تقریر متکلمان شیعۀ بغداد از نظریۀ تکلیف

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

حسین بیرشک ¹ ()
بهنام طالبی ² ()

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1391/12/01

کلید واژه: حسن و قبح, شیخ طوسی, عقل و سمع, شیخ مفید, سید مرتضی, ابوالصلاح حلبی, مکتب فقهی متکلمان بغداد,

چکیده مقاله :

از جملۀ دیدگاهها در تبیین رابطۀ میان امر خدا و فعل انسان، نظریۀ تکلیف است. بر پایۀ این دیدگاه، مشخصۀ بارز آموزه‌های دینی تکلیفی بودن آنهاست؛ این که انسانها به خاطر برخورداری از عقل، از جانب خداوند ملزم به انجام دادن یا ترک مجموعه‌ای از افعال شده‌اند. نظریۀ تکلیف تا بدانجا در فرهنگ اسلامی پذیرفته شده که مکلف بودن بندگان از اصول موضوعۀ علم فقه به شمار آمده است؛ چنان که حتی در تعریف علم فقه، موضوع آن را افعال مکلفان بیان می‌دارند. متکلمان مسلمان در تفکیکی کلی و کلان، تکالیف را از دو سنخ عقلی و شرعی دانسته‌اند. رابطۀ میان این دو سنخ تکلیف، شیوۀ عمل در فرض تعارض این دو با یکدیگر، و مسائلی دیگر از این دست، به پدید آمدن اختلاف نظرهای گسترده‌ای در میان عالمان مسلمان انجامیده است. این میان، عالمان مکتب شیعی فقیهان متکلم بغداد، خوانشی خاص خویش از نظریۀ تکلیف ارائه کرده‌اند. بناست که در این مطالعه بعد بازشناسی ارکان نظریۀ تکلیف، خوانش خاص دو فقیه و متکلم برجستۀ مکتب فقهی متکلمان بغدادـشیخ مفید و سید مرتضی ـ را از نظریۀ تکلیف، و هم، تمایز نگرشهای آن دو را به مسئله بازکاویم.

منابع و مأخذ:

1ـ             ابن میثم بحرانی، میثم بن علی، قواعد المرام فی علم الکلام، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، کتابخانۀ مرعشی، 1406ق.

2ـ             ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، به کوشش رضا استادی، مشهد، 1363ش.

3ـ             اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، تهران، 1361ش.

4ـ             باقلانی، محمد بن طیب، تمهید الاوائل، به کوشش ریچارد جوزف مکارتی، بیروت، 1957م.

5ـ             بیرشک، حسین، «تکلیف»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد شانزدهم، تهران، 1387ش.

6ـ             پاکتچی، احمد، «گرایشهای فقه امامیه در سده‌های 2 و 3 هجری»، نامۀ فرهنگستان علوم، شمارۀ 4، 1375ش.

7ـ             تاره، مسعود، «تکلیف در کلام اسلامی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد شانزدهم، تهران، 1387ش.

8ـ             تبصرة العوام، منسوب بن مرتضی بن داعی، به کوشش عباس اقبال، تهران، 1364ش.

9ـ             جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، 1405ق.

10ـ          خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، تقریر محمد سرور بهسودی، قم، داوری، 1417ق.

11ـ          سید مرتضی، علی بن طاهر، الذخیرة، به کوشش احمد حسینی، قم، 1411ق.

12ـ          ــــــــــــــــــــ الرسائل، به کوشش احمد حسینی، قم، دار القرآن الکریم، 1405ق.

13ـ          شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، به کوشش محمد بن فتح الله بدران، قاهره، 1375ق.

14ـ          شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، 1406ق.

15ـ          ــــــــــــــــــــ عدة الاصول، به کوشش محمدرضا انصاری، قم، 1376ش.

16ـ          شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، به کوشش ابراهیم انصاری، بیروت، دار المفید، 1414ق/ 1993م.

17ـ          ــــــــــــــــــــ التذکرة باصول الفقه، به کوشش مهدی نجف، بیروت، دار المفید، 1414ق.

18ـ          ــــــــــــــــــــ النکت الاعتقادیه، به کوشش رضا مختاری، بیروت، دار المفید، 1414ق.

19ـ          غزالی، محمد بن محمد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، 1409ق/ 1988م.

20ـ          فخر رازی، محمد، المحصول، به کوشش طه‌ جابر فیاض‌ علوانی، ریاض، 1400ق.

21ـ          فیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی، الاصول الاصلیة، به کوشش جلال‌الدین حسینی، تهران، سازمان چاپ دانشگاه، 1349ش.

22ـ          قاضی عبدالجبارمعتزلی، «فضل الاعتزال»، ضمن فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، به کوشش فؤاد سید، تونس، 1393ق/ 1974م.

23ـ          ــــــــــــــــــــ المغنی فی ابواب التوحید و العدل، قاهره، 1984م.

24ـ          کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، ، 1410ق.

25ـ          مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1410ق.

مکدرموت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1363ش.