بررسی عملکرد سدهای اصلاحی آبخیزداری در مهار کردن رسوب (مطالعه ی موردی : حوضه های آبخیز شهرستان های اقلید، مرودشت و ممسنی استان فارس)
محورهای موضوعی : برگرفته از پایان نامهسیده سمیه دبیری 1 * , مجید صوفی 2 , ناصر طالب بیدختی 3
1 - دانشجوی کارشناسی ارشد آبخیزداری، دانشگاه آزاد اسلامی ارسنجان،
2 - عضو هیئت علمی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس
3 - استاد دانشکده مهندسی عمران و محیط زیست دانشگاه شیراز
کلید واژه:
چکیده مقاله :
آب و خاک از مهمترین منابع طببعی هستند که نقش بسیار عمدهای را در زندگی انسان دارا میباشند. عاملی که همزمان این دو منبع مهم و حیاتی را مورد تهدید جدی قرار میدهد، فرسایش خاک و رسوبزایی ناشی از آن میباشد. سدهای اصلاحی یا سدهای رسوبگیر سازههای کوچکی میباشند که با کاهش شیب آبراههها و کاستن سرعت جریان آب منجر به مهار کردن رسوب و کاهش فرسایش در آبراههها میشوند. این سازهها یکی از ابزارهای اصلی در فعالیتهای آبخیزداری به منظور حفظ آب و خاک بهشمار روند که در سالهای اخیر در سطح گستردهای به وسیله ی دستگاههای اجرایی مورد استفاده قرار گرفته و بخش عمدهای از هزینهها را بهخود اختصاص داده اند، اما بهرغم همهی تلاشها و سرمایهگذاریها در این بخش، مشکلات اصلی، یعنی فرسایش و تخریب منابع طبیعی همچنان رو به افزایش است. این تحقیق با هدف بررسی سدهای اصلاحی اجرا شده در شهرستانهای اقلید، مرودشت و ممسنی استان فارس، به منظور تعیین عملکرد آنها در مهار کردن رسوب، شناسایی نقاط قوت و ضعف، تجربهاندوزی و به کار‌گیری آن در طرحهای آتی، انجام شده است. در این تحقیق به منظور بررسی عملکرد سدهای اصلاحی اجرا شده در مهار کردن رسوب، ظرفیت رسوبگیری اولیه و حجم رسوبات ترسیبشده در پشت سدهای اصلاحی موجود در حوضههای آبخیز طویلهبند (شهرستان اقلید)، تنگ شول (شهرستان مرودشت) و جونگان (شهرستان ممسنی) استان فارس، با استفاده از روش اندازهگیری مستقیم و روابط تجربی متداول تخمین زده شد. همچنین میزان رسوب تولیدی هر حوضه در شرایط بدون اجرای سدهای اصلاحی به روش تجربی پسیاک اصلاح شده برآورد گردید. در نهایت، با تحلیل نتایج به دست آمده، موفقیت طرحها در مهار کردن رسوب بررسی گردید. نتایج تحقیق نشان دادند که سدهای اصلاحی در مهار کردن رسوب موثر میباشند، بطوریکه در حوضههای طویلهبند و تنگشول، ابتدا حجم قابل ملاحظه‌ای از رسوب در پشت سدهای اصلاحی به تله افتاده، اما به تدریج با تخریب سدهای اصلاحی، بخشی از رسوب یا تمامی رسوب به تله افتاده تخلیه شده است. همچنین، به دلیل تخریبهای رخ داده، و عدم رعایت برخی نکات فنی در احداث سدهای اصلاحی (عدم رعایت فاصله و تعداد بهینه)، تمامی حجم رسوبگیری سدها به عنوان حجم مورد استفاده در مهار کردن رسوب مورد استفاده قرار نگرفته است. بطورکلی در حدود 90 درصد از سدهای اصلاحی حوضههای طویلهبند و تنگشول در مهار کردن رسوب شرکت داشته، اما با توجه به وضعیت ظاهری سدهای اصلاحی این دو حوضه، در صورت عدم تغییر در وضعیت موجود و تخریب بیشتر سدهای اصلاحی، رسوبات جمعشده در پشت آنها بهتدریج جابهجا گردیده و از دسترس خارج خواهند شد. با توجه به سلامت سدهای اصلاحی حوضهی جونگان، و شرکت 100 درصد سدهای اصلاحی این حوضه در مهار کردن رسوب، انتظار میرود در سالهای آینده، رسوب بیشتری به وسیلهی سدهای اصلاحی موجود مهار گردد. از راهکارهای نگهداشت رسوبات ترسیب شده در پشت سدهای اصلاحی موجود، اجرای طرحهای زیستی، و تعمیر و نگهداری از طرحهای اجرا شده میباشد.
Check dams are one of the most common alternatives for reducing watershed's sediment production, controlling erosion, stabilizing stream long profile and recharging water tables. In the Fars province, 70% of recent watershed measures for erosion and flood control consist of check dams. Considering that the function of check dams is related to environmental condition, therefore it may not be vise to judge about their function only on the basis of limited observations. So, this research has been carried out to determine the technical function of check dams in Fars province. In this research, 1056 check dams were investigated in Tavileh-Band watershed located in Eqlid, Tange-Shoul watershed located in Marvdasht and Jonagan watershed located in Mamasani of Fars province, and the capacity of check dams sedimentation and the volume of deposited sediments by existing check dams was determined by measuring and empirical methods. Meanwhile, sediment calculation was carried out by MPSIAC method. The results of the analyses and comparison of the amount of settled sediment with the amount of total generated sediment in each watershed indicated that, within 10 years, considerable amount of sediment were trapped behind the check dams at Eghlid and Marvdasht region. But because the check dams were damaged, part or all of the trapped sediment gradually escaped. Not repairing the damaged check dams allows the sediment to gradually tranport out of the watershed. Apart from the partial destruction of check dams, due to neglecting technical points in the construction of check dams such as choosing improper abutments of check dams or optimum parameters like the distance between the check dams in each channel system, the whole sedimentation capacity of check dams is not applied. At Mamasani region due to the perfect construction of the check dams and their stability, it's hopefully expected that in the following years much more sediment will be controlled, provided that the check dams are preserved well. According to the analyses, if all the steps of a watershed project including study, execution and maintenance management were carried out properly, it can be concluded that check dams will be completely efficient in all aspects of erosion and sediment management.