روان‌اسطوره ‎شناسی در ادبیات نمایشی (مطالعۀ موردی؛ اسطوره‌سنجی بهرام بیضایی با روش نقد اسطوره‌ای ژیلبر دوران)

محورهای موضوعی : اسطوره

بهروز عوض پور ¹ , الهام ابراهیمی ناغانی ²

1 - دکترای تخصصی پژوهش هنر، دانشگاه هنر اصفهان
2 - کارشناس ارشد هنرهای نمایشی، دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1401/12/01 تاریخ پذیرش : 1402/01/16 تاریخ انتشار : 1402/03/29

کلید واژه: ژیلبر دوران, اسطوره‌سنجی, نقد اسطوره‌ای, بهرام بیضایی, روان‌اسطوره‌شناسی,

چکیده مقاله :

پژوهش پیش رو به روش توصیفی ـ تحلیلی، بر آن است تا روش نقد اسطوره‌ای ژیلبر دوران را بر آثار نمایشی بهرام بیضایی (نمایشنامه و فیلمنامه) اعمال نماید و از این مسیر به اسطوره‌سنجی نویسنده یا الگوی اسطوره‌ایِ پسِ پشت این آثار نائل آید. این مهم از مسیر فرایند سه‌گانۀ اسطوره‌شناسی، با تکیه بر متن و تدقیق در مهم‌ترین اثر هنرمند و تشخیص خرده‌اسطورۀ کانونی آثار وی به انجام رسید. روان‌سنجی با تکیه توأمان بر متن و فرامتن (ردیابی خرده‌اسطورۀ یافت‌شده در دیگر آثار نویسنده، زندگی شخصی ـ حرفه‌ای هنرمند و تشخیص عقدۀ شخصی نویسنده) و کنار هم‌گذاری مجموعۀ یافته‌ها، به کشف اسطورۀ شخصی و فراشخصی هنرمند نائل می‌شود. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که خرده‌اسطورۀ کانونی آثار بیضایی عبارت است از: برخوانی گذشته برای ساخت آینده، ستیز با ستم و جهل و هر آنچه مانع باروری مام میهن باشد، و در صورت لزوم قربان شدن برای نیل به این باروری و بر همین سیاق، زندگی در برابر مرگ، و زنانگی در حکم منشأ زندگی. عقدۀ شخصی وی نیز تثبیت‌شدگی و توقف در گذار از ساحت خیالی به ساحت نمادین ژاک لکان و اسطورۀ شخصی او ایزدبانو آناهیتا است.

چکیده انگلیسی:

 The present research aims to apply Gilbert Durand's mythological criticism to Bahram Beyzai's dramatic works, including playwrights and screenplays, in order to uncover the underlying mythological pattern. The task was accomplished by utilizing the method of mythological analysis. It involved carefully studying the author's significant work, and identifying the principal sub-myth present in his works. In addition to analyzing the text and metatext (such as exploring the sub-myth present in other works by the author, studying his personal-professional life, and assessing his personal complex), a psychometric approach was employed to uncover his personal and extra-personal myth. The findings of the research indicate that the principal sub-myth in Beyzai's works revolves around several key themes: studying the past to shape the future, battling against oppression and ignorance that hinder the growth of the homeland's fertility, and being willing to sacrifice oneself if necessary to achieve this fertility. Furthermore, the priority of life over death and femininity as the source of life are significant aspects of this sub-myth. Beyzai's personal complex, described in the language of Jacques Lacan, involves a fixated state and difficulties transitioning from the imaginary to the symbolic realm. Lastly, his personal myth can be associated with the goddess Anahita.

منابع و مأخذ:

افشار، مریم و اکبر شامیان ساروکلایی.1392. «نقش اسطوره و جنسیت (نقش زن) در سینمای بهرام بیضایی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 9. ش33. صص137-117.

20.1001.1.20084420.1392.9.33.5.9

امیری، نوشابه. 1388. بهرام بیضایی؛ جدال با جهل. چ1. تهران: ثالث.

بسنج،دانیال و آزاده حکمی. 1398. «نقد اسطوره‌ای اثری منتخب از اریک امانوئل اشمیت بر اساس روش ژیلبر دوران». نشریۀ علمی پژوهش‌های زبان و ترجمۀ فرانسه.سال1. ش 1. صص254-239.

بیضایی، بهرام. 1382. پرده‌خانه. چ 8. تهران: روشنگران و مطالعات زبان.

ــــــــــــ . 1383 الف. شب هزار و یکم. چ 2.تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

ــــــــــــ . 1383 ب. فتحنامۀ کلات. چ4. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

ــــــــــــ . 1364. باشو غریبۀ کوچک. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

بیضایی،بهرام. 1385. ندبه. چ 2. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

ــــــــــــ . 1358.مرگ یزدگرد. کتاب جمعه. س1.ش 15، تهران.

پاینده،حسین. 1388. «نقد شعر زمستان از منظر نظریۀ روانکاوی لاکان». فصلنامۀ زبان و ادب پارسی. ش42. صص46-27.

تک‌سایه، ندا، عطاءالله کوپال و میترا علوی‌طلب. 1400. «نگرشی نو بر نقش اسطوره در ادبیات نمایشی فانتزی دورۀ معاصر ایران با توجه به نمایشنامۀ چهارصندوق بهرام بیضایی». نشریۀ پژوهش در هنر و علوم انسانی. پیاپی36 صص11-24.

حسینی، مریم و مریم نوری. 1397. «اسطوره‌سنجی در پنج نمایشنامۀ منتخب از نغمه ثمینی براساس روش ژیلبر دوران». زن در فرهنگ و هنر. دورۀ10. س3. ش10. صص381-398.

حقیقی، شهین و کاووس حسن‌لی. 1388. «تحلیل شخصیت زن در نمایشنامۀ پرده‎خانه اثر بهرام بیضایی». پژوهشنامۀ فرهنگ و ادب. س 5. ش8. صص 98-60.

دادَگی، فرنبغ. 1380. بندهش. گزارش مهرداد بهار. چ2. تهران: توس.

دومزیل، ژرژ. 1385. اسطوره و حماسه در اندیشۀ ژرژ دومزیل. ترجمۀ جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.

عناصری، جابر. 1361. «دردانه‎های خلوت اهورایی؛ «بغدخت آناهیتا»، آب‌بانوی محبوب و ملکۀ انهار؛ فغفور آذر، گرمابخش جان‌ها و پایندۀ آتش‌ها». نشریۀ چیستا. س 2. ش 17و18. صص436-410.

عوض‌پور، بهروز و بهمن نامور مطلق.1393. «ژیلبر دوران و نقد اسطوره‌ای، پیکرۀ مطالعاتی: رمان قلب سگی اثر میخاییل بولگاکف». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش37. صص205-235.

20.1001.1.20084420.1393.10.37.7.6

عوض‌پور، بهروز، سهند محمدی خبازان و ساینا محمدی خبازان. 1398. روان‌اسطوره‌شناسی‌های هنری. چ‌1. تهران: سخن.

فریزر، جیمز جورج. 1384. شاخۀ زرین، پژوهشی در جادو و دین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ2. تهران: آگه.

قوکاسیان، زاون. 1378. مجموعۀ مقالات در نقد و معرفی آثار بهرام بیضایی. چ 3. تهران: آگه.

کاوه، علیرضا. 1398. بهرام بیضایی و وقتی همه خوابیم. چ1. تهران: نیلا.

گویری، سوزان. 1379.آناهیتا در اسطوره‌های ایران. چ 2. تهران: ققنوس.

مالمیر، محمدابراهیم و سحر یوسفی. 1397. «ثنویت قدرت در بن‌مایه‌های تثلیث اوستا». معرفت ادیان. س10. ش1. صص83-65.

ماهری، الهام و فتانه محمودی. 1397. «تجلی اسطوره در نمایشنامۀ ضحاک غلامحسین ساعدی با رویکرد اسطوره‌سنجی ژیلبر دوران». نخستین همایش ملی تحقیقات ادبی با رویکرد مطالعات تطبیقی. تهران.

محسنی، علاء. 1399. عیّار تنها. بخش مستند رادیو فردا. آلمان.

محمدی، ابراهیم و مریم افشار. «ترجمان تصویری زمان اسطوره‌ای در سینمای بیضایی». نقد ادبی. س7. ش25. صص210-185.

مزداپور، کتایون. 1378. بررسی دست نویس م.او.29: داستان گرشاسپ، تهمورس، جمشید،گِلشاه و متن‌های دیگر. تهران: آگاه.

نامور مطلق، بهمن. 1388. «اسطوره‌سنجی نزد ژیلبر دوران، مورد کاربردی آثار خاویر دومستر».  نقد زبان و ادبیات خارجی (پژوهشنامۀ علوم انسانی). س1، ش2. صص111-127.

ــــــــــــــ . 1392. درآمدی بر اسطوره‌شناسی. چ 1، تهران: سخن.

وهابی دریاکناری، رقیه و مریم حسینی . 1395. «تصویر ایزدبانوان در روایت‌های داستانی بهرام بیضایی». زن در فرهنگ و هنر. دورۀ8. ش3. صص332-317.

 DOI:10.22059/JWICA.2016.60582

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1396. «اسطورۀ قربانی در آثار بهرام بیضایی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13.ش 49.صص337ـ299.

هینلز، جان راسل.1391. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چ 16. تهران: چشمه.

یاحقی، محمدجعفر.1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی.چ1. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها 1، نامۀ زرتشت. 1394. گزارش ابراهیم پورداوود. ج 2.چ1. تهران: نگاه.

یونگ، کارل گوستاو. 1368.چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. تهران: آستان قدس رضوی.

ـــــــــــــــــ . 1382. انسان امروزی در جستجوی روح خویش. ترجمۀ فریدون فرامرزی و لیلا فرامرزی، مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــ . 1397. ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو. ترجمۀ فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیل‌پور.چ3. تهران: جامی.

Afšār, Maryam and Šāmīyān Sarū-kalāyī, Akbar. (2014/1392SH). “Naqše Ostūre va Jensīyyat (Naqše Zan) dar Sīnamā-ye Bahrām Beyzāyī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 9^th Year. No. 33. Pp. 117- 137.

Afšār, Maryam and Mohammadī, Ebrāhīm. (2015/1393SH). “Tarjomāne Tasvīrī-ye Zamāne Ostūreh-ī dar Sīnamā-ye Beyzāyī”. Journal of literary criticism. 7^th Year. NO. 25. Pp. 185- 210.

Amīrī, Nūšābe. (2010/1388SH). Bahrām-bayzāyī: Jedāl ba Jahl. 1^st ed. Tehrān: Sāles.

Anāsorī, Jāber. (1983/1361SH). “Dordānehā-ye Xalvate Ahūrāyī: “Boqdoxte Ānāhītā", Āb-bānū-ye Mahbūb va Malake-ye Anhār, Faqfūre Āzar, Garmā-baxše Jānhā va Pāyande-ye Ātašhā”. Chista magazine. 2^nd Year. No. 17 and 18. Pp. 410- 436.

Avaz-pūr, Behrūz and Nāmvar-motlaq, Bahman. (2015/1393SH). “ Gilbert Durand va Naqde Ostūreh-ī, Peykare-ye Motāle’ātī: Romāne Qalbe Sagī Asare Mikhail Bulgakov”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 10^th Year. No. 37. Pp. 205- 235.

Avaz-pūr, Behrūz and Mohammadī Xabbāzān, Sahand & Mohammadī Xabbāzān, Sāynā. (2020/1398SH). Ravān-ostūre-šenāsīhā-ye Honarī. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Avestā: Kohan-tarīn Sorūdehā va Matnhā-ye Īrānī. (2003/1382SH). Report and research by Jalīl Dūst-xāh. 1^st Vol. 9^th ed. Tehrān: Morvārīd.

Besanj, Dānīyāl and Hekmī, Āzāde. (2020/1398SH). “Naqde Ostūreh-ī-ye Asarī Montaxab az Éric-Emmanuel Schmitt bar Asāse Raveše Gilbert Durand”. The Scientific Journal of French Language and Translation Research. 1^st year. No. 1. Pp. 239- 254.

Beyzāyī, Bahrām. (2005/1385SH /B).  Fath-nāme-ye Kalāt. 4^th ed. Tehrān: Rowšan-garān va Motāle’āte Zabān.

Beyzāyī, Bahrām. (1980/1358SH). Marge Yazd-gerd. Friday book magazine. 1^st Year. No. 15. Tehrān.

Beyzāyī, Bahrām. ( 2007/1385SH). Nodbe. 2^nd ed. Tehrān: Rowšan-garān va Motāle’āte Zabān.

Beyzāyī, Bahrām. (2004/1382SH). Parde-xāne. 8^th ed. Tehrān: Rowšan-garān va Motāle’āte Zabān.

Beyzāyī, Bahrām. (2005/1383SH/A). Šabe Hezāro Yekom. 2^nd ed. Tehrān: Rowšan-garān va Motāle’āte Zabān.

Dādegī, Faranbaq. ( 2002/1380SH). Bondaheš. Report by Mehrdād Bahār. 2^nd ed. Tehrān: Tūs.

Dumezil, Georges. (2007/1385SH). Ostūre va Hemāse dar Andīše-ye Georges Dumezil (Mythes et epopees dans la pensee de Georges Dumezil). Tr. by Jallāl Sattārī. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Frazer.James George. (2006/1384SH). Šāxe-ye Zarrīn, Pažūhešī dar Jādū va Dīn (The Golden Bough: A study in Magic and Relegion). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. 2^nd ed. Tehrān: Āgah.

Jung, Carl Gustav. (1990/1368SH). Čahār Sūrate Mesālī (Four Archetypes).Tr. by Parvīn Farāmarzī. Tehrān: Āstāne Qodse Razavī.

Jung, Carl Gustav. (2019/1397SH). Nā-xod-āgāhe Jam’ī va Kohan Olgū (Archetypen Und das Collective Unbewusste). Tr. by Farnāz Ganjī and Mohammad-bāqer Esmā’īl-pūr. 3^rd ed. Tehrān: Jāmī.

Haqīqī, Šahīn and Hasan-lī, Kāvūs. (2010/1388SH). “Tahlīle Šaxsīyyate Zan dar Namāyeš-nāme-ye Parde-xāne Asare Bahrām Beyzāyī”. Culture and literature research journal. 5^th Year. No. 8. Pp. 60- 98.

Hinnells, John Russell. (2013/1391SH). Šenāxte Asātīre Īrān (Persian Mythology). Tr. by Žāle Āmūzegār and Ahmad Tafazzolī. 16^th ed. Tehrān: Češmeh.

Hoseynī, Maryam and Nūrī, Maryam. (2019/1397SH). “Ostūre-sanjī dar Panj Namāyeš-nāme-ye Montaxab az Naqmeh Samīnī bar Asāse Raveše Gilbert Durand”. Women's magazine in culture and art. 10^th Vol. 3^rd Year. No. 10. Pp. 381- 398.

Gavīrī, Sūzān. (2008/1386SH). Ānāhītā dar Ostūrehā-ye Īrān. 2^nd ed. Tehrān: Qoqnūs.

Kāve, Alī-rezā. (2020/1398SH). Bahrām Bayzāyī va Vaqtī Hame Xābīm. 1^st ed. Tehrān: Nīlā.

Mazdā-pūr, Katāyūn. (2000/1378SH). Barrasī-ye Dast-nevīse m. ū. 29: Dāstāne Garšāsp, Tahmūres, Jamšīd, Gel-šāh va Matnhā-ye Dīgar. Tehrān: Āgah.

Mohsenī, Alā. (2021/1399SH). Ayyāre Tanhā. Documentary section of Radio Farda. Germany.

Nāmvar-motlaq, Bahman. (2014/1392SH). Dar-āmadī bar Ostūre-šenāsī. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Nāmvar-motlaq, Bahman. (2010/1388SH). "Ostūre-sanjī Nazde Gilbert Durand, Morede Kār-bordī: Āsāre Xaviyer Domestr". Journal of Foreign Language and Literature Criticism (Humanities Research). 1^st Year. No. 2. Pp. 111- 127.

Qūkāsīyān, Zāven. (2000/1378SH). Majmū’e-ye Maqālāt dar Naqd va Mo’arrefī-ye Bahrām Bayzāyī. 3^rd ed. Tehrān: Āgah.

Tak-sāye, Nedā and Kūpāl, Atā’o al-llāh & Alavī-talab, Mītrā. (2021/1400SH). “Negarešī Now bar Naqše Ostūre dar Adabīyyāte Namāyešī-ye Fāntezī-ye Dowre-ye Mo’āsere Īrān bā Tavajjoh be Namāyeš-nāme-ye Čahār Sandoqe Bahrām Beyzāyī”. Journal of research in arts and humanities. No. 36. Pp. 11- 24.

Vahābī, Maryam and Kenārī, Daryā. (2018/1396SH). “Ostūre-ye Qorbānī dar Āsāre Bahrām Bayzāyī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 13^th year. No. 49. Pp. 299-337.

Yāhaqī, Mohammad-ja’far. (2007/1386SH). Farhange Asātīr va Dāstān-vārehā dar Adabīyyāte Fārsī. 1^st ed. Tehrān: Farhang Mo’āser.

Yašthā 1, Nāme-ye Zartošt. (2016/1394SH). Report by Ebrāhīm Pūr-dāvūd. 2^nd Vol. 1st ed. Tehrān: Negāh.