تحلیل تطبیقی قاعده ی«قبح عقاب بلا بیان» و اصلِ «جهل به قانون رافع مسئولیت نیست»از منظر فقه و حقوق امامیه

محورهای موضوعی : اصول فقه

حمید قنبری ¹ , سیدمحمد حیدری خورمیزی ²

1 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی(ره)، قم، ایران.
2 - استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی(ره)، قم، ایران

تاریخ دریافت : 1397/11/08 تاریخ پذیرش : 1398/04/30 تاریخ انتشار : 1400/09/01

کلید واژه: مسئولیت, رافع مسئولیت, عقاب بلا بیان, جهل به قانون, عدم بیان,

چکیده مقاله :

قاعده ی قبح عقاب بلا بیان و اصل جهلِ به قانون رافع مسئولیت نیست یکی از قواعد و اصول مسلّم در فقه امامیه وحقوق کیفری است، با توجه به اینکه در نگاه اولیه ظاهراً بین اطلاق قاعده و اطلاق اصل، تعارض وجود دارد، این مقاله در صدد پاسخ به این پرسش برآمده که آیا اصل و قاعده با یکدیگر متعارضند؟ رابطه ای بین این دو چیست؟ نگارندگان با تحلیل مستدل واژه های کلیدی و مفاد قاعده و اصل، به این نتیجه رسیده اند که برخلاف اصل که تخصیص بردار است؛ قاعده عقلی و آبی از تخصیص است. همچنین با تفسیر موسّع از بیان و مضیّق نمودن دامنه عدم البیان، اثبات وجوب تعلّم احکام و قوانین مبتلابه، خارج دانستن مسئولیت های غیر کیفری از شمولیت قاعده، عدم رافعیت جهل نسبت به مسئولیت های غیر کیفری به طور مطلق و اثبات رافعیت جهل نسبت به مسئولیت کیفری در برخی موارد و... تحلیلی از رابطه بین قاعده و اصل ارائه نموده. وثابت شده که در صورت تعارض بین مصادیق مشترک قاعده و اصل، قاعده بر اصل حاکم است و در صورت اثبات عدم البیان جهل به حکم و قانون رافع مسئولیت است. البته به استثنای مسئولیت های مدنی و ضمان های غیر کیفری.

چکیده انگلیسی:

The Rule of “Indecency of Punishment without issuing Indictment” and the Principle of Nescience of the Rule Does Not Absolve Responsibility” are among certain rules and principles in Imamiyeh jurisprudence and penal law. Since the application of this rule as well  as its principles seem contradictory, the current research is an attempt to investigate whether the rule and the principles are contradictory or not, and then shed light on the possible relationship between them.  Delving into the content of the rule and the principle, and analytical reasoning, it is concluded that unlike the principle which is subject to possible exceptions, the rule is rational and far from submission to any exception. Furthermore, studying the interpretations on the boundaries of issued and not-issued indictment, proving the necessity of instructing necessary laws and regulations, excluding non-penal responsibilities from the inclusion of the rule and analyzing the relationship between the rule and the principle, the result of the current research has shown that in the case of contradiction between them, the rule is preferred over the principles and when it is established that the indictment is not issued, nescience about the rule removes responsibility, save civil responsibilities and non-penal commitments.

منابع و مأخذ:

1. قران کریم.


2. امامی، سید حسن (1371ش). حقوق مدنی (چاپ نهم). بی­جا: اسلامیه.


3. بحرانى، آل عصفور یوسف بن احمد بن ابراهیم (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.


4. بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل (1415ق). الاجتهاد و التقلید (الفوائد الحائریة) (چاپ اول). قم: مجمع الفکر الإسلامی.


5. حائرى یزدی، شیخ عبد الکریم (بی­تا). درر الفوائد. قم: چاپخانه مهر.


6. حائرى، سید علی اکبر (بی­تا). مجله فقه اهل بیت علیهم السلام، زیر نظر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.


7. حر عاملى، محمد بن حسن (1409 ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.


8. حسینی واسطى زبیدى، سید محمد مرتضى (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس (چاپ اول). بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.


9. دارابکلایی، اسماعیل (1381 ش). قاعده قبح عقاب بلا بیان(چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


10. سبحانی تبریزى، جعفر (1415ق). الرسائل الأربع، مؤسسه امام صادق علیه السلام (چاپ اول). قم:


11. سبحانی تبریزى، جعفر( بی­تا). تأریخ الفقه الإسلامی و أدواره. بی­جا.


12. سبزوارى، سید عبد الأعلى (1413ق). مهذّب الأحکام. قم: مؤسسه المنار - دفتر حضرت آیة الله.


13. شاکری گلپایگانی، طوبی (بی­تا). مجله فقه اهل بیت علیهم السلام. زیر نظر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.


14. شبیرى زنجانى، سید موسى (1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز.


15. صاحب بن عبّاد،، اسماعیل بن عبّاد، (1414ق). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتاب.


16. صدر، سید محمد باقر(1420ق). قاعدة لا ضرر و لا ضرار(چاپ اول). قم: دارالصادقین­للطباعة و النشر.


17. طاهری، حبیب الله (1394). قواعد فقه(چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی.


18. طبرسى، احمد بن على (1403 ق). الإحتجاج على أهل اللجاج (چاپ اول). مشهد: بی­نا.


19. طوسى، محمد بن حسن (بی­تا). التبیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربى.


20. قرشى، سید على اکبر (1412ق). قاموس قرآن. تهران:  دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم.


21. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی( چاپ چهارم). تهران: بی­نا.


22. محقق داماد یزدى، سید مصطفى (1406ق)، قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم.


23. مشکینى، میرزاعلى (1416ق). اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها (چاپ ششم). قم: نشر الهادی.


24. مصطفوى، سید محمد کاظم (1421ق). مائة قاعدة فقهیة (چاپ چهارم). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.


25. موسوی خویى، سید ابو القاسم (1422 ق). مبانی تکملة المنهاج. بی­جا: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ره.


26. هاشمی شاهرودى، سید محمود (1426ق). با همکاری جمعى از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام(چاپ اول). قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.

1. Bahrani, A. (1985). Alhadaeghonazerahfiahkameletratetaherah. Qom: Islamic Publishing Office of the Society of Seminary Teachers of Qom.


2. Behbahani, M. (1995). Alejtehadvataghlid (1^st ed). Qom: Majmaolfekreleslami.


3. Darabokalaei, E. (2002). Ghaedehghobheghabbelabayan (1^st ed). Qom: Islamic Publications Office.


4. Emami, H. (1992). Civil law (9^th ed). Eslamieh.


5. Gharashi, A. (1992). Ghamouseghoran (6^th ed). Tehran: Darolkotobeleslamiah.


6. Haeri Yazdi, A. (no date). Qom: Mehr Publication.


7. Haeri, A. (no date). Feghheahlebait. Qom: Islamic Jurisprudence Institute on Ahlul-Bait Religion.


8. Hashemi Shahroudi, M. (2006). The Culture of Jurisprudence According to The Ahlul-Beit Religion (1^st ed). Qom: Institute of Islamic Jurisprudence.


9. Hore Ameli, M. (1989). Qom: Institute of Alolbait.


10. Hosseini Vaseti Zobeidi, M. (1994). Tajolarousmenjavaherelghamous (1^st ed). Lebanon: Darolfekrletebaahvanashrvatozie.


11. Ibn-Ebaad, E. (1994). Beirut: Alamolketab.


12. Koleini, M. (1987). Alkafi (4^th ed). Tehran.


13. Meshkini, A. (1996). Estelahatolosoulvamozamoabhasoha (6^th ed). Qom: Alhadi Publication.


14. Mohaghegh Damad Yzdi, M. (1986). Jurisprudence rules (12^th ed). Tehran: Islamic Science Publishing Center.


15. Mostafavi, M. (2001). Maatoghedatofeghhiah (4^th ed). Qom: Islamic Publishing Office of The Society of Seminary Teachers of Qom.


16. Mousavi Khouei, A. (2002). Khoei Institute.


17. Sabzevari, A. (1993). Qom: Institute of Almenar.


18. Sadr, M. (2000). Ghaedelazararavalazerar (1^st ed). Qom: Darosadeghinletebaatavanashr.


19. Shakeri Golpayegani, T. (no date). Feghheahlebait. Qom: Islamic Jurisprudence Institute on Ahlul-Bait Religion.


20. Shobeiri Zanjani, M. (1999). The book of marriage. Qom: Raypardaz Research Institute.


21. Sobhani Tabrizi, J. (1995). Alrasaeloarba (1^st ed). Qom: Institute of Imam Sadiq.


22. Sobhani Tabrizi, J. (no date).


23. Tabarsi, A. (1983). Alehtejajalaahlelojaj (1^st ed). Mashhad.


24. Taheri, H. (2015). Jurisprudence rules (2^nd ed). Qom: Islamic Publications Office.


25. The Holy Quran.

Tousi, M. (no date). Altebyanfitafsirelghoran. Beirut: Daroehyaetorathelarabi.