بررسی منطقِ ایستاییِ تاق در بنای موسوم به ارک علیشاه در تبریز
محورهای موضوعی : آنالیز سازه - زلزلهامین مرادی 1 , بهروز عمرانی 2 , مهدی ذاکری 3
1 - پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
2 - ریاست پژهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور
3 - سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی
کلید واژه: ارک علیشاه, مسجد علیشاه, تاق علیشاه, مجموعه علیشاه,
چکیده مقاله :
در صورتی‌که بقایای معماریِ منسوب به علیشاه جیلانی در تبریز را آخرین حلقه از زنجیره ساختمان‌های بزرگ‌مقیاس دوره ایلخانی متصور شویم؛ به گونه‌ای که دهانه‌ی سی متریِ آن بزرگترین و مرتفع‌ترین تاق آجری جهان اسلام را در بر داشته است، ابراز ایرادات فنی در راستای ردِ تئوری امکان اجرای تاق در دهانه‌ی مزبور، نکته‌ی مقابل بیش از نیم قرن مطالعات تاریخ معماری، نتایج باستان‌شناسی و گزارشات جهانگردان پیرامون انطباق داده‌های تاریخی با موقعیت مسجد علیشاه در تبریز خواهد بود. با فرض بر اینکه بقایای معماری U شکل با دیوارهایی به قطر یازده متر، جهت اجرای تاق آجریِ بخشی از پروژه معماریِ عظیمی در نظر گرفته شده است؛ کشف محدودیت‌های سازهای حجم معماری مورد مطالعه در زمینه‌ی میزان پایداری، آسیب‌پذیری و نهایتاً عدم امکان اجرای تاق در دهانه‌ی مزبور، فصل‌گشای افق‌های نوینی پیرامون تفسیرِ متون تاریخی و رابطه آن با بنای ایلخانی یاد شده در منابع تاریخی خواهد بود. تحقیق پیش‌رو بر آن است تا پس از پاسخ‌دهی به این مسئله که آیا حجم آجری منسوب به علیشاه قابلیت اجرای چنان تاقی را داشته است یا خیر، ضمن آنالیز استاتیکی و تحلیل مشخصات سازهای بقایای معماریِ موجود و بدون توجه به روایات تاریخی، نقش تعیین کننده‌ای در بازبینیِ مسائل تاریخی پیرامون مسجد علیشاه داشته باشد. مطابق نتایج به دست آمده، تنش حاصل از بارگذاریِ ناشی از وزن هر نوع تاق در بنای مورد نظر، فراتر از پتانسیل‌های مکانیکیِ سازه بوده و منجر به فروپاشی پایه‌ها در هر شرایط خواهد شد. از این دیدگاه، هیچ نوع پوششی از نوع تاق در هیچ بازه‌ی زمانی در بقایای معماری منسوب به علیشاه قابل اجرا نبوده است. بدین‌ترتیب، هیچ رابطه‌ای میان بقایای امروزی منسوب به علیشاه و مسجد ساخته شده توسط علیشاه وزیر با بزرگترین تاق آجری جهان وجود ندارد؛ از این دیدگاه، نمیتوان بقایای معماری موجود را به علیشاه جیلانی نسبت داد.
Considering the architectural remnants of the so-called structure of Ali-Shah in Tabriz as the last sequence of large-scale buildings during the Ilkhanid era in which it’s approximate 29-meter span had held the largest and the highest ever made arch in the Islamic World, proposing controversial technical bugs parallel to the violation of theoretical possibilities towards erecting such an arch would be the opposite point of more than half a century’s studies of historic architecture, archaeological investigation as well as historic documents in relation to the location of the Great Ali-Shah Mosque. With this pre-assumption that the U-shape structure including roughly 11 meter thickness for its walls had been considered to create a brick arch of a huge architectural project; clarifying the statically limitations of the mentioned building in terms of stability, durability, vulnerability and the impossibility of creating any kind of arch and vault in mentioned span would shed new lights towards the interpretation of historical contexts and its connections with the Ilkhanid structure appeared in the sources. After responding to question of statically feasibility of any kind of arch made by traditional masonry in so-called Ali-Shah Ark, besides statically analyses with no attention to historic reports and events, this project is aimed to play a vital role in reviewing the historic chronologies of Ali-Shah Mosque. According to the results, tensions result of loading due to any kind of arch would exceed the mechanical potentials of structure and will cause grossly deformation of vertical units under any condition. From this point of view, there has been no covering of arch either of vaults in this building anytime. In other words, there has been no relation between what is marked as Ali-Shah Mosque including the world’s largest brick arch, and what is known as today’s remnants of the so-called Ali-Shah Ark.
_||_