تحلیل نشانه- معناشناختی گفتمان در سوره «تکویر» با تکیه بر نظام حسی- حرکتی و عاطفی
محورهای موضوعی : پژوهشهای زبان شناختی و معنا شناسی، نشانه شناسی و تحلیل متون
منصور حمیرانی
1
*
,
داود طاوسی
2
1 - دانش آموخته رشته علوم قرآنی، دانشکاه پیام نور، فسا، ایران
2 - دانشگاه ادیان و مذاهب، قم ، ایران
کلید واژه: سوره «تکویر», نشانه- معناشناختی, نظام گفتمان, نظام حس- حرکتی, نظام عاطفی,
چکیده مقاله :
در این پژوهش، ساختار گفتمانی سوره مبارکه تکویر با رویکرد نشانه- معناشناختی تحلیل شده است تا نقش و کارکرد نظام‌های حسی- حرکتی و عاطفی در فرایند تولید معنا و القای پیام سوره بررسی شود. هدف اصلی این تحقیق آن است که چگونگی هم‌افزایی این دو نظام در انتقال مفاهیم کلیدی سوره و دستیابی به لایه‌های عمیق‌تر معنا را آشکار کند. پرسش اساسی تحقیق این است که نظام‌های گفتمانی حسی- حرکتی و عاطفی در این سوره چگونه سازمان یافته‌اند و چه نقشی در درک موقعیت معنایی و ارزشی آیات ایفا می‌کنند. روش‌شناسی تحقیق مبتنی بر تحلیل نشانه‌ـ‌معناشناختی و رویکرد توصیفی- تحلیلی است. سوره تکویر به‌عنوان یک متن قرآنی، در دو گفتمان مجزا تقسیم‌بندی شده است: گفتمان نخست شامل آیات ۱ تا ۱۴ و گفتمان دوم شامل آیات ۱۵ تا ۲۹ است. در هر گفتمان، ابعاد نشانه‌ای و معنایی آیات به‌صورت دقیق بررسی شده‌اند و به‌ویژه به عناصر حسی، حرکتی، عاطفی و ارزشی که به تولید معنا و پیام منجر می‌شوند، توجه شده است. در گفتمان نخست (آیات ۱ تا ۱۴)، با توصیف دگرگونی‌های گسترده کیهانی و حوادثی که نشانگر پایان نظم طبیعی و فرارسیدن قیامت است، یک نظام حسی- حرکتی و عاطفی شکل می‌گیرد. این نظام از طریق برانگیختن حواس بینایی و شنوایی و تحریک احساسات خوف و شگفتی، موقعیتی هشدارآمیز و بیدارکننده برای مخاطب ایجاد می‌کند. تصویرسازی حسی دقیق و به‌کارگیری حرکات کیهانی همچون تاریک شدن خورشید، سقوط ستارگان، درهم پیچیدن آسمان و به حرکت درآمدن کوه‌ها، مخاطب را به سطحی از ادراک حسی- حرکتی و عاطفی می‌رساند که تأثیرگذاری و اقناع معنایی را تضمین می‌کند. در گفتمان دوم (آیات ۱۵ تا ۲۹)، جهت‌گیری معنایی سوره تغییر می‌کند و از توصیف وقایع کیهانی به تبیین حقیقت وحی و جایگاه پیامبر و فرشته وحی می‌پردازد. در این بخش، نظام عاطفی بر مفاهیمی چون امانت، صداقت، قدرت و اعتماد تأکید دارد و با برجسته‌سازی ویژگی‌های فرشته وحی و پیامبر اکرم(ص)، فضایی آرام، اطمینان‌بخش و اقناع‌کننده برای پذیرش وحی و پیام سوره ایجاد می‌شود. در کنار آن، نظام حسی- حرکتی با ارائه تصویری زنده و پویا از حرکت وحی از مبدأ الهی تا دریافت و ابلاغ آن، مخاطب را در مسیر ادراک فرایند هدایتی قرآن قرار می‌دهد و معنای پویای وحی را به او منتقل می‌سازد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که این دو نظام گفتمانی (حسی- حرکتی و عاطفی) در سراسر سوره تکویر به‌صورت درهم‌تنیده و هماهنگ عمل کرده و نقش بنیادینی در انتقال پیام سوره ایفا می‌نمایند. این تحلیل نشان می‌دهد که گفتمان حسی- حرکتی، با بهره‌گیری از تصویرپردازی پویا و تأکید بر حرکات و تغییرات، مخاطب را از سطح درک ظاهری به لایه‌های عمیق‌تری از معنا هدایت می‌کند. در مقابل، نظام گفتمانی عاطفی با فعال‌سازی احساساتی چون ترس، شگفتی، اعتماد و اطمینان، شرایطی برای پذیرش معنای وحی و باور به صدق پیام سوره فراهم می‌آورد. در مجموع، دو نظام یادشده، ساختار معنایی سوره را به‌گونه‌ای منسجم و نظام‌مند شکل داده و به پیام نهایی سوره که هشدار نسبت به قیامت و اعتماد به وحی است، عمق و قدرت بیشتری بخشیده‌اند. این پژوهش، ظرفیت رویکرد نشانه- معناشناختی گفتمان را در کشف ابعاد پنهان و معنایی متون قرآنی نشان می‌دهد و می‌تواند زمینه‌ای نوین برای مطالعات قرآنی فراهم کند.
In this research, the discourse structure of Surah Takwīr is analyzed through a semiotic-interpretative approach to examine the role and function of sensory-motor and emotional systems in the process of meaning production and the conveyance of the Surah’s message. The main objective of this study is to reveal how the synergy of these two systems aids in conveying the key concepts of the Surah and attaining deeper layers of meaning. The fundamental research question is how sensory-motor and emotional discourse systems are organized in this Surah
and what role they play in understanding the semantic and evaluative context of the verses.
The methodology of the research is based on semiotic-interpretative analysis, employing a descriptive-analytical approach. Surah Takwīr, as a Quranic text, is categorized into two distinct discourses: the first discourse comprises verses 1 to 14, while the second discourse includes verses 15 to 29. In each discourse, the semiotic and semantic dimensions of the verses are thoroughly examined, with a particular focus on sensory, motor, emotional, and evaluative elements that contribute to meaning and message production. In the first discourse (verses 1 to 14), a sensory-motor and emotional system is established through the description of extensive cosmic transformations and events indicative of the end of natural order and the advent of the Day of Judgment. This system creates a cautionary and awakening scenario for the audience by stimulating visual and auditory senses and evoking feelings of fear and astonishment. The precise sensory imagery and the depiction of cosmic movements, such as the darkening of the sun, the falling of stars, the rolling up of the heavens, and the movement of mountains, elevate the audience to a level of sensory-motor and emotional perception that guarantees impact and semantic persuasion. In the second discourse (verses 15 to 29), the semantic direction of the Surah shifts from describing cosmic events to elucidating the truth of revelation and the status
of the Prophet and the angel of revelation. In this section, the emotional system emphasizes concepts such as trust, honesty, power, and confidence, creating a calm, reassuring, and persuasive atmosphere for the acceptance of revelation and the Surah’s message by highlighting the characteristics of the angel of revelation and the Prophet Muhammad (peace be upon him). Concurrently, the sensory-motor system presents a vivid and dynamic image of the movement of revelation from its divine source to its reception and proclamation, leading the audience through the understanding of the Quranic guidance process and conveying the dynamic meaning of revelation. The findings of the research indicate that these two discourse systems (sensory-motor and emotional) operate interwoven and harmoniously throughout Surah Takwīr, playing a fundamental role in conveying the Surah’s message. This analysis demonstrates that the sensory-motor discourse, through dynamic imagery and emphasis on movements and changes, guides the audience from a superficial understanding to deeper layers of meaning. Conversely,
the emotional discourse system, by activating feelings such as fear, astonishment, trust, and reassurance, creates conditions for the acceptance of the meaning of revelation and belief in the truth of the Surah’s message. Overall, these two systems cohesively and systematically shape the semantic structure of the Surah, lending greater depth and potency to its final message, which serves as a warning regarding the Day of Judgment and reliance on revelation. This research illustrates the capacity of the semiotic-interpretative approach in uncovering the hidden and meaningful dimensions of Quranic texts, potentially providing a novel foundation for Quranic studies.
ققرآن کریم.
ابن عاشور، محمد (1984). التحریر و التنویر. تونس: دارالتونسیة، ج30.
ابن فارس، احمد (1399). معجم مقاييس اللغة. بیروت: دارالفكر، ج5، 2.
ابن منظور (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر، ج6.
بهجت‌‌پور، عبدالکریم (1390). همگام با وحی: تفسیر تنزیلی (به ترتیب نزول). قم: مؤسسه تمهید.
خفاجی، حمدیه عباس جاسم (2011). بلاغة التعبیر فی سورة التکویر. کلیه التربیة، شماره2.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم (1412ق). المفردات في غريب القرآن. تهران: صادق، ج7، 4.
روشفکر، کبری و همکاران (1391). بررسی نشانه- معناشناختی ساختار روایی داستان کوتاه «لقاء فی لحظه الرحیل. جستارهای زبانی، شماره 2، ص220-199.
زمخشری، ابوالقاسم محمود (1420ق). الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل. بیروت: دارالکتب العربی، ج31.
سرل، جان آرا (1385). افعال گفتاری جستاری در فلسفه زبان. مترجم: محمدعلی عبداللهی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
شعیری، حمیدرضا (1385). تجزیه و تحلیل نشانه معناشناسی گفتمان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
شعیری، حمیدرضا (1388). تجزیه و تحلیل نشانه معناشناسی گفتمان. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
شعیری، حمیدرضا (1398). نشانه معناشناسی ادبیات. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
شعیری، حمیدرضا؛ اسماعیلی، عصمت؛ کنعانی، ابراهیم (1392). تحلیل نشانه معناشناختی شعر باران. ادب‌پژوهشی، شماره 25، ص59-89.
طباطبائی، سید محمدحسین (1360). تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلام، ج20، 2-3.
قاسمی، محمد جمال‌الدین (1418ق). محاسن التأویل. بیروت: دارالكتب العلمية، ج9.
قرشی، سید علی‌اکبر (1377). تفسیر احسن الحدیث. قم: دفتر نشر نوید اسلام، ج12.
گیرو، پی‌‌یر (1392). نشانه‌شناسی. مترجم: محمد نبوی. تهران: نشرآگاه.
مصطفوى، حسن (1363). التحقيق فی كلمات القرآن الكريم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ج 12.
مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الإسلام، ج 26.
نحاس، ابوجعفر (1421ق). إعراب القرآن. بیروت: دارالكتب العلمية، ج5.