تحلیل هنجارگریزی معنایی در سورۀ یوسف‏‏(ع) بر مبنای رویکرد زبان‌شناسی شناختی

محورهای موضوعی : ادبیات فارسی

حسن سبحانی ¹ ( . دانشجوی دکتری زبان شناسی، گروه زبان شناسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران )
بهمن گرجیان ² ( دانشیارگروه زبان انگیسی، واحد آبادان، دانشگاه آزاد اسلامی، آبادان، ایران )
حسین مطوری ³ ( استادیار گروه زبان شناسی، واحد خرمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خرمشهر، ایران )

تاریخ دریافت : 1402/12/11 تاریخ پذیرش : 1403/02/01 تاریخ انتشار : 1403/07/06

کلید واژه: واژگان کلیدی: صورت¬گرایان, قرآن‌کریم, لیچ, هنجارگریزی, یوسف‏‏(ع). ,

چکیده مقاله :

هنجارگریزی از صورت‏های رایج در بیان کلام و گفتمان است که با در¬هم ریختن ساختار معیارهای معنایی شکل می‌گیرد. این پژوهش به¬صورت توصیفی-تحلیلی انجام شده ¬است و عناصر هنجارگریزی شامل کنایه، استعاره، مجاز و تشبیه از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی لیچ (1969) در آیات سورۀ مبارکۀ یوسف‏‏(ع) واکاوی شده ¬است. نتایج تحقیق نشان می¬دهد که گفتمان در این سوره از ¬طریق کنایه و استعاره انجام شده و شناخت مفاهیم بیشتر به¬صورت غیر‌مستقیم صورت گرفته ¬است. همچنین مشخص شد در انواع هنجارگریزی‌ معنایی، کنایه و استعاره به ترتیب پر-تکرارترین و مجاز و تشبیه به¬عنوان ابزار ادبی از بسامد کمتر برخوردار بودند. نتایج نشان داد که بیان غیرمستقیم از-طریق هنجارگریزی معنایی می¬تواند موجب توجه بیشتر و درک مفاهیم عمیق آیات گردد. نتایج کاربردی این تحقیق در مطالعات زبان‌شناسی شناختی و واکاوی مصادیق هنجارگریزی در سوره¬های دیگر قرآن کارساز می‌باشد.

چکیده انگلیسی:

Semantic defamiliarization is a literary art that indicates the deviation stance of real phenomena. This beautiful linguistic feature in language can create and lead to wonder. In this feature, the creator makes his work stand out by violating the common forms in standard language. Leech (1969) considers defamiliarization as a tool for creating beauty in a language inspired by Russian formalists. They believe that the concept of defamiliarization is a general entity and divide it into eight areas. The design of this study is based on descriptive research of content analysis that uncovers semantic defamiliarization in Yusuf (A. S) Surah based on Leech’s cognitive linguistic approach. Semantic defamiliarization includes four features: simile, allegory, metaphor, and metonymy. The frequency of occurrence of each feature of semantic deviance was counted in the verses of Yusuf (A. S) Surah to compare the importance of using defamiliarized words in the Surah. Results indicated that the frequency of allegory, metaphor, metonymy, and simile respectively. The results showed that the frequency of all types of semantic deviations in Surah Yusuf (A. S) Surah is 49 items. Irony and metaphor are the most frequently used tools in creating semantic deviations in the Surah. The application of cognitive linguistics in deciphering the meanings of the Holy Quran and identifying defamiliarization has given priority to the cognitive conceptualization of irony and metaphor. In other words, the Surah discourse is indirect to some extent and raises the readers’ cognitive abilities to comprehend the meanings of verses.

منابع و مأخذ:


فهرست منابع و مآخذ
الف) کتاب¬ها:
قرآن کریم، ترجمۀ مهدی الهی قمشه ¬ای، انتشارات اسوه.
ابن عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، جلد 15و16، تونس: دار النشر التونسیه، 1984م.
المصری، ابن ابی الاصبع، شرح حفنی، محمدشرف بدیع القرآن، نهضه مصر، 2009 م.
امامی، نصرالله، مبانی و روش¬های نقد ادبی، تهران: چاپخانۀ دیبا، چاپ دوم، 1377.
بی‏آزار شیرازی، عبدالکریم، تفسیر سورۀ یوسف‏‏(ع) (از عمق چاه تا اوج ماه)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، 1381.
تسلیمی، علی، نقد ادبی روسیه، تهران: انتشارات سمت، 1395.
حمریط، هیثم، ظاهره الانزیاح اللغوی فی القرآن، جامعه العلوم العربیه، المسیله، الجزایر، 2017.
دین محمدی، غلامرضا، مبانی زبان¬شناسی در جهان اسلام، تهران: دانشگاه امام صادق، 1395.
روحی، محمد؛ فیاض بخش، محمدتقی، تفسیر واژگان قران کریم، تهران: انتشارات فردافر، 1392.
ستاری، جلال، درد عشق زلیخا، تهران: انتشارات طوس، 1372.
سکّاکی، یوسف بن أبی‌بکر، مفتاح العلوم، بیروت: دار الکُتُب العلم، 1995.
سوسور، فردینان، دورة زبان¬شناسی عمومی، ترجمة کوروش صفوی، تهران: نشرهرمس، چاپ هشتم،
1375.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، رستاخیز کلمات درس گفتارهایی دربارۀ نظریۀ ادبی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم، 1391.
صبحی، صالح، نهج البلاغه، قم: مؤسسة دار الهجرة، 1414ق.
صفوی، کورش، از زبان¬شناسی به ادبیات، جلد 1 نظم، تهران: انتشارات سورۀ مهر، چاپ دوم، 1383.
طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، تهران: بنیادعلمی و فکری علامه طباطبایی، چاپ دوازدهم، 1370.
قائمی، مرتضی؛ یوسفی، اسماعیل؛ محمدزاده، جواد، اسلوبیه الانزیاح فی سوره الحدید، اضاات محکمه، رقم24، 2016.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمۀ جواد مصطفوی، تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1369.
علوی مقدم، مهیار، نظریه¬های نقد ادبی معاصر، تهران: انتشارات سمت، 1377.
عمران، علی احمد، حجاجیه الصور البیانیه فی القرآن الکریم سوره یوسف نموذجا،، کلیه الاداب و العلوم،
الجامعه الاهلیه، البحرین، 2021.
محمد طاهر، خالد، خطاب الاخوه فی القران الکریم بین المقصدیه التداولیه و تشکیل صوره الفنیه سوره یوسف نموذجا، جامعه الازهر، قاهره، 2020.
محمدی، زهرا، نقد ادبی روسیه، تهران: انتشارات سمت، 1396.
ویسی، الخاص، هنجارگریزی زبانی در شعر، اهواز: انتشارات دانشگاه پیام نور استان خوزستان، 1395.
ب) مقالات و پایان¬نامه¬:
اناری بزچلوئی، ابراهیم؛ مقیاسی، حسن؛ فراهانی، سمیرا، «هنجارگریزی معنایی قرآن در شعر صلاح عبدالصبور»، دو فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی نقد ادب معاصر عربی، دورۀ 5، شمارۀ پیاپی 8، 1394، صص 26 ـ 1.
باجلان، مریم، «آشنایی¬زدایی در جزء بیست و نه و سی»، پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه اراک، 1394.
ﺻﻴﺎدی ﻧژاد، روح اﷲ؛ طالبیان، منصوره، «هنجارگریزی معنایی در شعر اﺑﻦ فارض و ﻣﻮﻟﻮی»، پژوهش¬های نقد ادبی و سبک¬شناسی. سال 4، شمارۀ 17، 1393. ﺻﺺ 164-123.
میاح، راضی؛ شرفی، ساسان؛ شکرآمیز، منصوره، «مؤلفه¬های صحنه در ماجرای حضرت یوسف بر¬اساس زبان¬شناسی شناختی»، فصلنامۀ ذهن، سال 23، شمارۀ 1 (پیاپی 89)، 1401، صص 245 ـ 217.
میرزایی پرکلی، جعفر؛ مهدوی، زهرا، «بررسی هنجارگریزی معنایی در غزلیات حافظ». فصلنامة مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران. سال 2، شمارۀ 6، 1393، صص 68 ـ 47.
Crystal, D. (1992). An encyclopedic dictionary of language and languages. Cambridge, MA: Blackwell.
Cuyckens, H. (2007). The Oxford handbook of cognitive linguistics. Oxford: Oxford University Press.

متن کامل:



 

تحلیل هنجارگریزی معنایی در سورۀ یوسف‏‏(ع) بر مبنای رویکرد زبان‌شناسی شناختی

 

یعقوب سبحانی¹

دکتر بهمن گرجیان²*

دکتر حسین مطوری³

 

چکیده

هنجارگریزی از صورت‏های رایج در بیان کلام و گفتمان است که با در­هم ریختن ساختار معیارهای معنایی شکل می‌گیرد. این پژوهش به­صورت توصیفی-تحلیلی انجام شده ­است و عناصر هنجارگریزی شامل کنایه، استعاره، مجاز و تشبیه از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی لیچ (1969) در آیات سورۀ مبارکۀ یوسف‏‏(ع) واکاوی شده ­است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که گفتمان در این سوره از ­طریق کنایه و استعاره انجام شده و شناخت مفاهیم بیشتر به­صورت غیر‌مستقیم صورت گرفته ­است. همچنین مشخص شد در انواع هنجارگریزی‌ معنایی، کنایه و استعاره به ترتیب پر­تکرارترین و مجاز و تشبیه به­عنوان ابزار ادبی از بسامد کمتر برخوردار بودند. نتایج نشان داد که بیان غیرمستقیم از­طریق هنجارگریزی معنایی می­تواند موجب توجه بیشتر و درک مفاهیم عمیق آیات گردد. نتایج کاربردی این تحقیق در مطالعات زبان‌شناسی شناختی و واکاوی مصادیق هنجارگریزی در سوره­های دیگر قرآن کارساز می‌باشد. 

واژگان کلیدی: صورت­گرایان، قرآن‌کریم، لیچ، هنجارگریزی، یوسف‏‏(ع). 

 

 

مقدمه

اهمیت پژوهش و تحقیق در آیات قرآن کریم به­عنوان رساترین فریاد الهی در گوش بشر به­گونه­ای است که حضرت خاتم الرسل‏‏(ص) دربارۀ آن می­فرماید: إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ مأْدُبَةُ اللَّهِ تَعَالَى، فَتَعَلَّمُوا مِنْ مَأْدُبَتِهِ مَا اسْتَطَعْتُمْ. بی­گمان مطالعات زبانی در جهان اسلام از قرآن سرچشمه گرفته ­است. قرآن که کتاب مقدس مسلمانان و کلام خداست و از قرن هفتم میلادی به بعد در سراسر قلمرو اسلام مایۀ وحدت مسلمانان گردید. «وجود قرآن، سنتی را به­ وجود آورد که در فضای آن دانشمندان اسلامی رساله‌های زبان‌شناختی بنویسند و بر آن رساله‌ها، شرح و حاشیه‌ها بیفزایند.»  (دین محمدی، 1395‌: 25) قرآن اقیانوس بیکرانی است که هیچ ابزاری توانایی رسیدن به عمق آن را نداشته و فوارۀ خروشانی است که در گذر تاریخ هرگز خشک نمی‌گردد. ولی صاحب قرآن، خود خالق کلام و اصل همۀ زیبایی­هاست و لذا آن حقایق ناب را در بهترین واژگان و زیباترین ترکیب‏های ادبی و بلاغی، بر قلب مطهر خیرالبشر عرضه می­دارد تا «این ظاهر انعکاسی شایسته از آن باطن، و آن باطن جلوه­ای تام در این ظاهر داشته باشد.» (روحی و فیاض بخش، 1392: 7) اعجاز و آفرینش بی‌نظیر عبارات و آیات قرآنی به­گونه‌ای است که نصّ صریح قرآنی می‌فرماید: وَإِنْ كُنْتُمْ فِی رَیبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ (بقره: 23) «آیات قرآن خزائن و مخزن‌هایی هستند برای علم، پس هر زمان که باز شدند، سزاوار است بر تو تا بنگری که در آن چیست و از آن علم ‌آموزی.» (کلینی، 1369: ج 2 / 446)

علوم شناختی⁴ در دهۀ 1950 شکل گرفت و به بررسی موارد بین رشته‌ای شامل هوش، ذهن، روانشناسی، هوش مصنوعی، علوم اعصاب و مردم­شناسی می‌پردازد. ساز­و­کار این علوم در بازنمایی مفاهیم و ساخت طرحواره‌های ذهنی و انتزاعی در انطباق با مصادیق فیزیکی در جهان خارج از ذهن می‌باشد. بازنمایی مفاهیم ذهنی در ساخت طرحواره­های فیزیکی است که در جهان خارج از ذهن انطباق معنایی⁵ پیدا می­کنند. این مفاهیم، ساختاری استعاری دارند و قراردادی هستند. انطباق ذهن و جهان پیرامون بر­اساس شباهت­های شکلی در یک زبان و فرهنگ مشترک بوده و توسط گویش­وران آن زبان پذیرفته شده و به­صورت تقریباً یکسان مورد پذیرش است. 

با توجه به اهمیت موضوع، این پژوهش قصد دارد که توسط چهارچوب زبان‌شناسی شناختی به بررسی سورۀ احسن‌القصص (یوسف) پرداخته و یافته‌های اعجاز و بلاغت قرآن مجید را از دیدگاهی علمی و زبان‌شناسی ارزیابی کند. نتایج این پژوهش می‌تواند ابزارهای هنجارگریزی و زیبای قرآن کریم را نشان دهد و از خلال آن مشعل‌های فروزانی از معادن بی­پایان مفاهیم قرآنی را فراهم‌گردد. در دانش زبان‌شناسی، مبانی نظری جدیدی به مطالعات زبان‌شناختی وارد شده و پژوهش­های سنتی محور رایج برای قرون متمادی در انزوا قرار گرفت و الگوهای زبان‌شناختی جدید در مرکز اهمیت مطالعات قرار گرفت. (ر.‏ک: کووچش، 2007، کریستال، 1992) همان­طور که قبلاً اشاره‌ شد و به اقرار قریب به اتفاق دانشمندان اسلامی و شیفتگان قرآن، سورۀ یوسف‏‏(ع) همواره گنج بی­پایانی از زیبایی‌های معنایی و ادبی را در درون خود دارد و تلاوت­کنندگان آن به هنگام تلاوت زیبایی و حلاوت کم­نظیری را در الفاظ و آیات آن می­یابند که بی­گمان «هنجارگریزی­های معنایی در این سورۀ مبارکه نقش پر­رنگی در این زیبایی به عهده دارند.» (شفیعی کدکنی، 45: 1391) هدف تحقیق این است که با یاری طلبیدن از الگوی نوین زبان‌شناسی شناختی صورتگرایان روسی در‌یابیم که آیا هنجارگریزی معنایی در این سوره با تخطی از زبان معیار سبب اعجاب گشته ­است و آیا این تخطی منجر به زیبا­آفرینی کلامی گشته ­است؟ آیا همۀ هنجارگریزی‌های معنایی در سورۀ یوسف‏‏(ع) از یک کالبد، شالوده و فراوانی مشابه‌ای برخوردارند؟ بنابراین، تحقیق حاضر می‌تواند در رمزگشایی معانی و مضامین پیام‌های قرآنی از­طریق هنجارگریزی معنایی در سورۀ یوسف‏‏(ع) مؤثر باشد. 

 

پیشینۀ پژوهش

مطالعات زبان‌شناختی با محوریت بر پیکرۀ سورۀ یوسف‏‏(ع) و قائم بر اهداف گوناگون صورت‏های زبانی در میان اندیشمندان و زبان‌شناسان اسلامی سابقۀ بسیار طولانی دارد. این سوره به­سبب محتوای جذاب، داستانی، و به­هم­پیوسته برخلاف دیگر داستان‌های قرآنی همواره مورد توجه و مطالعۀ زبان‌شناسان ایرانی و غیر­ایرانی قرار گرفته ­است. این بخش به بررسی پیشینۀ ادبیات پژوهش‌های زبان‌شناختی این پژوهش پرداخته ‌است. 

بیشتر این تحقیقات در اشعار و متون ادبی صورت گرفته ­است؛ مانند اشعارابن فارض که توسط ﺻﻴﺎدی ﻧژاد و طالبیان (1393) بررسی گردید و مصادیق هنجارگریزی یا آشنازدایی ادبی تحلیل گردید. 

میرزایی پرکلی ومهدوی (1391) استفاده از هنجارگریزی معنایی را در یافتن مفاهیم متون ادبی بررسی کرده­اند. 

قائمی و همکاران (2016) پژوهشگران ایرانی در تحقیقی تحتِ­عنوان «اسلوبیه الانزیاح فی سوره الحدید المبارکه» به بحث در باب هنجارگریزی در سورۀ حدید پرداختند و نشان دادند که بیشترین بسامد وقوع هنجارگریزی در سورۀ الحدید، نحوی است. 

باجلان (1394) بخشی از پایان­نامۀ خود را تحتِ­عنوان «آشنایی­زدایی در جزء بیست و نهم و سی ام قرآن» که با روشی توصیفی ـ تحلیلی به رشتۀ تحریر در آمده­، به شیوه­های استعمال هنجارگریزی در اجزای آخر قرآن کریم اختصاص داده ­است. 

میاح و همکاران (1402) در رسالۀ دکتری تحتِ­عنوان «مؤلفه­های صحنه در ماجرای حضرت یوسف بر­اساس زبان­شناسی شناختی» به تحلیل و تفسیر ساختار تعبیر صحنه در سورۀ یوسف‏‏(ع) پرداختند و نتایج بررسی آنان نشان داد که تعبیر صحنۀ قصه در قصص قرآنی، با تعبیر صحنه در دیگر داستان‌های ادبی متداول در محافل ادبی تفاوت درخور ملاحظه­ای دارد. 

حمریط (2017) در رساله­ای به نام «ظاهره الانزیاح اللغوی فی القرآن» با بررسی این سوره عنوان کرد که ترکیبات نحوی ظریف و نظام­مندی به زیبایی در این سوره به کار گرفته شده ­است. 

 

سورۀ یوسف‏‏(ع) یا احسن الاقصص

انتخاب سورۀ یوسف‏‏(ع) از میان یک صد و چهارده سورۀ در قرآن‌کریم به این دلیل بوده ­است که محتوای این سوره در قیاس با دیگر سوره­های قرآن، سرگذشت به­­هم‌پیوسته از داستان زندگی پیامبری است که بر­خلاف داستان زندگی دیگر پیامبران همچون نوح و ابراهیم و عیسی‏‏(ع)، به­طور کامل در یک سوره نقل شده­ است. سورۀ یوسف‏‏(ع) بر­اساس ماهیت داستانی خود پر از فراز، فرود، عزت و سقوط است و رنگین‌کمان واژگانش آن­چنان زیبا رسم شده­ است که تلاوت‌کنندگان آن از همبستگی و هماهنگی الفاظ و آیاتش شگفت‌زده و متحیر می‌شوند. «دقت در آیات این سوره این واقعیت را برای انسان روشن‌تر می‌سازد که قرآن در تمام ابعادش معجزه است، چرا­که قهرمان‌هایی که در داستان معرفی می­کند قهرمان‌های واقعی و نه پنداری، که هر­کدام در نوع خود بی‌نظیر هستند.» (طباطبایی، 1370: ج 9/ 293)

 داستان یوسف‏‏(ع)، دارای چنان جوهری است که هربار به­شکل جدیدی می­توان آن را شرح و تفسیر نمود. دلیل وجود تعبیرات مختلف و گاه متضاد در مورد برخی حوادث و شخصیت­های این قصه، آن است که ساختار قصه، ساختاری است بسیار متحرک و پویا و ابداً ساکن نیست، بلکه به­سان موج دریا پیش می­آید و باز پس می­­رود و در آن، «دولت یا نکبت چون به غایت رسید، به ضد خود برمی‌گردد و در سراسر قصه، دو حرکت به­هم­پیوسته چون برخاستن و فرونشستن یا پیش­آمدن و پس­رفتن موج به چشم می‌خورد.» (ستاری، 1372: 172) از­جمله ویژگی‌های سورۀ یوسف‏‏(ع) که در قرآن از آن به­عنوان بهترین داستان ذکر شده از این قرار است که: 

1.       «این داستان بر­خلاف داستان‌های دیگر که اساسی تخیلی و ساختگی دارند، یک داستان واقعی است. 

2.       گزارش­دهندۀ آن خداوند تعالی است: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیكَ (یوسف: 3)

3.       واسطۀ آن پیامبر مصطفی‏‏(ص) است: نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیكَ (یوسف: 3)

4.       قالب آن زیباترین حدیث و گفتار یعنی قرآن است: بِمَا أَوْحَینَا إِلَیكَ هَذَا الْقُرْآنَ (یوسف: 3)

5.       از­نظر فنی بهترین خصوصیات هنری و فنون داستان نویسی است: أَحْسَنَ الْقَصَصِ

6.       زبان داستان بهترین زبان یعنی زبان عربی قرآن است: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِیا.» (بی آزار شیرازی، 1381: 5 -4)

سورۀ یوسف‏‏(ع) به­دلیل ماهیت اعجاب­برانگیزش از سور قرآنی است که تا­به­حال بسیار مورد پژوهش، تحقیق و کنکاش ادیبان، حکما، علما و زبان‌شناسان اسلامی قرار‌گرفته ­است؛ اما آن­چنان از جوهرۀ مفهومی و ادبی پرباری بر‌خوردار است که همواره گنج­های بی­پایانی از معرفت، حکمت را برای علاقمندان به همراه داشته ­است. 

 

چارچوب نظری تحقیق

صورت‌گرایی روسی یا فرمالیسم یکی از پرطرفدارترین الگوهای نقد ادبی در جهان است. صورت‌گرایان در تضاد با دیگر رویکردهای رایج در مطالعۀ ادبیات، که کنکاش در کالبد ادبیات را از زاویۀ چشم علوم متداولی همچون جامعه­شناسی، تاریخ، کتب آسمانی و حتی روان‌شناسی بررسی می‌کرد، معتقد بر کالبدشکافی عناصر صورت‏های زبان از دیدگاهی ادبی هستند. (ر.‏ک: تسلیمی، 1995) صورت‌گرایان در تحلیل متون بر عنصر صورت تأکید کرده و درصدد یافتن قوانین درونی زبان هستند. 

اولین بار در سال 1917 اصطلاح هنجار­گریزی در نقد­های ادبی در مکتب فرمالیست‌های روسیه جهت نقد­های ادبی شکل گرفت. سپس چارچوبی جهت این نقدها ایجاد گردید که در آن عناصر متنی تعریف می­شدند. نخستین زبان­شناس ﺷﻜﻠﻮﻓﺴﻜﻲ بود که این نظریه را با توجه به کاربست‏های ادبی مطرح نمود. او ارتباط آراﻳۀ هنجارگریزی و ﺑﻼﻏﺖ ادبی را تعریف کرد و بیان نمود که هنجارگریزی زمانی شکل می­گیرد که ادیب چارچوب‌های رایج را در هم می‌ریزد و با زبان استعاری، مجاز، کنایه یا تشبیه حقایق ادبی و ساختاری را با سبک خاص خود نشان می‌دهد. این سبک با «شکستن مرزهای متداول ادبی، موضوعات را برجسته‌سازی کرده و تصویری هنری در ذهن خواننده ایجاد می‌کند و از خود خواننده انتظار می­رود که مفاهیم و معانی را درک کرده و این کشف و شهود به خواننده لذت و زیبایی‌شناسی ادبی می‌دهد.» (علوی‌مقدم، 31: 1377)

ویکتور شکولفسکی با انتشار مقاله­ای تحتِ­عنوان «رستاخیز کلمات» به طرح و معرفی نظرات خود در صورت­گرایی پرداخت و برای اولین بار از عنوان انحراف از معیارهای زبان هنجار سخن به میان آورد. در کنار استقلال مفاهیم ادبی از دیگر علوم مشابه و وابسته، مشهورترین ره­آورد نگرش صورتگرایان روسی، برجسته­سازی یا به­عبارتی­دیگر هنجارگریزی بود. در واقع هنجارگریزی یک شگرد بسیار ظریفی است که خالق اثر از آن به­عنوان اکسیری برای جان بخشیدن به واژه‌ها و زیبایی اثر خویش به­منظور تحتِ­تأثیر قرار دادن و لذت بردن مخاطبان خود استفاده می‌کند. صورتگرایان معتقدند که «واژه­ها در ابداعات جدید معانی زبانی خود را از دست می‌دهند می­توانند به معنی یا معانی دیگری دلالت کنند مانند کاربرد نرگس به معنای چشم.» (ویسی، 1395: 4)

هنجارگریزی معنایی ریشه در مطالعات دوسوسور (1913 ـ 1857) به­عنوان زبان‌شناسی ساختارگرا دارد که توانست کمک شایانی به کشف معانی و مفاهیم در علوم معنا‌شناسی شناختی نماید. او نشانه را تشکیل­شده از دو وجه دال (تصویر صوتی) و مدلول (مفهومی که دال به آن دلالت می‌کند) می‌دانست. دال و مدلول عناصر جدا از هم نیستند، بلکه معنای هر­یک از آنها وابسته به وجود دیگری است. یک نشانه واجد هر دو اینهاست. بهِ­عبارت­دیگر دال و مدلول تشکیل یک نشانه را می‌دهند. از دید سوسور نشانۀ ‌زبانی رابطۀ بین یک چیز و یک نام نیست، بلکه رابطۀ میان یک مفهوم و یک الگوی صوتی است. تصویر صوتی جنبۀ فیزیکی ندارد و تنها جنبۀ مادی­اش بازنمود دریافت حسی انسان است. مدلول برابر مصداق مادی در جهان خارج نیست، بلکه یک مفهوم ذهنی است. نشانه‌ها اساساً غیرمادی هستند، وقتی ما در مورد افکار صحبت می­کنیم با اشیا روبرو نیستیم، بلکه تنها تصوری از آنها داریم. بر­این­اساس معنا چیزی است که ما در ذهن داریم. و یک متن نشانه­ای است از مفاهیم ذهنی که بر کاغذ شکل گرفته­اند. در واقع دال و مدلول به هم پیوسته‌اند و معنا را در ذهن خواننده شکل داده‌اند. در واقع معنا در ذهن خواننده است تا اینکه در بیان نویسنده باشد. اگر بین دال و مدلول فاصلۀ معنایی ایجاد شود، هنجارگریزی شکل می­گیرد. در واقع خواننده باید از­طریق فرایند فهم و درک خویش به معنا پی ببرد. معنا در استعاره، کنایه، مجاز، و تشبیه قرار دارد و خواننده باید آن را کشف کند. می­توان گفت که هنجارگریزی معنایی به­طور زیبایی چارچوب متداول دال و مدلول و رابطۀ آنها را در هم می‏ریزد و از خواننده می‌خواهد این روابط معنایی را بازیابی و رمزگشایی⁶ کند. (ر.‏ک: صفوی، 1375)

 هنجارگریزی معنایی ارتباط تنگاتنگی با علم بیان و صنایع ادبی به­کار­رفته در آن دارد. استعاره و تشبیه در قرآن از بسامد بالایی برخوردار می­باشند و قرآن کریم با آفرینش تشبیهات و استعاره­های نو و بدیع سطح بلاغتش را افزوده است. مجاز مرسل و عقلی نیز از صنایع پرکاربرد در قرآن می­باشد و نقش مهمی در برجسته­سازی در کلام الهی ایفا می­کند. هنجارگریزی نحوی نیز از سه مؤلفه برخوردار می­باشد: تقدیم و تأخیر، حذف و التفات. تقدیم لفظ بر عامل، بیشتر با‏انگیزه­هایی همچون اختصاص، تأکید و گاه نیز برای رعایت فواصل صورت می­گیرد. حذف چه از نوع اختصاری و چه از نوع اقتصاری، علاوه­بر آهنگین کردن کلام، با معنی ارتباط تنگاتنگی دارد. التفات نیز به­عنوان یک هنجارگریزی نحوی، با دوری از استمرار یکنواخت و ملال­آورکلام و ایجاد حساسیت در خواننده، از سهم بسزایی در برجسته­سازی کلام برخوردار می­باشد. در حوزۀ قاعده­افزایی در سطح آوایی نیز، تکرار واکه­ها و همخوان­ها در قرآن، با مضمون آیات هماهنگ بوده و معنای ثانویه­ای را القا نموده و درک هرچه بیشتر آن معانی را موجب می­گردد. 

 

روش پژوهش بر­اساس رویکرد زبان­شناختی لیچ 

لیچ هنجارگریزی معنایی را ناشی از دو اصل معنایی می­داند که آنها را در برجسته­سازی بیان می­کند: 

1. قاعده‌کاهی⁷ یا هنجارگریزی که به معنای انحراف از قواعد حاکم بر زبان است.

2. قاعده­افزایی⁸ که با افزودن قواعدی بر قواعد حاکم بر زبان خودکار انجام می­شود. 

صفوی (1383) برجسته­سازی را دو نقطۀ متمایز در یک پیوستار می­داند که در یک سو قاعده­کاهی (کاهش مصادیق معنایی از آنچه واقعاً وجود دارد). مثلاً برای کوچک نشان دادن ارزش انسان گناهکار از­نظر خداوند که در سورۀ اعراف آیۀ 179 می­فرماید: أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ، بَلْ هُمْ أَضَلُّ. افراد غافل از ذکر خدا آنانی هستند که از حیوان پست­ترند. در جهت دیگر قاعده­افزایی (افزودن این مصادیق معنایی از آنچه باید باشد) شکل می­گیرد. مثلاً در­خصوص مجاهدان راه حق در سورۀ صف آیۀ4 می­فرماید: إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الَّذِینَ یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ. خداوند رزمندگانی را دوست دارد که در راه او مانند سدّی پولادین مقاومت می­کنند. 

 

قاعده­کاهی à برجسته سازی  ß قاعده­افزایی

شکل 1. برجسته­سازی از نگاه صفوی (48: 1383)

 

صورتگرایان به­دنبال ابزاری برای درک زیبایی یک اثر هنری و ادبی بودند و از این ابزار به­عنوان هنجارگریزی یاد می‌کنند. در اواسط قرن بیستم، لیچ (1969) زبان‌شناس انگلیسی­تبار اقدام به دسته­بندی انواع هنجارگریزی کرده ­است و هنجارگریزی را به هشت حوزه تقسیم می­کند: واژگانی، نحوی، آوایی، زمانی، سبکی، گویشی، نوشتاری و معنایی. 

 

 

 

 

واژگانی        آوایی         زمانی         نحوی         گویشی         نوشتاری         سبکی         معنایی

شکل 2. هنجار­گریزی‏ها در الگوی لیچ (1969)

 

هنجارگریزی معنایی 

هنجارگریزی معنایی⁹ «پر­بسامدترین سطح زبان در مقایسه با دیگر انواع هنجارگریزی است.» (لیچ، 1969: 48) در این نوع هنجارگریزی خالق اثر در محورهای جانشینی دست به چینش و انتخاب می­زند تا ضمن برجسته ساختن اثر خود دست به زیبا‌آفرینی ادبی بزند. بنا­بر ماهیت پویای خود، هنجارگریزی معنایی دارای مؤلفه‌های فراوانی است. در شکل 3 می­توان مؤلفه‌های ساخت را در قالب نمودار زیر نمایش داد: 

 

هنجار

 

تجرید         تجسم

 

جسم                      سیال               جاندار

 

حیوان         گیاه

 

انسان              جانور

شکل 3. مؤلفه‌های هنجارگریزی معنایی (ویسی، 1396: 32)

 

از مهم­ترین عناصر هنجارگریزی معنایی می‌توان به مجاز، تشبیه، کنایه، استعاره، تشخیص، حس‌آمیزی و پارادوکس اشاره کرد. 

هنجارگریزی معنایی

 

برحسب ترکیب                برحسب انتخاب

 

ایهام                 تشبیه         استعاره                 پارادوکس

شکل 4. هنجارگریزی معنایی بر­حسب ترکیب یا انتخاب

یافته­ها و بحث 

هنجارگریزی معنایی ارتباط عمیقی با صنایع ادبی¹⁰ دارد و قرآن کریم همواره به­شکلی اعجاب­انگیز از ابداعات و نوآوری­های زبانی، مخاطبان را مجذوب خویش کرده ­است. هنجارگریزی معنایی در قرآن عمدتاً به­صورت تشبیهات زیبا، استعاره­های ناب، تناقض­نما­های چند وجهی، کنایه‌های بدیع، صحنه­سازی‌های هنری نمود پیدا کرده­ است. آیت اعجاز نه تنها از الفاظ متداول و ملال­آور تخطی جسته است، بلکه با الفاظ و تعابیری ناب قبای هنری زیبایی بر چینش رایج کلام معیار افکنده است. در سورۀ یوسف‏‏(ع) محتوای مهیج داستانی وجود دارد که چندین زیر­شاخه از هنجارگریزی‌های معنایی را به­طور هم­زمان بیان می‌کنند. به­طور مثال سه نوع هنجارگریزی معنایی استعاره، کنایه و تشبیه در آیۀ 31 قابل­ مشاهده است: 

فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیهِنَّ وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً وَآتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكِّینًا وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَیهِنَّ فَلَمَّا رَأَینَهُ أَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ أَیدِیهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِیمٌ ﴿۳۱﴾ 

الف) فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیهِنَّ.. واژه بِمَكْرِهِنَّ استعاره­ای از سخن پنهانی است که در بین زنان طبقه اشراف در نقل دلباختگی همسر عزیز مصر متداول بوده ­است. در اینجا «مکر» استعاره‌ای از سخن پنهان و موذیانه است (هنجارگریزی معنایی حوزۀ استعاره). 

ب) أَرْسَلَتْ إِلَیهِنَّ وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً در این واژه «مُتَّكَأً» کنایه از غذای لذیذ یا نوشیدنی­های گوارا است  (هنجارگریزی معنایی حوزۀ کنایه). 

ج) مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِیمٌ در این قسمت از آیۀ 31، زنان طبقه اشراف در محفل همسر عزیز مصر جمال و کمال حضرت یوسف‏‏(ع) را به فرشتگان تشبیه کرده­اند (هنجارگریزی معنایی حوزۀ تشبیه). 

 

 

تشبیه 

تشبیه¹¹ به­عبارتی­دیگر همانند کردن شیء به شیء دیگر به­دلیل مشابهت است. در سورۀ یوسف‏‏(ع) به­دلیل محتوای داستانی و نقل حوادث در پیکرۀ داستانی آن، کمتر از صنعت تشبیه استفاده شده ­است. زنان اشراف مصر در تشبیه حضرت یوسف‏‏(ع) گفتند: مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِیمٌ (31). المصری در تعبیر این آیه می‌نویسد: «در نزد ملت عرب، یهودیان و مسیحیان اعلی­ترین مرتبۀ تشبیه، تشبیه انسان به فرشتگان الهی است؛ چرا­که در باور و اعتقاد آنان فرشتگان سمبل پاکی، جمال و قرب الی‌الله هستند.» (المصری، 2009: 51)

 

استعاره

از نگاه اهل فن و قلم پر‌رنگ­ترین و ادبی‌ترین زبان جمال­آفرینی ادبی، زبان استعاره¹² است و بالاترین جایگاه برجسته‌سازی را در هنجارگریزی معنایی به خود اختصاص می‌دهد. با کاوش در اعماق آیات موزون و الفاظ زیبای سورۀ یوسف‏‏(ع) در‌می‌یابیم که در این سوره، آیات فراوانی قبای استعاری بر تن داشته و در­نتیجه این برجسته‌سازی منجر به خلق استعاره‌های بدیع و به دور از کهنگی گفتار هنجار گشته­اند. در این آیه پروردگار متعال می­فرماید: إِذْ قَالَ یوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ (آیه 4). «کوکب و شمس و قمر» اشیایی هستند بی‌جان و فاقد موهبت تعقل؛ اما در این آیه با توجه به سیاق بیان، آنها را ذوعقل به ­حساب آورده و به­جای ساجدات از صفت ساجدین استفاده شده ­است و در زبان عرب واضح است که ساجدین صفتی است که مختص انسان با­شعور و ذوعقل است که در این آیه، استعاره از حضرت یعقوب و راحیل ـ مادر حضرت یوسف‏‏(ع) ـ و برادرانش می­باشد. 

در آیۀ: أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا یرْتَعْ وَیلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ (12). «رتع» در معنای لغوی به معنای خوردن علف در چهارپایان است. ابن عاشور در تفسیر این واژه می­گوید: «مردم در هنگام شادی و بازی انرژی فراوانی صرف کرده و میل به خوردن غذا زیاد می­شود در­نتیجه «رتع» استعاره­ای برای خوردن بسیار زیاد است.» (ابن عاشور، 1984: 10/ 228)

در آیۀ: قَالُوا أَضْغَاثُ أَحْلَامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَأْوِیلِ الْأَحْلَامِ بِعَالِمِینَ (44). در زبان عرب به گیاهان خشک و بی‏ارزش «اضغاث» می­گویند؛ اما در این لفظ قرآنی استعاره‌ای است برای خواب‌های آشفته و پریشان. 

در آیۀ: فَلَمَّا رَأَینَهُ أَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ أَیدِیهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلَّهِ مَا هَذَا بَشَرًا إِنْ هَذَا إِلَّا مَلَكٌ كَرِیمٌ. در این آیۀ «قطعن ایدیهن» استعاره‌ای از زخم و یا جراحت است. 

در آیات (4)، (18)، (48)، (52)، (84)، (87)، نیز استعارات زیبایی وجود دارد که نگارندگان این جستار به­منظور جلوگیری از اطالۀ کلام فقط به اشاره کردن به آنها اکتفا نموده‏اند. همان‌طور که مشاهده گردید هنجارگریزی معنایی فراوانی در این سوره وجود دارد و استعاره به­عنوان زیر­مجموعه‌ای از هنجارگریزی معنایی سهم بسزایی در این برجسته­سازی دارد. 

 

مجاز

مجاز¹³ یعنی به­کارگیری لفظی در معنای غیرحقیقی آن است. مجاز معمولاً همراه با مناسبتی به نام «علاقه» است. در تعریف علاقه می­گویند: پلی است میان معنای نخست و معنای دوم. علاقه سبب می‌شود ذهن مخاطب به سوی معنای مجازی هدایت شود. در آیۀ: 

وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَیانِ قَالَ أَحَدُهُمَا إِنِّی أَرَانِی أَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْآخَرُ إِنِّی أَرَانِی أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسِی خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّیرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَأْوِیلِهِ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ﴿آیه36 ﴾. 

در اینجا لفظ «خمر» یک مجاز و به تعبیری گناهی را عنوان می‌کند که توسط شخص فشاردهندۀ انگور صورت پذیرفته ­است. این چنین می­توان نتیجه گرفت که که خمر مایعی است که با فشار انگور ایجاد شده ­است؛ 

بنابراین خمر نمی‌تواند دوباره فشرده شود. 

در آیۀ: وَاسْأَلِ الْقَرْیةَ الَّتِی كُنَّا فِیهَا وَالْعِیرَ الَّتِی أَقْبَلْنَا فِیهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ (آیه 82). «القریه» در این آیه یکی از اقسام مجاز را، یعنی ذکر محل و ارادۀ حال بیان می‌دارد. «القریه» مجازی است از تمام انسان­ها، اشیا و هر­آنچه در قریه موجود است. 

در آیۀ: اقْتُلُوا یوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا یخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِیكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِینَ (آیۀ9). در این آیه نوعی از مجاز به ­کار رفته ­است که به­موجب آن ذکر جزء و ارادۀ کل مقصود است. «وَجْهُ أَبِیكُمْ» مجازی از التفات و توجه کامل حضرت یعقوب به فرزندان خویش است. 

 

کنایه

«کنایه¹⁴ در لفظ به معنای ترک تصریح می‌باشد و در ادبیان بیانی غیرمستقیم است که هدف از آن، اشاره­ای به معنای دیگر است.» (سکّاکی، 1995: 170) در تعریف دیگری، ترفند کنایه به گوینده­ای اشاره دارد که براى بیان مقصود خویش، به­جاى استفاده از لفظى آشكار، از لفظ یا عبارتی بهره می­برد كه به­طور ضمنی یا تلویحی بر معناى موردِ­نظر دلالت داشته باشد. قرآن که همواره گنج بی­پایانی از مفاهیم و علوم را در درون خود دارد از این صنعت ادبی زیبا و به­منظور القای مفاهیم و ارسال پیام‌های خداوند متعال پیوسته سود برده ­است. 

 در آیۀ وَجَاءُوا عَلَى قَمِیصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ (آیۀ 18) وقتی برادران یوسف‏‏(ع) پیراهن خونی وی را نزد حضرت یعقوب آوردند، او گفت: نفس شما كارى بد را براى شما آراسته است؛ در واقع یعقوب پیامبر با بیان «سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا» با زبان کنایه با آنان سخن گفته و قصدش این بود که بگوید این سخنان شما دروغی بیش نیست. در آیۀ فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ أَرْسَلَتْ إِلَیهِنَّ وَأَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَأً (آیه 31) به­لحاظ صرف و نحو عربی واژۀ «مُتَّكَأً» اسم مفعول است و مقصود از آن غذای چرب و لذیذ است و این گفتار کنایی است. در آیۀ إِذْ قَالَ یوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ ﴿آیه4﴾ در این آیه نامی از حضرت یعقوب و راحیل ـ مادر حضرت یوسف‏‏(ع) ـ و یازده برادرش برده ‌نشده­، بلکه با استفاده از الفاظ «الشَّمْسَ وَالْقَمَر» به کنایه از آنها نام برده شده ­است. 

 

جدول شمارۀ 1. شمارۀ آیات و فراوانی هر حوزه از هنجارگریزی معنایی در سورۀ یوسف‏‏(ع)

تعداد فراوانی وقوع در تمام آیات سورۀ یوسف‏‏(ع)	نوع هنجارگریزی معنایی با توجه به الگوی لیچ	شمارۀ آیات شریفه
19	استعاره	3-12-14-18-19-26-31-44-48-52-53-76-77-84-86-87-94-107
4	تشبیه	6- 18-31-64
21	کنایه	3-4-5-9-20-21-22-23-25-31-38-40-84-89-101
5	مجاز	6-9-14-36-81

 

 

نمودار 1. بسامد هنجارگریزی در سورۀ یوسف‏‏(ع)

 

در آیات (22)، (23)، (25)، (40)، (51)، (84) از سورۀ یوسف‏‏(ع) همچنین ازصنعت کنایه بهره برده شده ­است. ما به­منظور جلوگیری از اطالۀ کلام و تکرار مکررات فقط به آیات موردِ­­نظر اشاره داشته و از واکاوی آنها پرهیز می‌کنیم. در ادامه و به­منظور تبیین هرچه بهتر نتایج حاصله از این جستار داده­های به­دست‌آمده را به­صورت نمودارهای آماری نمایش می‌دهیم. 

 

 

نمودار شمارۀ 2. درصد مصادیق هنجارگریزی

 

نتیجه 

نتایج تحقیق نشان داد که مصادیق هنجارگریزی معنایی از چهار منظر کنایه، مجاز، تشبیه و استعاره دارای بسامد مختلف بوده که در زیبایی نگارش سوره و شناخت مفاهیم مؤثر بوده ­است. نتایج همچنین نشان داد که در انواع هنجارگریزی‌ معنایی، کنایه و استعاره به­ترتیب پر­تکرارترین و مجاز و تشبیه به­عنوان ابزار ادبی از بسامد کمتر برخوردار بودند. بیان غیرِمستقیم از­طریق هنجارگریزی معنایی کنایه و استعاره می­تواند موجب توجه بیشتر و درک مفاهیم عمیق آیات گردد. این امر با کلام حضرت علی‏‏(ع) در خطبۀ 18 نهج البلاغه با وصف قرآن مطابقت دارد که می‌فرماید به راستی­كه قرآن‌کریم ظاهرش زیباست و باطنش عمیق، عجایبش پایان ندارد، اسرار نهفتۀ آن پایان نمى‌پذیرد و تاریكى‌هاى جهل جز به­وسیلۀ آن رفع نخواهد شد. هنجارگریزی معنایی یکی از شگردهای هدفمند گریز از زبان معیار و برجسته­سازی در کلام است. مهم­ترین هدف این پژوهش نمایاندن برخی از ویژگی‌های منحصر­­به­فرد سورۀ یوسف‏‏(ع) از دیدگاه زبان‌شناختی و ادبی در استفاده از هنجارگریزی معنایی برای انتقال مضامین و پیام‌های ذات احدیت از خلال آیات قرآنی است. نتایج مهم این پژوهش زبان‌شناختی نشان داد که از­­حیث مجموع تعداد فراوانی همۀ انواع هنجارگریزی‌های معنایی در سورۀ یوسف‏‏(ع) بالغ بر 49 عدد است. با تکیه بر آمارهای به­دست آمده کنایه و استعاره به­ترتیب پر‌تکرارترین ابزار مورد­ استفاده جهت زیبا­آفرینی و تخطی از زبان هنجار و آفرینش هنجارگریزی معنایی در آیات سورۀ یوسف‏‏(ع) می‌باشند. هنجارگریزی معنایی با به­کارگیری کنایه و استعاره، ظرافت­های خاصی را در این سوره به تصویر کشیده­ است. در سورۀ یوسف‏‏(ع)، صنایع استعاره و کنایه به­کار­رفته، تنها کاربرد بخش کوچکی از زبان فرامتنی است که امکان تعمّق و غوص در لایه‌‌های بی‌شمار معانی و مفاهیم قرآنی را فراهم کرده ­است. هر­چند هنجارگزینی معنایی با استفاده از مجاز و تشبیه با بسامد کمتر است، ولی در مقایسه با کنایه­ها و استعاره­های کلامی ترکیب زیبای ادبی را به ­وجود آورده ­است. 

نتایج پژوهش مقدمه­ای بر تحلیل هنجار­گریزی معنایی در چهار مقولۀ استعاره، تشیبه، مجاز و کنایه است که می­تواند راهگشای تحقیقات آینده در مؤلفه­های دیگر هنجارگریزی مانند واژگانی، نحوی، آوایی، زمانی، سبکی، گویشی و نوشتاری گردد. پژوهشگران و دانشجویان گرایش­های ادبی، زبان­شناسی و قرآنی می­توانند در سوره­های دیگر قرآن کریم مصادیق هشت­گانۀ هنجارگریزی از دیدگاه لیچ را واکاوی نمایند. مقایسۀ این مؤلفه‏ها در سوره­های قرآن تحقیقات دیگری را نیاز دارد. بی‌گمان این زیبایی‌های ادبی به­کار­رفته در آیات قرآن همواره الهام­بخش عاشقان این معجزۀ ماندگار الهی بوده ­است. این تحقیق از خلال غوص ادبی و بهره­گیری از کاربست‌های زبان‌شناختی در «احسن القصص» نشان داد که چگونه با استفاده از شگردهای نوین زبان‌شناسی می‌توان به دست­آوردهای جدیدی از مفاهیم قرآنی دست یافت. 

 

فهرست منابع و مآخذ

الف) کتاب­ها:

قرآن کریم، ترجمۀ مهدی الهی قمشه ­ای، انتشارات اسوه. 

ابن عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، جلد 15و16، تونس: دار النشر التونسیه، 1984م. 

المصری، ابن ابی الاصبع، شرح حفنی، محمدشرف بدیع القرآن، نهضه مصر، 2009 م. 

امامی، نصرالله، مبانی و روش­های نقد ادبی، تهران: چاپخانۀ دیبا، چاپ دوم، 1377. 

بی‏آزار شیرازی، عبدالکریم، تفسیر سورۀ یوسف‏‏(ع) (از عمق چاه تا اوج ماه)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هشتم، 1381. 

تسلیمی، علی، نقد ادبی روسیه، تهران: انتشارات سمت، 1395. 

حمریط، هیثم، ظاهره الانزیاح اللغوی فی القرآن، جامعه العلوم العربیه، المسیله، الجزایر، 2017. 

دین محمدی، غلامرضا، مبانی زبان­شناسی در جهان اسلام، تهران: دانشگاه امام صادق، 1395. 

روحی، محمد؛ فیاض بخش، محمدتقی، تفسیر واژگان قران کریم، تهران: انتشارات فردافر، 1392. 

ستاری، جلال، درد عشق زلیخا، تهران: انتشارات طوس، 1372. 

سکّاکی، یوسف بن أبی‌بکر، مفتاح العلوم، بیروت: دار الکُتُب العلم، 1995. 

سوسور، فردینان، دورة زبان­شناسی عمومی، ترجمة کوروش صفوی، تهران: نشرهرمس، چاپ هشتم،
1375. 

شفیعی کدکنی، محمدرضا، رستاخیز کلمات درس گفتارهایی دربارۀ نظریۀ ادبی، تهران: انتشارات سخن، چاپ دوم، 1391. 

صبحی، صالح، نهج البلاغه، قم: مؤسسة دار الهجرة، 1414ق. 

صفوی، کورش، از زبان­شناسی به ادبیات، جلد 1 نظم، تهران: انتشارات سورۀ مهر، چاپ دوم، 1383. 

طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، تهران: بنیادعلمی و فکری علامه طباطبایی، چاپ دوازدهم، 1370. 

قائمی، مرتضی؛ یوسفی، اسماعیل؛ محمدزاده، جواد، اسلوبیه الانزیاح فی سوره الحدید، اضاات محکمه، رقم24، 2016. 

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمۀ جواد مصطفوی، تهران: کتابفروشی علمیه اسلامیه، 1369. 

علوی مقدم، مهیار، نظریه­های نقد ادبی معاصر، تهران: انتشارات سمت، 1377. 

عمران، علی احمد، حجاجیه الصور البیانیه فی القرآن الکریم سوره یوسف نموذجا،، کلیه الاداب و العلوم،
الجامعه الاهلیه، البحرین، 2021. 

محمد طاهر، خالد، خطاب الاخوه فی القران الکریم بین المقصدیه التداولیه و تشکیل صوره الفنیه سوره یوسف نموذجا، جامعه الازهر، قاهره، 2020. 

محمدی، زهرا، نقد ادبی روسیه، تهران: انتشارات سمت، 1396. 

ویسی، الخاص، هنجارگریزی زبانی در شعر، اهواز: انتشارات دانشگاه پیام نور استان خوزستان، 1395. 

ب) مقالات و پایان­نامه­:

اناری بزچلوئی، ابراهیم؛ مقیاسی، حسن؛ فراهانی، سمیرا، «هنجارگریزی معنایی قرآن در شعر صلاح عبدالصبور»، دو فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی نقد ادب معاصر عربی، دورۀ 5، شمارۀ پیاپی 8، 1394، صص 26 ـ 1. 

باجلان، مریم، «آشنایی­زدایی در جزء بیست و نه و سی»، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه اراک، 1394. 

ﺻﻴﺎدی ﻧژاد، روح اﷲ؛ طالبیان، منصوره، «هنجارگریزی معنایی در شعر اﺑﻦ فارض و ﻣﻮﻟﻮی»، پژوهش­های نقد ادبی و سبک­شناسی. سال 4، شمارۀ 17، 1393. ﺻﺺ 164-123. 

میاح، راضی؛ شرفی، ساسان؛ شکرآمیز، منصوره، «مؤلفه­های صحنه در ماجرای حضرت یوسف بر­اساس زبان­شناسی شناختی»، فصلنامۀ ذهن، سال 23، شمارۀ 1 (پیاپی 89)، 1401، صص 245 ـ 217. 

میرزایی پرکلی، جعفر؛ مهدوی، زهرا، «بررسی هنجارگریزی معنایی در غزلیات حافظ». فصلنامة مطالعات زبان و گویش‌های غرب ایران. سال 2، شمارۀ 6، 1393، صص 68 ـ 47. 

Crystal, D. (1992). An encyclopedic dictionary of language and languages. Cambridge, MA: Blackwell. 

Cuyckens, H. (2007). The Oxford handbook of cognitive linguistics. Oxford: Oxford University Press. 

Leech, G. N. (1969). A linguistic guide to English poetry. New York: Longman. 

 

Analyzing Semantic Defamiliarization in Yusuf (A. S) Surah

from Cognitive Linguistics Perspectives

 

Yaghob Sobhani¹⁵, Bahman Gorjian Ph.D¹⁶*, Hossein Matori Ph.D¹⁷

        

Abstract

Semantic defamiliarization is a literary art that indicates the deviation stance of real phenomena. This beautiful linguistic feature in language can create and lead to wonder. In this feature, the creator makes his work stand out by violating the common forms in standard language. Leech (1969) considers defamiliarization as a tool for creating beauty in a language inspired by Russian formalists. They believe that the concept of defamiliarization is a general entity and divide it into eight areas. The design of this study is based on descriptive research of content analysis that uncovers semantic defamiliarization in Yusuf (A. S) Surah based on Leech’s cognitive linguistic approach. Semantic defamiliarization includes four features: simile, allegory, metaphor, and metonymy. The frequency of occurrence of each feature of semantic deviance was counted in the verses of Yusuf (A. S) Surah to compare the importance of using defamiliarized words in the Surah. Results indicated that the frequency of allegory, metaphor, metonymy, and simile respectively. The results showed that the frequency of all types of semantic deviations in Surah Yusuf (A. S) Surah is 49 items. Irony and metaphor are the most frequently used tools in creating semantic deviations in the Surah. The application of cognitive linguistics in deciphering the meanings of the Holy Quran and identifying defamiliarization has given priority to the cognitive conceptualization of irony and metaphor. In other words, the Surah discourse is indirect to some extent and raises the readers’ cognitive abilities to comprehend the meanings of verses. 

Keywords: The Holy Quran, defamiliarization, Leach, Russian formalists, Yusuf (A.S) Surah. 

 

---

[1] . دانشجوی دکتری زبان­شناسی، گروه زبان­شناسی، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

Email: [e-mail]

[2] . دانشیار گروه زبان­شناسی، واحد آبادان، دانشگاه آزاد اسلامی، آبادان، ایران (نویسنده مسؤول)

Email: [e-mail]

[3] . استادیار گروه زبان­شناسی، واحد خرمشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، خرمشهر، ایران

Email: [e-mail]

تاریخ ارسال: 11/12/1402

تاریخ پذیرش: 01/02/1403

 

 

[4] . Cognitive Sciences

[5] . Semantic Mapping

[6] . Decoding

[7] . Shklovsky

[8] . Metaphor

[9] . Semantic Deviation

[10] . Figures of Speech

[11] . Simile

[12] . Metaphor

[13] . Metonymy

[14] . Allegory

[15] . PhD Student of Linguistics, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz, Iran

Email: [e-mail]

[16] . Associate professor, Department of Linguistics, Abadan Branch, Islamic Azad University, Abadan, Iran (Author)

Email: [e-mail]

[17] . Assistant professor, Department of Linguistics, Khorramshahr Branch, Islamic Azad University, Khorramshahr, Iran

Email: [e-mail] 

---