر نهادی و فرهنگی ایران شناسایی و تحلیل می‌کند. این مدل به مدیران و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا با اولویت‌بندی موانع، راهکارهای بهبود گزارشگری پایداری را طراحی و اجرا کنند.
Purpose: The primary objective of this research is to develop a causal model for identifying and analyzing barriers to the advancement of sustainability accounting and financial reporting in companies listed on the Tehran Stock Exchange.
Methodology: This study employed a mixed-method research design combining qualitative and quantitative approaches. In the qualitative phase, data were collected through semi-structured interviews with 15 experts and academic professionals in 2024. Using thematic analysis, key themes related to the barriers hindering the development of sustainability accounting were identified. To validate the findings, the Delphi method was applied, allowing for expert consensus and confirmation. In the quantitative phase, the DEMATEL (Decision-Making Trial and Evaluation Laboratory) technique was utilized to analyze the causal relationships among the identified components of the barriers. This integrative approach enabled a comprehensive and systematic evaluation of the critical factors influencing the advancement of sustainability accounting.
Findings: The qualitative findings reveal three overarching themes—economic and regulatory challenges, environmental and sustainability concerns, and socio-cultural barriers—further categorized into seven organizing themes and twenty-eight foundational themes. The quantitative results indicate that weaknesses in regulatory frameworks and infrastructure, along with insufficient adherence to standards and protocols, are the most influential factors. Conversely, financial resource constraints and ethical and social considerations are classified as dependent variables.
Originality: The results of this study, through the development of a causal and systematic model, identify and analyze the barriers to the advancement of sustainability accounting and financial reporting within Iran's institutional and cultural context. This model assists managers and policymakers in prioritizing the identified obstacles and formulating effective strategies to enhance sustainability reporting practices.
حقیقت، طوبی، حکمت، هانیه (۱۴۰۴). مروری بر پیشرفت‌ها و چالش‌های گزارشگری پایداری در ایران. پژوهش‌های حسابداری و راهبری شرکتی، ۷(۳)، ۱–۱۵. doi: 10.71600/jacgr.2024.1128420
حکمت، هانیه، رحمانی، علی و موفق، سمیرا (1404). تأثیر افشای گزارشگری پایداری و مقایسه‌پذیری اطلاعات حسابداری بر تداوم سود. بررسیهای حسابداری و حسابرسی، 32(1)، 95-116. doi: 10.22059/acctgrev.2025.374762.1008939
شاه‌مرادی، نسیم، و مزیدی شرف‌آبادی، سجاد (1404). بررسی تأثیر حسابداری خلاقانه بر کیفیت گزارشگری مالی با در نظر گرفتن نقش شفافیت در افشا. حسابداری و شفافیت مالی، 1(3)، 52–78. doi: 10.71965/aft.2025.1196918
طاهر پور، غلامرضا، خوزین، علی، نادریان، آرش و گرگانلی دوجی، جمادوردی (1402). ارایه مدل سلامت مالی مبتنی بر افشای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و شفافیت گزارشگری مالی در بورس اوراق بهادار تهران. تحلیل بازار سرمایه، 4(3)، 71-99. https://sanad.iau.ir/en/Article/997380
قاسمی، قاسم (1403). مدیران زن، کیفیت گزارشگری مالی و حق‌الزحمه‌ی حسابرسی. حسابداری و شفافیت مالی، 2(2)، 67–81. doi: 10.71965/AFT.2024.1127740
قدردان، احسان و رضایی، فرزین (1403). فرامطالعه‌ای بر گزارشگری پایداری شرکت در پژوهش‌های حسابداری و حسابرسی ایران. حسابداری و منافع اجتماعی، 14(2)، 59-102. doi: 10.22051/jaasci.2024.45148.1804
کریمی واحد، شهناز، پاکمرام، عسگر، بحری ثالث، جمال و جبارزاده کنگرلویی، سعید (1402). توسعه الگوی حسابداری پایداری مبتنی بر نظریه زمینه بنیان. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 12(46)، 328-313. https://www.jmaak.ir/article_21546.html?lang=fa
کشاورزی نژاد، حسین، شهری، مریم، اسکو، وحید و عبدلی، محمدرضا (1402). ارزیابی چارچوب گزارشگری پایداری مبتنی بر شریعت تحت‌تأثیر ظهور محورهای متاورس در حسابداری. تحقیقات مالی اسلامی، ۱۳(۱)، ۱۰۹-۱۵۰. doi: 10.30497/ifr.2024.245517.1865
محمد پور، احمد (۱۳۸۹). ارزیابی کیفیت در تحقیق کیفی: اصول و راهبردهای اعتبار یابی و تعمیم‌پذیری. فصلنامه علوم اجتماعی، 48، 73-105.doi: 10.22054/qjss.2010.874
یادگاری فر، حامد، و فولادی، مسعود (1402). تأثیر ساختارهای مالکیت و ویژگی‌های حاکمیتی بر گزارش پایداری شرکت. حسابداری و شفافیت مالی، 1(1)، 41–64. doi: 10.71965/AFT.2023.783446
یوسفی زاده، سحر و فخاری، حسین (1403). ویژگی های شرکتی تعیین کننده گزارشگری پایداری. پژوهش های تجربی حسابداری، ۱۴(۴)، ۱۴۹-۱۸۴. doi: 10.22051/jera.2024.47392.3254
Barako, D. G. (2007). Determinants of voluntary disclosures in Kenyan companies’ annual reports. African Journal of Business Management, 1(5), 113–128. doi: 10.5897/AJBM2025.9640
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77–101. doi: 10.1191/1478088706qp063oa
Choi, J., & Lee, J. (2024). Financial statement comparability and environmental, social, and governance (ESG) performance. Sustainability, 16(18), 7993. doi: 10.3390/su16187993
Dienes, D., Sassen, R., & Fischer, J. (2016). What are the drivers of sustainability reporting? A systematic review. Sustainability Accounting, Management and Policy Journal, 7(2), 154–189. doi: 10.1108/sampj-08-2014-0050
Ghadardan, E., & Rezaei, F. (2024). A meta-study on corporate sustainability reporting in Iranian accounting and auditing research. Accounting and Social Interests, 14(2), 59–102. doi: 10.22051/jaasci.2024.45148.1804 [In Persian]
Ghasemi, G. (2024). Female Managers, Financial Reporting Quality, and Audit Fees. Accounting and Financial Transparency, 2(2), 67–81. doi: 10.71965/AFT.2024.1127740 [In Persian]
Gipper, B., Ross, D., & Shi, Y. (2025). ESG assurance in the United States. Review of Accounting Studies, 30, 1753–1803. doi: 10.1007/s11142-024-09856-2
Guba, E. G., & Lincoln, Y. S. (1985). Naturalistic Inquiry. Sage Publications. https://uk.sagepub.com/en-gb/eur/naturalistic-inquiry/book842
Haghighat, T., & Hekmat, H. (2025). A Review of Advances and Challenges in Sustainability Reporting in Iran. Accounting and Corporate Governance Research, 7(3), 1–15. https://doi.org/10.71600/jacgr.2024.1128420 [In Persian]
Hekmat, H., Rahmani, A., & Movafagh, S. (2025). The Impact of Sustainability Reporting Disclosure and Accounting Information Comparability on Earnings Persistence. Accounting and Auditing Reviews, (1), 95–116. https://doi.org/10.22059/acctgrev.2025.374762.1008939 In Persian]
Hoque, Z., Parker, L. D., Covaleski, M. A., & Haynes, K. (Eds.). (2017). The Routledge companion to qualitative accounting research methods. Taylor & Francis. doi: 10.4324/9781315674797
Ikpor, I. M., Bracci, E., Kanu, C. I., Ievoli, R., Okezie, B., Mlanga, S., & Ogbaekirigwe, C. (2022). Drivers of sustainability accounting and reporting in emerging economies: Evidence from Nigeria. Sustainability, 14(7), 3780. doi: 10.3390/su14073780
Javed, F., Yusheng, K., Iqbal, N., Fareed, Z., & Shahzad, F. (2022). A systematic review of barriers in adoption of environmental management accounting in Chinese SMEs for sustainable performance. Frontiers in Public Health, 10, 832711. doi: 10.3389/fpubh.2022.832711
Jonsen, K., & Jehn, K. A. (2009). Using triangulation to validate themes in qualitative studies. Qualitative research in organizations and management: an international journal, 4(2), 123-150. doi: 10.1108/17465640910978391
Karimi Vahid, S., Pakmoram, A., Bahri Saless, J., & Jabbarzadeh Kangarlooi, S. (2023). Developing a Sustainability Accounting Model Based on Grounded Theory. Accounting and Management Auditing Science, 12(46), 313–328. https://www.jmaak.ir/article_21546.html?lang=fa [In Persian]
Keshavarzinejad, H., Shahri, M., Askou, V., & Abdoli, M. R. (2023). Evaluating a sharia-based sustainability reporting framework under the influence of emerging metaverse dimensions in accounting. Islamic Financial Research, 13(1), 109–150. doi: 10.30497/ifr.2024.245517.1865 [In Persian]
Klymenko, O., Lillebrygfjeld Halse, L., & Jæger, B. (2021). The enabling role of digital technologies in sustainability accounting: Findings from Norwegian manufacturing companies. Systems, 9(2), 33. doi: 10.3390/systems9020033
Kvale, S. (1996). Interviews: An introduction to qualitative research interviewing. Sage Publications.
Kwakye, T. O., Welbeck, E. E., Owusu, G. M. Y., & Anokye, F. K. (2018). Determinants of intention to engage in Sustainability Accounting & Reporting (SAR): the perspective of professional accountants. International Journal of Corporate Social Responsibility, 3(1), 11. doi: 10.1186/s40991-018-0035-2
Lopes, A. (2010). Grounded theory method: an essential approach to analyse design. The 9th European Conference on Research Methods in Business and Management: IE Business School Madrid, June, Spain, 24-25. https://www.semanticscholar.org/paper/Grounded-Theory-Method%3A-An-essential-approach-to-Lopes/d33c2a72b2454f179bd1e748866b93e1dcfcb76c
Mathuva, D. M., Barako, D. G., & Wachira, M. M. (2017). The economic consequences of environmental, social and governance disclosures by firms quoted on the Nairobi securities exchange. African Accounting and Finance Journal, 1(1), 5-28. doi: 10.26686/aafj.v1i1.9715
Mohammad Pour, A. (2010). Quality assessment in qualitative research: principles and strategies for validity and generalizability. Social Sciences Quarterly, 48, 73–105. doi: 10.22054/qjss.2010.874 [In Persian]
Oyewo, B. (2022). Contextual factors moderating the impact of strategic management accounting on competitive advantage. Journal of Applied Accounting Research, 23(5), 921–949. doi: JAAR-04-2021-0108
Shahmoradi, N., & Mozidi Sharafabadi, S. (2025). Investigating the Impact of Creative Accounting on Financial Reporting Quality Considering the Role of Disclosure Transparency. Accounting and Financial Transparency, 1(3), 52–78. doi: 10.71965/aft.2025.1196918 [In Persian]
Sisaye, S. (2021). The influence of non‑governmental organizations (NGOs) on the development of voluntary sustainability accounting reporting rules. Journal of Business and Socio‑economic Development, 1(1), 5–23. doi: 10.1108/JBSED-02-2021-0017
Taherpour, G., Khozin, A., Naderian, A., & Gorganli Doji, J. (2023). Presenting a financial health model based on corporate social responsibility disclosure and financial reporting transparency in Tehran Stock Exchange. Capital Market Analysis, 4(3), 71–99. https://sanad.iau.ir/en/Article/997380 [In Persian]
Tajani, F., Guarini, M. R., Sica, F., Ranieri, R., & Anelli, D. (2022). Multi‑criteria analysis and sustainable accounting: Defining indices of sustainability under Choquet’s integral. Sustainability, 14(5), 2782. doi: 10.3390/su14052782
Tauringana, V. (2021). Sustainability reporting adoption in developing countries: Managerial perception‑based determinants evidence from Uganda. Journal of Accounting in Emerging Economies, 11(2), 149–175. doi: 10.1108/JAEE-07-2020-0184
Vásquez‑Millalén, C., Gil‑Marín, M., & Vera‑Ruiz, S. (2023). Social report model framed within the framework of sustainable accounting. Resmilitaris, 13(2), 3944–3958. doi:10.5590/RESMIL.2023.13.2.38
Wan, Y. (2025). Integrating stakeholder‑oriented reporting and double materiality in CSR accounting: A critical evaluation of GRI standards. Journal of Applied Economics and Policy Studies, 18(5), 33–37. doi:10.22059/JAEP.2025.80571
Yadegari Far, H., & Fouladi, M. (2023). The Impact of Ownership Structures and Governance Characteristics on Corporate Sustainability Reporting. Accounting and Financial Transparency, 1(1), 41–64. doi: 10.71965/AFT.2023.783446 [In Persian]
Yousefizadeh, S., & Fakhari, H. (2024). Corporate characteristics determining sustainability reporting. Empirical Accounting Research, 14(4), 149–184. doi: 10.22051/jera.2024.47392.3254 [In Persian]
Zhang, B., Bi, J., & Liu, B. (2009). Drivers and barriers to engage enterprises in environmental management initiatives in Suzhou Industrial Park, China. Frontiers of Environmental Science & Engineering, 3(2), 210–220. doi: 10.1007/s11783-009-0014-7