آسیب‌شناسی عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق و ارائه راهکارهایی جهت تقویت و توسعه استفاده از آن

محورهای موضوعی : داده بنیاد

مژگان فریدون نژاد ^{1 *} , مهدیه حمیدی ²

1 - استادیار گروه مشاوره و راهنمایی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
2 - گروه آموزش ابتدایی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1404/02/01 تاریخ پذیرش : 1404/02/25 تاریخ انتشار : 1404/02/27

کلید واژه: تفکر خلاق, دانش آموزان, آموزش, معلم, مهارت,

چکیده مقاله :

تفکر خلاق به معنای توانایی تولید ایده‌ها، راه‌حل‌ها یا مفاهیم جدید و نوآورانه است. گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا این مهارت‌می‌تواند تأثیرات مثبتی بر رشد فکری، اجتماعی و حتی حرفه‌ای آنها بگذارد و آنها را برای مواجهه با چالش‌های آینده آماده می‌سازد. پژوهش حاضر با هدف کاوش در بررسی عوامل زمینه ساز عدم گرایش دانش آموزان به مهارت تفکر خلاق و ارائه راهکارهایی جهت تقویت و توسعه استفاده از آن صورت گرفته است. پژوهش از نوع کیفی-توصیفی می‌باشد؛ و به روش فرا مطالعه از نوع فراترکیب و با استفاده از منابع کتابخانه ای و بررسی اسناد مکتوب و متون علمی به روش مرور سیستماتیک بر اساس قاعده اشباع نظری و جهت تجزیه و تحلیل داده ها با راهبرد پژوهشی نظریه داده بنیاد و به روش کدگذاری سه مرحله ای باز، محوری و انتخابی انجام شده است. نتایج نشان داد که عوامل زمینه ساز عدم گرایش دانش آموزان به مهارت تفکر خلاق عبارتند از: شاکله وجودی، خانوادگی، آموزشی، بوم شناختی، ضمیر ناخوداگاه، اختلالات و عوامل هیجانی. همچنین پیامدهای عدم گرایش به این مهارت منازعه هویتی، تحصیلی، وفاق و همبستگی، انگیزشی و تمرکز، عملکردهای روان شناختی و ساختار محوری مدیریت رفتاری را در بر خواهد داشت. در نهایت، جهت تقویت و توسعه این مهارت؛ راهکارهای خانوادگی، مدیریت فردی، تعلیم و تربیت، حمایت عاطفی، توسعه مهارت ها و توانایی ها و فعالیت های فرهنگی به دست آمد.

چکیده انگلیسی:

Creative thinking means the ability to generate new and innovative ideas, solutions, or concepts. Students' inclination towards creative thinking skills is of great importance, because this skill can have positive effects on their intellectual, social, and even professional development, and prepare them to face future challenges. The present study aims to explore the factors underlying students' lack of inclination towards creative thinking skills and to provide solutions to strengthen and develop its use. The research is of a qualitative-descriptive type; and it was conducted using a meta-study method of a meta-composition type, using library resources and examining written documents and scientific texts using a systematic review method based on the rule of theoretical saturation, and for data analysis, using a research strategy of grounded theory and a three-stage open, axial, and selective coding method. The results showed that the factors underlying students' lack of inclination towards creative thinking skills include: existential, family, educational, ecological, subconscious, disorders, and emotional factors. Also, the consequences of not being inclined towards this skill will include identity conflict, academic conflict, harmony and solidarity, motivation and focus, psychological functions, and the central structure of behavioral management. Finally, to strengthen and develop this skill, family solutions, individual management, education, emotional support, development of skills and abilities, and cultural activities were obtained.

منابع و مأخذ:

افروز، غلامعلی. (1396). چکیده‎ای از روان‎شناسی تربیتی کاربردی. تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.
امام‎جمعه، سیده‎رضوان. (1400). تاثیر آموزش مبتنی بر بارش مغزی بر دانش‌آموزان. بندرعباس: هشتمین همایش ملی تازه‌های روانشناسی مثبت.
امانی، خاطره، قلیچ‌پور، داور، اصغری، زهرا و زراعتی، فائزه. (1402). بررسی نقش بازی والدین در خلاقیت کودکان و دانش‎آموزان. سومین همایش بین‌المللی علوم تربیتی، مشاوره، روانشناسی و علوم اجتماعی.
بامری، الهام، صابری حداد، اعظم، سلیمی ابراهیم آبادی، خدیجه و علی پور، مریم. (1402). نقش طوفان فکری در بهبود فرآیند یادگیری در کلاس درس. اولین کنگره بین‎المللی آموزش، مطالعات اجتماعی و فرهنگی با رویکرد آینده پژوهی.
بهشتی قوزلو، سجاد. (1402). تأثیر معلم در ایجاد خلاقیت و نقش خلاقیت و نوآوری در پیشرفت دانش‎آموزان. کنفرانس بین‎المللی پژوهش‎های مدیریت و علوم انسانی در ایران.
پیروتی‎اقدم، پرنگ و حاجی‎عباسی، شایان. (1402). ماهیت تفکر و لزوم آموزش تفکر خلاق به دانش‎آموزان. همایش ملی تحقیقات میان رشته‎ای در مدیریت و علوم انسانی.
تمنایی‎فر، شیما، بیگدلی‌طحان، نرجس، خدادادی، نرجس‌السادات و محمدی‌مصیری، فرهاد. (1401). رابطه کارکردهای اجرایی مغز با هوش و خلاقیت در مربیان پیش دبستانی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 13(2)، 59-76.
توکلی‎زاده نوقابی، زهرا. (1402). نقش روش‎های تدریس در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان ابتدایی. همایش ملی تحقیقات میان رشته‎ای در مدیریت و علوم انسانی.
جباری، کوروش و نیک‌اندیش، عباس. (1397). بررسی نقش خلاقیت در دوره‎های کودکی و نوجوانی و تأثیر آن در بزرگسالی. کنفرانس ملی ایده های نوین در روانشناسی و علوم تربیتی با تأکید بر پژوهش های علمی اخیر.
حسینی، افضل السادات. (1396). خلاقیت در هنر. تهران: انتشارات آها.
خلیلی حسین‎‎آبادی، سیدحسن، حبیب‌زاده، محمد، خلیلی جولرستانی، سید احمد، سعیدیان خوراسگانی، نرگس و خباز ثابت، سرور. (۱۳۹۵). رابطه تحصیلات والدین با دو عامل خلاقیت و هوش هیجانی دانش‎آموزان دختر و پسر مقطع دوره دوم متوسطه شهر اصفهان درسال 1395. اولین کنفرانس ملی پژوهش‌های نوین ایران و جهان روانشناسی و علوم تربیتی، حقوق و علوم اجتماعی.
خلیلی‌نژاد، سیده ادنا، شاهورانی، احمد و مردان بیگی، محمدرضا. (1394). بررسی تأثیر رفع موانع خلاقیت بر میزان رشد خلاقیت دانش‎آموزان در درس ریاضی. کنفرانس بین‎المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی.
دودانگه، نادر، عادل‌فر، دانیال، صالحی‎زاده، ساره و اسماعیل وندی، ایمان. (1395). موانع خلاقیت در دانش‎آموزان. دومین کنگره بین‎المللی توانمند سازی جامعه در حوزه علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.
رحمانی، محمدکریم. (1395). بررسی تأثیر شیوه‌های تربیتی والدین بر میزان خلاقیت دانش آموزان. هفتمین کنفرانس بین المللی روانشناسی‌ و علوم اجتماعی.
رحمت زهی، خدانظر و فاتحی، نفیسه. (1397). نقش روشهای تدریس در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان ابتدایی. کنفرانس ملی دستاوردهای نوین جهان در تعلیم و تربیت، روانشناسی، حقوق و مطالعات فرهنگی اجتماعی.
رستگار، احسان. (1402). بررسی عوامل موثر در تفکر خلاق و انتقادی در دانش‎آموزان. ششمین همایش بین‎المللی روانشناسی، علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی.
رستم‎زاده، فرشید، تمرزاده‌آذر، ابراهیم و محمدوند، زهرا. (1402). خلاقیت و راه‎های پرورش تفکر خلاق در دانش‎آموزان و نوجوانان. کنفرانس بین‎المللی مدیریت و صنعت.
رسولی، سوما، محمدیان، روناک، مصطفی، محمدهادی و مرزبان، علیرضا. (1402). راهکارهای افزایش خلاقیت و ایده‎پروری دانش‎آموزان. همایش بین‎المللی افق‎‌های نوین در آموزش و پرورش در هزاره سوم.
سبحانی، عیسی، شیخی، حامد، مرادی، سیمین و رحیمی‌خناری، آتنا. (1401). بررسی رابطه ویژگی‎های شخصیتی و خلاقیت. یازدهمین کنفرانس ملی حقوق، علوم اجتماعی و انسانی، روانشناسی و مشاوره.
سعیدی، الهه‌ و پیرخائفی، علیرضا. (1399). مقایسه خلاقیت و حافظ دانش‌آموزان دارا و بدون ناتوانی یادگیری ریاضی. پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 7(4)، 21-30.
سیف، علی اکبر. (1403). روان‎شناسی پرورشی نوین. تهران: نشر دوران.
شاهعلی‎زاده، محمد، دهقانی، سجاد و دهقانزاده، حجت. (1393). پرورش خلاقیت و افزایش میزان یادگیری با بهره‎گیری از الگوی پرورش خلاقیت ویلیامز در درس علوم اجتماعی. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 4(2)، 111-134.
شریفی، شافع، شیخ احمدی، سیدعرفان و رستمی، شعیب. (1402). تأثیر معلم در ایجاد خلاقیت و نقش خلاقیت در پیشرفت دانش‎آموزان. همایش ملی پژوهش‎های مدیریت و علوم انسانی در ایران.
شقاقی، فرهاد و رضایی‌کارگر، فلور. (1389). تاثیر آموزش مهارت‎های تفکر خلاق و نقادانه بر بهزیستی روانشناختی نوجوانان. تحقیقات روانشناختی، 2(5)، 49-66.
عظیمی‌خطیبانی، سیده مرسده و عموپور، مسعود. (1397). بررسی رابطه خلاقیت با باورهای وسواسی و نشخوار فکری در دانش‎آموزان دختر مقطع متوسطه شهر رشت. جامعه‎شناسی آموزش و پرورش، 3(2)، 157-171.
علیزاده‎پور، معصومه، بهانسته، طاهره، قره‎داغی، زینب و رضائیان‌جعفری، زهره. (1402). راهکارهای برای تقویت خلاقیت در دانش‎ آموزان. تحقیقات راهبردی در تعلیم و آموزش و پرورش، 5، 173-192.
علیفری، ملیحه. (1395). آموزش و پرورش با تفکر خلاقیت اقتصادی. همایش ملی اقتصاد خلاق.
کیذوری، امیرحسین، رضایی والا، محمدرضا، مقدم، زهره و معصومی، فاطمه. (۱۴۰۲). تأثیر عوامل آموزشگاهی در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان. همایش ملی پژوهش های مدیریت و علوم انسانی در ایران.
لطفی، فروزان. (1402). بررسی عوامل مؤثر در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان. دهمین همایش ملی تازه‎های روانشناسی.
محمدی، سکینه، اکبری، فرشته و گرامی، جهان‌آفرین. (1402). آموزش خلاق برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی پایه چهارم ابتدایی. پژوهشنامه اورمزد، 6، ۲۷-۶.
محمودی، فتانه، قلی زاده، علی. (1394). نقش هنر نمایش برای پرورش خلاقیت دانش‎آموزان. همایش ملی آموزش ابتدایی.
محمودیان، شهلا و اسماعیلی شاد، بهرنگ. (1394). بررسی رابطه ابعاد کمال‎گرایی و خلاقیت در بین دانش‎آموزان دوره متوسطه شهرستان جاجرم. پژوهشنامه تربیتی، 10(44)، 79-96.
موسوی، سودابه سادات، اولادیان، معصومه و ایمانی، محمدنقی. (1399). شناسایی عوامل اثرگذار بر خلاقیت دانش‎آموزان دوره دوم متوسطه شهر تهران. آموزش در علوم انتظامی، 7(25 )، 205-221.
موسوی، سیدمحمد. (1402). خلاقیت در روابط عمومی. نشریه جامعه شناسی ارتباطات، ۸.، 61-70.
نوری قره‎تکن، فاطمه. (1402). بررسی رابطه کیفیت زندگی در مدرسه با امید تحصیلی دانش‎آموزان پایه ششم ابتدایی شهرستان آزادشهر. سومین همایش ملی پژوهش‎های نوین در روان شناسی و علوم رفتاری.
نوری، محمود. (1390). نوآوري در جذب منابع انساني. تدبیر، 195، 86-87.
نوریان بادی، مهدی. (1402). تاثیر خلاقیت و نوآوری در تدریس و تعلیم و تربیت دانش‎آموزان. پنجمین همایش بین‎المللی و ششمین همایش ملی یافته‎های نوین در مدیریت، روانشناسی و حسابداری.
اله‎کرمی، آزاده و علی آبادی، خدیجه. (1391). نقش خلاقیت در پیش‎بینی تفکر انتقادی و شادکامی. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 2(2)، 49-69.
الیاسی، اسماعیل و عباسی‌باغچه جوق، مائده. (1402). ترس دانش‎آموزان از مدرسه در دوره ابتدایی. کنفرانس بین‎المللی پژوهش‎های مدیریت و علوم انسانی در ایران.
Al-maghawry, A. (2012). Effectiveness of using the brainstorming technique to learn some basic skills and collection of knowledge for beginners in volleyball. World Journal of Sport Sciences, 6(4), 361-366.
Dillon, J. A. (2009). Play, creativity, emotion regulation and executive functioning. Submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Arts, Department of Psychology Case Western Reserve University.
Doyle, A. (2024). What is creative thinking: Definition & Examples of Creative Thinking. Northeastern University. Retrieved from https://www.thebalancemoney.com.
Kelley, T. (2018). The art of innovation. Profile Books Ltd.
Stein, M, I. (1974). Stimulating creativity. New York: Academic Press.
Torrance, E. P. (1979). An instructional model for enhancing incubation. Journal of Creative Behavior, 13(1), 23-35.

متن کامل:



 

Qualitative Research in Educational Sciences Volume 1, Issue 2, Spring 2025, Pages 168-197 https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1204613

 

 

Pathology of Students' Lack of Inclination Towards
Creative Thinking Skills and Providing Solutions
to Strengthen and Develop its Use

 

Mozhgan Fereydouunnezhad 1*, Mahdiyeh Hamidi 2

 

1* Assistant Professor, Department of Counseling and Guidance, Farhangian University of Tehran, Iran

2 Department of Elementary Education, Farhangian University of Tehran, Iran

Received 2025/04/21 Accepted 2025/05/15       * Corresponding author: [e-mail]               Copyright © 2025, Author(s). This is an open-access article published by Islamic Azad University, Sar.C. under the terms of the Creative Commons Attribution- CC BY 4.0 License (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0) which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original work is properly cited.

 

Citation: FereydounNezhad, M., & Hamidi, M. (2025). Pathology of Students' Lack of Inclination Towards Creative Thinking Skills and Providing Solutions to Strengthen and Develop its use. Qualitative Research in Educational Sciences, 1(2), 168-197. https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1204613

Abstract Creative thinking means the ability to generate new and innovative ideas, solutions, or concepts. Students' inclination towards creative thinking skills is of great importance, because this skill can have positive effects on their intellectual, social, and even professional development, and prepare them to face future challenges. The present study aims to explore the factors underlying students' lack of inclination towards creative thinking skills and to provide solutions to strengthen and develop its use. The research is of a qualitative-descriptive type; and it was conducted using a meta-study method of a meta-composition type, using library resources and examining written documents and scientific texts using a systematic review method based on the rule of theoretical saturation, and for data analysis, using a research strategy of grounded theory and a three-stage open, axial, and selective coding method. The results showed that the factors underlying students' lack of inclination towards creative thinking skills include: existential, family, educational, ecological, subconscious, disorders, and emotional factors. Also, the consequences of not being inclined towards this skill will include identity conflict, academic conflict, harmony and solidarity, motivation and focus, psychological functions, and the central structure of behavioral management. Finally, to strengthen and develop this skill, family solutions, individual management, education, emotional support, development of skills and abilities, and cultural activities were obtained.   Keywords Creative thinking, students, education, teacher, skill

 

فصلنامه پژوهش‎های کیفی در علوم تربیتی سال اول، شماره دوم، بهار 1404، صفحات 168-197 https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1204613

 

 

آسیب‌شناسی عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق و
ارائه راهکارهایی جهت تقویت و توسعه استفاده از آن

 

مژگان فریدون‎نژاد 1*، مهدیه حمیدی 2

 

1 استادیار گروه مشاوره و راهنمایی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران 

2 گروه آموزش ابتدایی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران 

چکیده تفکر خلاق به معنای توانایی تولید ایده‌ها، راه‌حل‌ها یا مفاهیم جدید و نوآورانه است. گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق از اهمیت زیادی برخوردار است، زیرا این مهارت می‌تواند تأثیرات مثبتی بر رشد فکری، اجتماعی و حتی حرفه‌ای آنها بگذارد و آنها را برای مواجهه با چالش‌های آینده آماده می‌سازد. پژوهش حاضر با هدف کاوش در بررسی عوامل زمینه ساز عدم گرایش دانش آموزان به مهارت تفکر خلاق و ارائه راهکارهایی جهت تقویت و توسعه استفاده از آن صورت گرفته است. پژوهش از نوع  کیفی-توصیفی می‌باشد؛ و به روش فرا مطالعه از نوع فراترکیب و با استفاده از منابع کتابخانه ای و بررسی اسناد مکتوب و متون علمی به روش مرور سیستماتیک بر اساس قاعده اشباع نظری و جهت تجزیه و تحلیل داده‎ها با راهبرد پژوهشی نظریه داده بنیاد و به روش کدگذاری سه مرحله ای باز، محوری و انتخابی انجام شده است. نتایج نشان داد که عوامل زمینه‎ساز عدم گرایش دانش‎آموزان به مهارت تفکر خلاق عبارتند از: شاکله وجودی، خانوادگی، آموزشی، بوم شناختی، ضمیر ناخوداگاه، اختلالات و عوامل هیجانی. همچنین، پیامدهای عدم گرایش به این مهارت منازعه هویتی، تحصیلی، وفاق و همبستگی، انگیزشی و تمرکز، عملکردهای روان شناختی و ساختار محوری مدیریت رفتاری را در بر خواهد داشت. در نهایت، جهت تقویت و توسعه این مهارت؛ راهکارهای خانوادگی، مدیریت فردی، تعلیم و تربیت، حمایت عاطفی، توسعه مهارت‎ها و توانایی‎ها و فعالیت‎های فرهنگی به دست آمد.   واژگان کلیدی تفکر خلاق، دانش آموزان، آموزش، معلم، مهارت

تاریخ دریافت 01/02/1404 تاریخ پذیرش 25/02/1404     * نویسنده مسؤول [e-mail]                   حق تألیف برای مؤلفان محفوظ است. این مقاله با دسترسی آزاد، توسط دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری و تحت مجوز کرییتیو کامنز (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0) منتشر شده است که طبق مفاد آن هرگونه استفاده، تنها در صورتی مجاز است که به اثر اصلی به نحو مقتضی استناد و ارجاع داده شده باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناددهی: فریدون نژاد، مژگان و حمیدی، مهدیه. (1404). آسیب‌شناسی عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق و ارائه راهکارهایی جهت تقویت و توسعه استفاده از آن. پژوهش‌های کیفی در علوم تربیتی، 1(2)، 168-198.   https://doi.org/10.71839/QRES.2025.1204613

 

مقدمه

کودکان در دوره ابتدایی دارای ویژگی‌هایی هستند که آنها را از دیگر دوره‌ها متمایز می‌سازد و مهمترین آن این است که این دوره پنجره فرصت در تعلیم و تربیت قلمداد می‌شود. فرصتی ارزشمند که وقتی از دست برود، دیگر نمی‌توان جبران کرد. دوره ابتدایی یکی از دوره‌های با اهمیت در نظام‌های آموزش و پرورش است، چرا که زمینه و شرایط شکل‎گیری شخصیت و رشد همه جانبه افراد در این دوره فراهم می‌شود. به اعتقاد برخی از صاحب‎نظران، این دوره مناسب‎ترین فرصت برای تحصیل و یادگیری و سرآغاز رشد استعدادهای کودک است. چنانچه کودکان در این سنین مهارت‌های لازم را نیاموزند، فرصت جبران آن در مراحل بعدی رشد وجود نخواهد داشت (الیاسی و باغچه‌جوق، 1402). خلاقیت یکی از عالی‎ترین و پیچیده‎ترین عناصر ذهنی است که نه فقط به هوش و تفکر بلکه به سازمان شخصیت فرد نیز مربوط می‌‌شود و به معنای توانایی تفکر متفاوت برای دیدن مسأله از زاویه و دیدگاه جدیدی است. در مقابل عدم خلاقیت، افراد را در قالبی نظام‎مند و چارچوب مدار، بدون هیچ ایده و ابتکاری جدید رشد داده و رویارویی افراد با مشکلات را سخت می‌کند. در بسیاری از رویکردهای تربیتی پیشرو و پیشرفته، مربیان تربیتی به پرورش خلاقیت از اوان کودکی توجه و تأکید دارند زیرا آموزش خلاقیت منجر به خودشکوفایی کودک، ذهن انگیزی، ایجاد اعتماد به نفس اشاره کرد (محمدی و همکاران، 1402).

تقویت حس اعتماد به نفس و خودباوری در دانش‎آموزان که یکی از شاخصه‎های اساسی تفکر خلاق، خودباوری و اعتماد به نفس می‌‌باشد. اصولاً ایده‎های مثبت و ایمان به توانایی‎های فردی شرط اول موفقیت و پیروزی می‌‌باشد. عدم پذیرش خود و استعدادهای عظیم نهانی باعث دلسردی، یاس و ناتوانی می‌‌گردد، بنابراین تأیید بر اندیشه‎های مثبت و پذیرفتن توان خود و دوری از ناامیدی و ناتوانی، قدم اول بروز اندیشه‎های خلاق در دانش‎آموزان می‌‌باشد (رستم‎زاده ‌و همکاران، 1402). تفکر خلاق به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا ایده‌های خود را به شکل خلاقانه‌تری بیان کنند (رستگار، 1402). خلاقیت افراد را وادار می‌کند که برای انجام ادراکات مختلف، مفاهیم مختلف و نقاط ورود گوناگون، متفاوت حرکت کنند و آنها از روش‎های مختلف از جمله تحریکات برای حل مسائل استفاده خواهند کرد و با ادراک تلاش می‎کنند تا دیدگاه‌های مختلف را ارائه دهند. از نظر گیلفورد، خلاقيت یکی از جنبه‌های اصلی تفکر است و فعاليت‌های جهت‎دار ذهن برای حل مسأله همان خلاقيت هستند. منظور از تفکر خلاق، توانایی اندیشیدن درباره امور به راه‌های نو و متفاوت و رسیدن به راه‌حل‌های منحصر به ‌فرد برای مسائل است (سیف، 1403). خلاقیت آمیزه‌ای از هوش و خصیصه‌های والای شخصیتی است (افروز، 1396). عدم وجود تفکر خلاق می‌تواند افراد را از دستیابی به اهداف شخصی و حرفه‌ای‎شان باز دارد؛ مانع پیشرفت در زندگی ‌و هدف‌گذاری دقیق، وجود ترس از شکست در انجام هر کاری، مقاومت در برابر تغییر، و خمودگی می‌شود که قرار است در اين راستا لزوم آموزش مهارت‌های تفكرخلاق و نقادانه به‎عنوان يك نياز برای حل مسائل، رفع مشكلات زندگي و حفظ سلامت فرد بررسی شود (شقاقی و کارگر، 1389).

        در ادامه، مبانی نظری و پیشینه پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد. 

الف) گزارش فرامطالعه برای عوامل زمینه‎ساز عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق، حاصل از بررسی مطالعات و نتایج پژوهش‎های داخلی و خارجی مرتبط با موضوع پژوهش دانش‌آموزانی که از روانی جریان فکر، انعطاف‎پذیری قوای فکری، اصالت اندیشه و تصمیم‎گیری ‌برخوردار نیستند؛ دارای تفکر همگرا بوده و در فکر و عمل خود از عرف و عادت پیروی می‌کنند و فاقد تفکر خلاق فعال می‌باشند (حسینی، 1396). گتزلز و جکسون، در حین مطالعه ارتباط هوش و خلاقیت متوجه شدند که در مدرسه‎ها بیشتر معلمان دانش‎آموزان تیزهوش را به دانش‎آموزان خلاق ترجیح می‌‌دهند؛ به همین جهت این موضوع سبب کاهش خلاقیت در دانش‎آموزان می‌شود. ظاهراً سبب این است که آنچه در مدرسه تدریس می‌شود دانش‎آموز باید بیاموزد، بیشتر براساس تفکر همگرا است تا تفکر واگرا از طرفی در اکثر مدارس سنتی درس باید آموخته و سپس بازخورد داده شود؛ این درحالی است که در مدارس سنتی اگر کسی بخواهد راه دیگری را برود و راه‎حل جدیدی ارائه دهد طبعاً مورد پسند معلمان سنتی قرار نمی‌‌گیرد؛ زیرا خود معلمان نیز با روش‎های غیرخلاق پرورش یافته‎اند (رستم‎زاده ‌و همکاران، 1402). از دیدگاه معلمان، کمبود و ضعف امکانات و تجهیزات آموزشی، اهداف و محتوای کتب درسی نامناسب، روش‎های تدریس فعلی معلمان و تأکید زیاد بر نمره دانش‎آموز به عنوان ملاک ارزشیابی از عمده‎ترین موانع خلاقیت در نظام آموزشی هستند (خلیلی‌نژاد و همکاران، 1394). نداشتن اعتماد به نفس، دلسرد شدن، تأکید بر عادت‌های پیشین، محافظه‌کاری، وابستگی به اشخاص و فناوری و امکانات، جمود فکری، نبود تمرکز ذهنی، استفاده نکردن از طرفین مغز، مقاوم نبودن، کمرویی، انعطاف‌پذیر نبودن از جمله عواملی هستند که سبب عدم بروز و ظهور خلاقیت در دانش‎آموزان می‌گردند (دودانگه و همکاران، 1395(. همچنین از موانع خلاقیت می‌توان به نداشتن اعتماد به نفس و ترس از انتقاد و شکست، تمایل به همگونی و عدم تمرکز ذهنی اشاره کرد. علاوه بر این، تأکید زیاد بر نمره دانش‎آموزان به عنوان ملاک خوب بودن، روش‎های تدریس مبتنی بر معلم محوری و عدم شناخت معلم نسبت به خلاقیت، نبود حداقل امکانات لازم برای انجام فعالیت‌های خلاقانه دانش‎آموزان (فقدان آزمایشگاه و یا مجهز نبودن آنها، عدم وجود کارگاه‎های بازی و خلاقیت در مدارس، نبودن پرژکتور)، توجه نکردن به تفاوت‌های فردی دانش‎آموزان، عدم پذیرش ایده‌های جدید، ارائه تکالیف درسی زیاد به دانش‎آموزان، استهزاء و تمسخر به خاطر ایده یا نظر اشتباه آنها را می‌توان از جمله علل دیگر عدم خلاقیت در دانش‎آموزان دانست (شریفی و همکاران، 1402).

        یکی دیگر از موانع بروز خلاقیت ارزیابی منفی از خود است؛ زیرا تصویری که دانش‎آموز از خود دارد در احساسات، عواطف و رفتار او تأثیر می‌‌گذارد و تأثیر ذهنی منفی، او را نسبت به خودش ناامید می‌‌کند. از دیگر موانع خلاقیت آموزشی شاگردان، ترس از آینده است؛ زیرا ترس از آینده، قدرت پیش‎بینی آینده فرد را مختل و او را نگران و افسرده و خلاقیت او را می‌کشد. وقتی دانش‎آموز به علل گوناگون درس و شاخه تحصیلی خود را (در دوره دوم متوسطه) دوست نداشته باشد، از یادگیری لذت نبرده و یادگیری عمیق و پایدار را تجربه نخواهد کرد و اگر بخواهد این دانش را به فهم، کاربرد، تجزیه و تحلیل و ترکیب که عالی‎ترین سطح خلاقیت در یادگیری است تبدیل کند خیلی مشکل خواهد داشت زیرا در یادگیری غیرلذت بخش رفتارهایی مانند کنجکاوی، پرسشگری، تفکر نقاد، تفکرخلاق و جست‎وجوگری ذهنی کم می‌‌شود (بهشتی قوزلو، 1402). در آموزش و پرورش عناصر گوناگونی مانند محیط آموزشی، معلم و برنامه‎ریزی وجود دارد. خود اینها ارتباط متقابل و متعاملی با هم دارند و هر کدام که خلاق باشند بر دیگری تأثیرگذارند، زیرا یک جریان سیستمی است. برای مثال؛ ارزشیابی غلط معلمان از دانش‎آموزان یک عامل ضد خلاقیت یا کشنده خلاقیت است (رستم‎زاده ‌و همکاران، 1402). باید در ابتدا نگاه معلمان را عوض کرد؛ زیرا در بعضی موارد دیده شده است که معلمان افراد خلاق را دوست ندارند و همچنین معلمان باید اطلاعات لازم را کسب کنند، زیرا به علت گستردگی ارتباط‌شان حتی اگر محتوا مشکل داشته باشد یا نظام آموزشی بیمار باشد؛ اما، معلم خلاق باشد می‎توان این ضعف‎ها را جبران کرد. تفکر خلاق و داشتن خلاقیت نه فقط به هوش و تفکر (نظام‌مند و چارچوبی) بلکه به سازمان شخصیت فرد نیز مربوط می‌‌شود (پیروتی‎اقدم و همکاران، 1402). براساس مطالعات موجود، دانش‌آموزان داراي اختلالات یادگیري و احتمالاً اختلال ریاضی نسبت به دانش‌آموزان عادي، ضعف بیشتري در خلاقیت دارند (سعیدی و پیرخائفی، 1399).

        بعضی از ویژگی‎های شخصیتی نیز از بروز خلاقیت جلوگیری می‌کنند که عبارتند از سلطه‎گری، منفی‎بافی، مقاومت، ترس، عیب‎جویی، انتقاد از دیگران، سازشکاری، تسلیم در برابر قدرت و کمرویی، استقلال ‎طلبی و آزاد اندیشی می‌تواند پایه‌های تراوش تفکر خلاق و خلق آثار نو را فراهم آورد (پیروتی‎اقدم و همکاران، 1402). لازم به ذکر است رابطه‌ تفکر خلاق با آزاداندیشی رابطه‌ای دو‌سویه است و جسارت بیشتر برای درنوردیدن قله‌های علم و دانش، موجب گسترش فکری و خلاقیت می‌گردد؛ در نتیجه دانش‎آموزی که شهامتی برای مطرح سازی اندیشه خود ندارد از خلاقیت برخوردار نبوده و تقریباً می‌توان گفت از عملکرد پایین تحصیلی برخوردار است (سبحانی و همکاران، 1401). نظریه‌های شخصیتی خلاقیت به مطالعه خصوصیات شخصیتی افراد و اثرات آنها بر خلاقیت تمرکز دارند. این نظریه‌ها بر این باور هستند که خصوصیاتی مانند عدم انعطاف‎پذیری ذهنی، تجربه‌ کم و تلخ، بی‎علاقگی به چالش‌ها و عدم‎پذیرش ریسک می‌توانند از بروز خلاقیت جلوگیری کنند (رسولی و همکاران، 1402). استفاده مکرر معلمان (بویژه نومعلمان، در سال‎های اول تدریس‎شان به علت عدم تبحر کافی در مدیریت کلاس) از روش‌های تدریس سنتی، عدم استفاده از سؤالات چالشی و همچنین فرصت ندادن به دانش‌آموزان جهت تفکر عمیق و بررسی نکردن موضوع از ابعاد مختلف، سبب کاهش خلاقیت در دانش‌آموزان می‌گردد. بسیاری از صفت‌های شخصیتی نیز نظیر تیپ‎های شخصیتی مانند درونگرایی و برونگرایی و روان‌نژندی می‎توانند در ظهور و چگونگی بروز خلاقیت و سطوح مختلف آن را در افراد مختلف دخیل باشند مثلاً افراد با تیپ شخصیتی درونگرا از خلاقیت بیشتری برخوردار هستند (سبحانی و همکاران، 1401).

        نقش بازی در رشد خلاقیت کودکان و تأثیر خانواده در شخصیت‎سازی کودک بسیار زیاد است؛ به گونه‌ای که دانش‎آموزانی که در سن کودکی خود با والدین می‎توانند بازی‌‎های خلاقانه، گروهی و متعددی انجام دهند می‌توانند در کنار افزایش اعتماد به نفس، از تفکر خلاق بهره‌مند بشوند و بالعکس دانش‎آموزانی که در کودکی به صورت فردی و تکی بازی کرده و بیشتر با گوشی و کارتون سرگرم شده‌اند از خلاقیت کمتری برخوردارند (امانی و همکاران، 1402).

        فقدان برنامه‎ریزی دانش‎آموزان از جمله موانع رشد خلاقیت در آنهاست زیرا این امر باعث می‌‌شود ساعت‎های زندگی خود را بدون کاربرد مثبت و مؤثر از دست بدهد و کل برنامه‎ها و فعالیت‎های هوشی و ذهنی دانش‎آموز را مختل کند. برای خلاقیت به دو نیمکره مغز نیاز است. افرادی که بیشتر از یک نیمکره استفاده می‌‌کنند، مانع پرورش تمام استعداد خلاق خود در دو نیمکره هستند. از جمله موانع رشد خلاقیت در دانش‎آموزان می‌توان به مقایسه فرد با دیگران اشاره کرد. دانش‎آموزی که خود را با دیگران مقایسه می‌کند؛ نه تنها انرژی‎های روانی خود را هدر می‌‌دهد، بلکه سطح انگیزش و تلاش‌اش را کاهش می‌‌دهد (بهشتی قوزلو، 1402). لازم به ذکر است روش فرزندپروری مستبدان از نظر پذیرش و روابط نزدیک، پایین، از نظر کنترل اجباری، استقلال دادن، پایین است. به نحوی که این سبک فرزندپروری سبب کاهش خلاقیت در کودکان می‌شود (رحمانی، 1395). اختلال وسواسی فکری- عملی جزء اختلالات اضطرابی به شماره می‌‌رود و این اختلال به صورت تصورات ذهنی و افکار مزاحم رفتارهای وسواسی و تشریفات خاص بروز می‌‌کند که موجب بر انگیختگی و نگرانی می‌‌شود. دانش‎آموز وسواسی خود را از درون برای انجام کارها رسیدن به اهداف و پیشرفت تحت فشار می‌‌بیند و تصور می‌‌کند که استرس‎ها و تنش‎های فکری او از خارج بر وی تحمل می‌‌شود. این در حالی است که از مهم‎ترین ویژگی‎هایی که برای افراد خلاق ذکر شده، می‌‌توان به تحمل ابهام، روانی اندیشه، انعطاف‎پذیری، ابتکار و توانایی برای ایجاد تعاریف جدید از مشکلات و حساس بودن نسبت به مشکلات اشاره کرد. در نتیجه وسواس فکری و نشخوار ذهنی سبب کاهش و یا عدم خلاقیت می‌گردد (عظیمی‌خطیبانی و عموپور، 1397). کمال‎گرایی به عنوان در نظرگرفتن معیارهاي خیلی بالا براي ارزیابی پیشرفت، می‌تواند مانع خلاقیت باشد چرا که افراد کمال‎گرا معمولاً در شروع کارها مشکل دارند و گاهی به سمت فروپاشی روانی نیز به علت ایجاد ترس از شکست می‌روند (محمودیان، 1394). نقش والدین و جو عاطفی حاکم بر خانواده و وضعیت اقتصادی مطلوب خانواده در امر پرورش و ظهور خلاقیت دانش‎آموزان اثرگذار است؛ در خانواده‌ای که فرزندان آزادی عمل نداشته باشند، خلاقیتی رشد نمی‌کند (نوریان‌بادی، 1402). عدم توجه به رشد این توانایی مثبت (خلاقیت)، در کودکی می‌تواند نتایج مخربی در زندگی فردی و اجتماعی کودکان ایجاد نماید و مسیر زندگی آن ها را تغییر دهد و در بزرگسالی آنها را محدود و در چارچوب بگذارد (جباری و نیک اندیش، ۱۳۹۷). مدارس صحنه‌ اجرای نوآوری است و شاه‌کلید تغییر و نوآوری در مدرسه‌ها در دست مدیران آنهاست؛ نقش مدیران در پرورش خلاقیت بسیار مهم شمرده شده است، مدیران خلاق می‌توانند خود و مدرسه تحت مدیریت خود را به‌ ‌مواجه با مشکلات و به ‌رهگیری از فرصت‌ها سازگار سازند و کمیت و کیفیت تصمیمات و فعالیت‌ها را افزایش دهند و دانش‎آموزان را از آموزش بهتری برخوردار نمایند. سبک مدیریتی مدیران مدرسه و میزان آزادی که به معلمان مدرسه‌شان در جهت اجرای ایده‎پردازی می‌دهند نیز می‎تواند از جمله عوامل یا موانع خلاقیت باشد (کیذوری و همکاران، 1402).

 نکته‎اي که نباید از آن غافل بود ورود رایانه و اینترنت در صحنه تعلیم و تربیت و بروز مشکلاتی مانند منزوي شدن دانش‎آموزان از جامعه، تغییر فرهنگ و ارزش‎هاي انسانی، خدشه‎دار شدن روابط معلم و دانش‎آموز و مانند آن است؛ از بین رفتن فرهنگ بومی به‎عنوان یک تهدید بوده که باعث ایجاد تک فرهنگی می‌‌شود که آن هم براساس ماهیت تک فرهنگی، پوشش، غذا و طرز تفکر افراد مشابه به هم شده و خلاقیت کاهش می‌یابد (علیفری، 1395). یکی از عادت‎های نامناسب نظام آموزشی ما، در فرآیند یاددهی- یادگیری تکیه بیش از حد بر تکرار اطلاعات و انباشتن آنها در حافظه می‌‌باشد؛ نتیجه این فرآیند، از بین رفتن روحیه کنجکاوی، کاوش، چالشگری، خلاقیت و نوآوری در دانش‌آموزان است. عوامل خانوادگی بررسی شده در بروز خلاقیت، شامل پایگاه اجتماعی- اقتصادی، سطح تحصیلات خانواده، امکانات و توجه و نابسامانی و مشکلات در خانواده می‌‌باشد که با پیشرفت و افت تحصیلی رابطه معنادار دارند و در صورت ضعف هرکدام از این موارد سطح و بروز و ظهور خلاقیت دستخوش تغییرات می‌شود (توکلی‎زاده نوقابی، 1402). عکس‌العمل منفی از مهمترین عواملی است که اثر تخریبی شدیدی بر روی یک موضوع ناآشنا و یک ایده‌ جدید دارد، زیرا تفکر خلاق به طرز فکر مثبت نیاز دارد. همچنین حذف خیال‌بافی و اجازه خیال‎پردازی ندادن و عدم مطالعه داستان و رمان‌های خیالی و سورئال نیز از جمله موانع تفکر خلاق است (رحمت‌زهی و فاتحی، 1397‌). پیش‎داوری‌های افراطی در تصمیم‌گیری‎ها و ترس از انحراف و یا شکستن تابو، نیز منجر به عدم بروز تفکر خلاق می‌گردد (توکلی‎زاده نوقابی، 1402).

        مراقبت زیاد والدین از کودک موجب می‎شود که او هرگز فرصت تجربه کردن و آموختن نداشته باشد، در حالی که خلاقیت و ریسک کردن توأم با یکدیگرند، زیرا اگر شخص همواره محتاطانه راه روشن را انتخاب کند هرگز نمی‎تواند دست به کار تازه بزند. در نتیجه، کودکانی که دارای والدین مسامحه کننده بیش از حد هستند نیز اغلب خلاق نیستند (خلیلی حسین‌آبادی و همکاران، 1395).

ب) گزارش فرامطالعه برای پیامدهای عدم گرایش دانش‌‌آموزان به مهارت از تفکر خلاق، حاصل از بررسی مطالعات و نتایج پژوهش‎های داخلی و خارجی مرتبط با موضوع پژوهش تحقيقات نشان داده است افرادي كه خلاقيت بالايي دارند در مقايسه با سايرين از قابليت ريسك‎پذيري نيز نشان دادند، بالاتري نيز برخوردارند). خلاقيت با ميزان ريسك‎پذيري و خلق راهکارهای خلاقانه و جدید رابطه مستقيم دارد؛ يعني افرادي كه خطرپذيرند از قوه خلاقيت بالاتري برخوردارند (نوري، 1390). فراهم آوردن حسن ارتباطات متقابل بین افراد متأثر از خلاقیت‌های علمی و روزانه آنها است. برای مثال؛ خلاقیت‌های علمی و روزانه کارگزاران رسانه در تهیه و تدوین اخبار، بیانیه‌ها، اطلاعیه‌ها، آگهی‌ها و پیام‌های شرکت و انعکاس آن در رسانه‌ها نقش غیر‌قابل تصور دارد و نشان دهنده این است که بدون تفکر خلاق گسترش ارتباطات کاری دشوار است (موسوی، 1402). ديلون (2009) خلاقيت را با توجه به تأثيري كه بر بازداري، رفتار هدف‎مدار، حل مسأله و انعطاف‎پذيري ذهني دارد، بخش مهمي از كاركرد اجرايي مغز مي‎داند (تمنایی‎فر و همکاران، 1401).

خلاقیت از دیگر عواملی است که بر امیدواری تحصیلی دانش‎آموزان تأثیرگذار است. خلاقیت از جمله متغیرهایی است که در فرآیند یادگیری و تعلیم و تربیت بسیار تأثیرگذار است (نوری قره تکن، 1402). خلاقیت واقعی خلاقیتی است که توانایی‌ها و ظرفیت‌هاي مثبت درونی را بالفعل می‎کند و به خود فرصت تحقق یافتن بدهد، در این دیدگاه ارتباط نزدیکی بین خلاقیت و سلامت روان ترسیم شده است (اله‎کرمی و علی‎آبادی، 1391). انگیزه پیشرفت سطح بالا، کنجکاوي فراوان، قدرت ابراز وجود، خودکفایی، شخصیت غیرمتعارف، غیررسمی، کامروا، طرز تفکر انتقادي، انگیزهاي زیاد، دانش وسیع، اشتیاق و احساس سرشار (خمودگی)، زیباپسندي و علاقه‎مندي به آثار هنري و تأثیرگذاري بر دیگران از ویژگی‌هاي افراد خلاق می‌‌باشد (استین، 1974). شوخ طبعی فرآیندهاي فیزیولوژیکی، روانی و اجتماعی را ادغام می‌‌کند، بنابراین توانایی ایجاد شوخی و مزاح از ویژگی‎هاي مهم افراد خلاق است؛ افراد خلاق با نتیجه‎گیري‎هاي غیرعادي و خنده‎دار از هر موضوعی، فضاي شاد و هیجان انگیزي براي خود و دیگران ایجاد می‌‌کنند (تورنس، 1979). افراد خلاق تصور قوي از خلاق بودن خود دارند بنابراین، به توانایی‎ها و مهارت‎هاي خود اعتماد دارند و آنها ریسک‎پذیر و دارای پشتکار هستند. با بررسی طبقه‎بندي بلوم از هدف‌هاي آموزشی در حیطه شناختی مشخص می‎شود که براي دستیابی به سطح ترکیب، که بسیاري آن را مترادف با خلاقیت به‎کار می‌‌برند، باید سطح تحلیل که یکی از عناصر تفکر انتقادي به شمار می‌‌آید را با موفقیت پشت سر گذاشت. پس می‎توان تصور کرد فردي که خلاقیت می‌آفریند، توانایی تجزیه، تحلیل و ارزشیابی (تفکر انتقادي) را کسب کرده است (اله‎کرمی و علی‎آبادی، 1391).

عدم وجود خلاقیت در افراد باعث پایین آمدن توانایی حل مسأله در آنها می‌‌شود که این موجب بروز اختلالاتی چون اضطراب و افکار وسواس‎گونه می‌‌شود (عظیمی‌خطیبانی و عموپور، ۱۳۹۷). تأکید بیش از حد بر روش‎های تدریس غیرفعال، موجب از بین بردن ذوق، خلاقیت و ابتکار دانش‎آموزان می‎شود و آنان را افرادی منفعل، بی‎علاقه به تدریس و فاقد خلاقیت می‌کند؛ که در نهایت منجر به افت تحصیلی می‌گردد. علت دل‌زدگی و ترک تحصیل دانش‎آموزان و انصراف برخی از دانشجویان در نظام آموزش عالی، نبود خلاقیت در فرآیند آموزش و یادگیری است (شاهعلی‌زاده و همکاران، 1393). نیکسون، تورنس و ولی‎کاک (افروز، 1396) به‎صورت مجزا پژوهش‎هایی انجام دادند و ویژگی‎های دانش‎آموزان خلاق و غیرخلاق را بررسی و به این صورت عنوان کردند: دانش‎آموزان خلاق نسبت به غیرخلاق‌ها از هوش کلامی و فضایی بهتری برخوردارند؛ دانش‎آموزان غیرخلاق از حافظه ضعیف‎تری در ثبت و نگهداری وقایع مختلف نسبت دانش‎آموزان خلاق برخوردارند؛ دانش‎آموزان غیرخلاق معمولاً نسبت به دانش‎آموزان خلاق در امورات انتخابی کمتر داوطلب می‌شوند؛ دانش‌آموزان غیرخلاق دارای وابستگی و دانش‎آموزان خلاق دارای فکری مستقل هستند؛ دانش‎آموزان خلاق نسبت به دانش‎آموزان غیرخلاق از لحاظ اجتماعی رفتار مطلوب‌تر و جایگاه بهتری دارند؛ از نظر بیان صریح و راحت‌تر وضوع را بیان می‌کنند؛ دانش‎آموزان خلاق نسبت به دانش‎آموزان غیرخلاق با جرأت‌تر و انتقاد پذیرتر هستند؛ همچنین خودجوشی صداقت و سادگی در دانش‌آموزان غیرخلاق کمتر دیده می‌شود (رحمت‌زهی و فاتحی، 1397).

ج) گزارش فرامطالعه برای ارائه راهکارهای تقویت و توسعه مهارت تفکر خلاق در دانش‌آموزان، حاصل از بررسی مطالعات و نتایج پژوهش‎های داخلی و خارجی مرتبط با موضوع پژوهش ارائه فضایی برای دانش‌آموزان به منظور پرسیدن سؤالات و ارائه چالش‌هایی برای حل کردن، می‌تواند تفکر خلاق آنها را تقویت کند. این فرآیند باعث می‌شود تا دانش‌آموزان به دنبال راه‌حل‌های متفاوت و نوآورانه برای مسائل پیش رو بگردند. استفاده از روش‌های آموزشی که به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد در فعالیت‌های گروهی شرکت کنند، ایده‌های خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و به این ترتیب از تفکر جمعی بهره‌مند شوند، می‌تواند خلاقیت آنها را تقویت کند. همچنین ترغیب به استفاده از منابع متنوع و تجربه‌های خارج از کلاس مثل ارائه فرصت‌ها برای دانش‌آموزان برای اکتشاف منابع مختلف، مطالعه کتاب‎ها، دیدار با افرادی که نظرات مختلف دارند و استفاده از اجرای نمایش در تدریس و شرکت در فعالیت‌های فرهنگی و هنری می‌تواند خلاقیت آنها را تغذیه کند. فرآیند آزمون و خطا به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد تا ایده‌های خود را امتحان کنند و از اشتباهات یاد بگیرند. این روند باعث ارتقای تسلط آنها بر مهارت‌های خود می‌شود و خلاقیت‌شان را تقویت می‌کند. ارائه فضاهای مناسب و ابزارهای لازم برای ایده‌پردازی و اجرای آنها، می‌تواند دانش‌آموزان را تشویق کند تا به طراحی و اجرای پروژه‌های خود بپردازند و خلاقیت خود را به نمایش بگذارند (رسولی و همکاران، 1402). یکی از راهکارهای مطرح برای تقویت خصوصیات خلاقیت در دانش‌آموزان، استفاده از آموزش مبتنی بر طوفان فکری است. این رویکرد تلاش دارد با فراهم کردن محیطی پویا و فعال، دانش‌آموزان را به اندیشه‌ها و ایده‌های نوآورانه ترغیب کند. برای ایجاد خلاقیت در حین درس برای دانش‌آموزان، می‌توان از انواع مختلف بازی‌های ‌خلاقانه مانند پازل‌ها، از جمله پازل‌های ریاضی، و حلقه‎های منطقی استفاده کرد (امام‎جمعه، 1400). 

از دیگر مواردی که برای پرورش خلاقیت می‌توان نام برد: تقویت حس مالکیت و غرور در دانش‎آموزان و ترجیح همکاری در رقابت، کسب مهارت ارزیابی دانش‌آموزان به وسیله خودشان؛ کسب روحیه حادثه‎جویی توسط معلمان؛ فراهم آوردن جلسات مشاوره و راهنمایی در دوره ابتدایی برای ایجاد انگیزه و غلبه بر ترس‌ها و هیجانات غیرمعمول دانش‎آموزان (رحمت‌زهی و فاتحی، 1397). برگزاری آزمایشگاه‎های کوچک با مواد ساده در خانه یا مدرسه می‌‌تواند علاقه و خلاقیت دانش‌آموزان به دروسی همچون بخش‎های مختلف علوم تقویت کند؛ همچنین فعالیت‌هایی مانند ترکیب مواد، ساخت آزمایش‌های ساده و مشاهده نتایج ممکن است اشتیاق کودکان به یادگیری علمی و ایده‎پردازی و خلاقیت و کشفیات جدید را افزایش دهد (بامری و همکاران، 1402). تشویق دانش‌آموزان به خلق اثر هنری و استفاده از مواد مختلف مانند مداد رنگی، آبرنگ، کاغذ، و مواد بازی‌افزاری ساختاری؛ همچنین، برگزاری کارگاه‌های هنری و دعوت از هنرمندان محلی نیز می‌‌تواند ایده‌های خلاقانه را برای کودکان ایجاد کند. اجرای نمایش و تئاتر توسط دانش‌آموزان می‌‌تواند به تقویت مهارت‌های اجتماعی، توانایی ارتباط برقرار کردن و توسعه تصویر ذهنی کمک کند؛ ایجاد داستان‎ها، نقش‌آفرینی، و بازدید از نمایش‌های کوتاه و سورئال می‌‌توانند استعدادهای هنری و اجتماعی را بهبود بخشند. انجام تمرینات ورزشی مغزی مانند بازی‎های حافظه، تست‎های تفکر منطقی و سودوکو و همچنین ورزش‎های هوازی و رزمی به علت دقت زیاد می‌‌تواند به بهبود توانایی‎های شناختی و تفکر خلاق دانش‌آموزان کمک کند. برگزاری مسابقات خلاقی مانند مسابقات نقاشی، مسابقات علمی و چالش‌های حل مسأله می‌‌تواند انگیزه دانش‌آموزان را افزایش دهد؛ ایجاد چالش‌های روزانه یا هفتگی با موضوعات مختلف می‌‌تواند تجربه‌های یادگیری جذابی فراهم کند (علیزاده‎پور و همکاران، 1402). برگزاری جلسات گروهی برای حل مسائل، ایجاد پروژه‎های گروهی و تبادل ایده‌ها می‌‌تواند به توسعه توانمندی‌های اجتماعی و تفکر گروهی کمک کند (کلی، 2018). استفاده از نرم‎افزارها و اپلیکیشن‌های آموزشی با محتوای تفکر منطقی، مسائل ریاضی و حل مسائل خلاق و همچنین ایجاد پروژه‌های دیجیتال، ساخت بازی‌های آموزشی، و طراحی وبسایت‌های ساده می‌‌تواند تفکر خلاق دانش‌آموزان را تقویت کند (ال-ماهاری¹، 2012). برگزاری تورهای آموزشی به موزه‌ها، نمایشگاه‌ها، و مراکز علمی می‌‌تواند نگرش علمی و هنری دانش‌آموزان را تقویت کند؛ ترتیب دادن پروژه‌های مرتبط با محتوای بازدیدها می‌‌تواند تفکرخلاق و توانایی پژوهش را ارتقاء دهد. برگزاری جلسات مشاوره با دانش‌آموزان برای شناخت بهتر استعدادها و علاقه‎هایشان و ارائه راهنمایی در مسیر تحصیلی و حرف‌های آینده می‌‌تواند مؤثر باشد. زیرا ارائه بازخورد مثبت و سازنده به کودکان می‌‌تواند اعتماد به نفس و قوه ایده‎پردازی آنها را افزایش دهد (امام‎جمعه، 1400). از جمله می‌توان مؤلفه‌های اصلی ایجاد خلاقیت دانش‌آموزان را چنین برشمرد: مدرسه خلاقیت فردی خانواده، رضایت از زندگی، اعتماد به نفس، نگرش مثبت نسبت به خود و محیط، امید و هدف داشتن، خوش‎بینی، احساس معنی در زندگی، ارتباط دوستانه و صمیمانه با همسالان و همکلاسی‎ها، روابط محترمانه و دوستانه بین دانش‌آموزان و معلمان وکارکنان، حمایت معلمان و همکلاسی‎ها و کارکنان مدرسه، برنامه‎های صبحگاهی شاد و متنوع، برنامه‌های اردویی و گردش علمی، توجه به نیاز‌های دانش‎آموزان در مدرسه، روحیه شوخ طبعی معلمان و کادر مدرسه، احساس تعلق به مدرسه، امنیت عاطفی و روانی، سبک تربیتی والدین، روابط صمیمی بین اعضای خانواده، حمایت خانواده، برنامه‎های گردشی و تفریحی خانواده، فضای آرام و با نشاط در خانواده، بهداشت و سلامت روانی خانواده (موسوی و همکاران، 1399).

ملت‌ها بدون اهمیت به خلاقیت و جهت‌دهی به آن که از سال‌های کودکی انجام می‌پذیرد، پیشرفت نخواهد کرد و توسعه نمی‌یابد. دو نهاد اساسی خانواده و آموزش و پرورش در شکل‎گیری خلاقیت در کودکان با یکدیگر پیوندی ناگسستنی دارند؛ در نتیجه می‌توان عوامل ایجاد خلاقیت را به ایجاد انگیزه در دانش‎آموزان، درگیری ذهنی با مطالب درسی، طرح موضوع‎های جدید، ایجاد فضای آموزشی مناسب، به‌کارگیری وسایل سمعی و بصری، تشویق دانش‎آموزان به پژوهش، احترام به دانش‎آموزان، اهمیت به فعالیت‎های فوق برنامه، مطالعه و پژوهش، تشویق عقاید نو و ایجاد فرصت برای تفکر خلاق، ارزشیابی و تشویق یادگیری خودانگیز نام برد (لطفی، 1402). تحصیلات والدین می‎تواند نقش مهمی در امر تربیت و پیشرفت فرزندان داشته باشد و والدین تحصیل کرده به دلیل احراز مشاغل بهتر و مفیدتر به خودی خود از فرهنگ، محیط و موقعیت بالاتر و بهتری برخوردار خواهند بود. برخورد از این موقعیت به نوبه خود باعث تأثیر بر نگرش فرزندان نسبت به والدین و احساس امنیت و اعتماد به نفس آنها می شود و موجب می‎شود تا بهتر بتوانند با محیط خود ارتباط برقرار کنند و همین امر موجب رشد و شکوفایی خلاقیت آنها می‎شود (خلیلی حسین‎آبادی و همکاران، 1395).

ویلیامز ² در مورد پرورش خلاقیت، شاخص‎های متنوعی را مطرح کرده است که به صورت فهرست وار به آن اشاره می گردد: تولید بیشتر رسانه و بازی‎های خلاقانه و ساخت انیمیشن‎های مفهومی در سینما؛ استفاده از تمثیل‌ها و موقعیت‎های مشابه در تدریس؛ راهنمایی دانش‌آموز به کمک ارزشیابی توصیفی برای نشان دادن نواقص و خلاء‌های موجود در دانش او؛ تفکر درباره احتمالات و امکانات و فرضیه‌ها؛ استفاده از سؤالات بازپاسخ؛ گوشزد کردن اهمیت تغییر و استفاده از مثال‌های مختلف؛ طراحی جست‎وجوی تصادفی سازمان یافته درباره دروس؛ ایجاد فهرست‌های برای دانش‎آموز جهت جست‎وجو کردن اهداف درس و دادن یک نقشه ذهنی و مفهومی از محتوای درس (شاهعلی‎زاده و همکاران، 1393). در تعلیم و تربیت استفاده از هنر و تلفیق با دیگر دروس به‎عنوان یک حامل و رسانه از این منظر که می‌تواند در پرورش خلاقیت نقشی مؤثر داشته باشد مهم است؛ دارای اهمیت بالایی است (محمودی و قلی‎زاده، ۱۳۹۴).

برای پرورش خلاقیت باید به سؤال دانش‎آموزان احترام گذاشت ولی جواب سؤال را به آنها نگفت و فقط راهنمایی کرد؛ تا خودشان جست‎وجو کنند. همچنین هرگز نباید قضاوتی در مورد رفتار دانش‎آموزان به عمل آورده شود بدون آنکه عمل و نتایج و یا توضیحی دیده و درخواست شده باشد. از ایجاد نگرش‎هایی همچون: همه چیز از قبل معلوم است و فقط باید طبق فرمول یا سخن فلان متخصص عمل کرد، در ذهن دانش‎آموزان جلوگیری شود؛ به علاوه بازدید و مطالعه از تئأترهای سورئال و مطالعه رمان‌های تخیلی و ترویج کتابخوانی نیز به ایجاد تفکر خلاق کمک می‌کند. به طور خلاصه، راهنمایی به جای پاسخ‌دهی کامل، جلوگیری از ایجاد نگرش‌های غلط، و ترویج بازدیدهای فرهنگی و هنری انجام شود. همچنین، توصیه می‌شود به دانش‎آموزان الگوی خلاق نشان داد. دانش‎آموزانی که دارای الگوی خلاق بودند، نسبت به دانش‎آموزانی که فاقد آن بودند، خلاقیت بیشتری را نشان دادند. نمایش پایان یک فیلم به دانش‎آموزان برای تدریس فارسی و درس هدیه‎ها و درخواست حدس موضوع با توجه به پایان فیلم (یادگیری معکوس)، دوختن لباس و ایجاد ابزار با وسایل دور‌ریختنی، توجه به تفاوت‎های فردی هر دانش‎آموز با توجه به امکانات و ارائه تکالیف منحصر به فرد او با توجه به میزان پیشرفت وی، تشویق دانش‎آموزان به رقابت سالم با دانش‎آموزان (ایجاد مسابقه‎ای با مضمون خلاقیت در درس)، تدوین کتبی برای پرورش خلاقیت و ارائه راهکارهایی برای دانش‎آموزان نیز می‌تواند از جمله راهکارهای ایجاد خلاقیت باشد (رحمت‎زهی و فاتحی، 1397). استفاده هماهنگ از این ابزارها و فعالیت‎ها، با توجه به نیازها و توانمندی‌های دانش‎آموزان، می‌‌تواند به شکلی جذاب و مؤثر به شکوفایی خلاقیت آنها کمک کند.

 

با توجه به مطالب ارائه شده، این پژوهش درصدد آسیب شناسی عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق و بررسی این اهداف پژوهشی می‌باشد.

1. بررسی عوامل زمینه‏ساز عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق

2. بررسی پیامدهای عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق

3. ارائه راهکارهای تقویت و توسعه مهارت تفکر خلاق در دانش‌آموزان

روش‎شناسی

این پژوهش از نظر هدف، کاربردی؛ از نظر ماهیت، فرامطالعه از نوع فراترکیب؛ از نظر نحوه گردآوری داده‌ها، از نوع توصیفی- تحلیل محتوا؛ همچنین از نظر نتایج مورد انتظار از پژوهش و مترتب بر آن، از نوع اکتشافی می‌‌باشد. فرآیند (طرح) پژوهش به صورت کیفی- استقرایی و براساس اصل و قاعده اشباع نظری طی شده است. جهت رسیدن به حالت اشباع، پژوهشگر بررسی منابع اطلاعاتی و استخراج داده‎ها از آنها را تا زمانی ادامه داده است که با داده‌های تکراری قبلی مواجه شده و داده دیگری که سبب توسعه، تعدیل و یا اضافه شدن به تئوری موجود شود، به پژوهش وارد نشود. ابزار اصلی گردآوری داده‎ها در این پژوهش، مطالعات کتابخانه‎ای به صورت نظام‌مند و با استفاده از روش مرور سیستماتیک با استفاده از کتابخانه‎ها، آرشيو‎ها، سيستم‎هاي اطلاع‎رساني رايانه‎اي، نمايه‎ها و انواع پايگاه داده‎ها مانند پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی³، گوگل و گوگل اسکولار⁴ و ساير موتورهاي جست‎وجوگر و در نهایت دستیابی به فهرست پژوهش‎ها و مجموعه مقالات و محتوای کتب، مقالات و چکيده‎ها و مطالعه و فیش‎برداری از آنها، می‌‌باشد. پژوهشگر، پژوهش را با بررسی و مطالعه اسناد و مدارک مکتوب و متون علمی مختلف و منابع اطلاعاتی از جمله کتب و مقالات داخلی و خارجی مرتبط با پدیده مورد مطالعه آغاز نموده و در ادامه، تلاش می‎کند توصیفی انتزاعی یا نظری در باب پدیده مورد نظر ایجاد نماید. در این پژوهش، جهت تجزیه و تحلیل داده‎ها از راهبرد پژوهشی نظریه داده بنیاد و فرآیند نظام‌مند کدگذاری سه مرحله‎ای باز (استخراج از داده‎های خام و رسیدن به ایده‎های اصلی و مفاهیم)، محوری (ایجاد ارتباط میان کدهای باز و رسیدن به مقوله‎ها یا دسته‎ها) و انتخابی یا گزینشی (انتخاب متغیر هسته‎ای و رسیدن به ابعاد یا مضامین)، با هدف شناسایی مقوله‌ها یا مضامین مستتر در نوشتار و نظریه‌‌پردازی (نه توصیف صرف پدیده) مبتنی بر استقراء (حرکت از جزء به کل) درباره پدیده مورد نظر بر مبنای مفاهیم اصلی حاصل از داده‌‌های موجود در زمینه، استفاده شده است؛ به‎طوری که این نظریه در یک سطح وسیع، یک فرآیند، عمل یا تعامل را تبیین می‌کند. جامعه هدف این پژوهش، دانش‎آموزان می‌‌باشد.

یافته‎ها

الف) عوامل زمینه‎ساز عدم گرایش: نتایج فرآیند نظامدار کدگذاری سه مرحله‎ای باز، محوری و گزینشی یا انتخابی داده‎های استخراج شده از متن جمع‎آوری شده حاصل از بررسی مطالعات و نتایج پژوهش‎های داخلی و خارجی مرتبط با موضوع انتخابی، به روش فرامطالعه از نوع فراترکیب، برای عوامل زمینه‎ساز عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق، با استفاده از راهبرد پژوهشی داده بنیاد، در جدول 1 ارائه شده است.

 

جدول 1. عوامل زمینه ساز عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق
مرحله اول: کدگذاری باز (مفاهیم)	مرحله دوم: کدگذاری‎محوری (دسته‎بندی)	مرحله سوم: کدگذاری‎گزینشی (ابعاد)
تیپ‌‎های شخصیتی، افزایش سن، هوش‌بهر پایین، روان‌نژندی، والدینی که در ریاضیات و علوم سرآمد بوده‌اند و از نبوغ برخوردارند	تفاوت‎های بیولوژیکی	شاکله وجودی
آرمان‎گرایی زیاد، مقایسه خود با دیگران، عدم پذیرش ریسک، مقاومت‎پذیری کم، ترس از عیب‎جویی، سازش‌کاری	طرحواره‎های مخرب
محافظه‌کاری، سلطه‌گری، نداشتن اعتماد به نفس، تسلیم در برابر قدرت، کمرویی، ترس از انتقاد دیگران، تمایل به همگونی، منزوی بودن، نداشتن رضایت از زندگی، وابستگی به اشخاص	سوگیری‌های شناختی
مراقبت بیش از حد والدین و وابستگی به آنها، عدم بازی در کودکی، عارض آشکار و اختلاف بین والدین، مشارکت ندادن فرزندان در بحث مسائل خانه، عدم تعامل متقابل والدین با فرزندان، سرکوب کردن	والدگری و فرزنداری غلط	خانوادگی
روش‌های سلطه‎جویی والدین، والدین کنترل‎گر، روش آسان‎گیرانه	سبک تربیتی و پرورشی
شرایط اقتصادی، موقعیت اجتماعی والدین، سطح تحصیلات پایین والدین، امکانات زندگی، فرهنگ خانواده	عوامل وابسته به اعضای خانواده
معلمان آموزش ندیده، عدم‎ خلاقیت معلم، عدم آگاهی معلم، دیدگاه معلم، سبک مدیریتی مدیر مدرسه، خلاقیت مدیر، عدم تبحر کافی معلم در مدیریت کلاس و زمان، تجربه کم نو معلمان	تأثیر معلم و کارکنان مدرسه	آموزشی
استفاده بیش ازحد روش تدریس سنتی، عدم استفاده از سؤالات چالشی، تدریس تک بعدی، عدم علاقه به درس، یادگیری سطحی، ارزشیابی نادرست، روش‎های تدریس مبتنی بر معلم محوری، ارائه تکالیف درسی زیاد به دانش‎آموزان	روش‎های تدریس
ضعف امکانات و تجهیزات آموزشی، فقدان آزمایشگاه و یا مجهز نبودن آنها، عدم وجود کارگاه‎های بازی و خلاقیت در مدارس، نبودن پرژکتور، نبود حداقل امکانات لازم برای انجام فعالیت‌های خلاقانه دانش‎آموزان	امکانات و فضا
اهداف و محتوای کتب درسی نامناسب، تأکید بیش از حد بر تکرار اطلاعات، ورود اینترنت به فضای تعلیم و تربیت و استفاده بیش از حد از آن، برنامه‎ریزی آموزشی	محتوای درسی
عدم پذیرش ایده‌های جدید، توجه نکردن به تفاوت‌های فردی دانش‎آموزان، تأکید زیاد بر نمره دانش‎آموزان به‎عنوان ملاک خوب بودن، تأکید بیش از حد بر انباشت اطلاعات و حفظ کردن مطالب، گسترش تفکر واگرا	رفتارهای مخرب
فقدان برنامه ریزی (زندگی بی‎نظم)، زندگی وابسته به امکانات و فناوری، کاهش یافتن میزان مطالعه و کتاب داستان و رمان تخیلی، حذف خیال‌بافی	سبک زندگی	بوم شناختی
ترویج عادت‌های بد فرهنگی و فرهنگ بیگانه، تغییر و کمرنگ شدن سنت‌ها، مهاجرت	تغییر فرهنگ و ارزش‌های انسانی
پیروی از عادت، برتر دانستن هوش به جای خلاقیت، تأکید بر عادت‌های پیشین، عدم استقلال طلبی و آزاداندیشی، خودسنجی منفی، منفی بافی، کمال‎گرایی، نگرانی و افسردگی	برداشت‎ها و تفکرات اشتباه	ضمیر ناخود آگاه (طرز تفکر)
عدم روانی جریان فکر، عدم انعطاف‎پذیری قوای فکری، عدم اصالت اندیشه، نبود تمرکز ذهنی، استفاده نکردن از طرفین مغز، عدم انعطاف‎پذیری ذهنی، تفکر سطحی، تفکر نظام‌مند و چارچوبی	شناختی- ادراکی
وسواس فکری، نشخوار ذهنی، جمود فکری، اختلال ریاضی (هوش ضعیف فضایی)	اخلال ذهنی	اختلالات
دلسرد شدن، تجربه‌ کم و تلخ، بی‎علاقگی به چالش‌ها	عادت واره	عوامل هیجانی
استهزاء و تمسخر، به خاطر ایده یا نظر اشتباه، ترس از آینده، پیش داوری‌های افراطی در تصمیم‌گیری‌ها، ترس از انحراف و شکستن تابو	ترس‎ها

شکل 1. نمودار مفهومی عوامل زمینه‎ساز عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق

ب) پیامدهای عدم گرایش: نتایج فرآیند نظامدار کدگذاری سه مرحله‎ای باز، محوری و گزینشی یا انتخابی داده‎های استخراج شده از متن جمع‎آوری شده حاصل از بررسی مطالعات و نتایج پژوهش‎های داخلی و خارجی مرتبط با موضوع انتخابی، به روش فرامطالعه از نوع فراترکیب، پیامدهای عدم گرایش دانش‎آموزان به مهارت تفکر خلاق، با استفاده از راهبرد پژوهشی داده بنیاد، در جدول 2 ارائه شده است.

 

جدول 2. پیامدهای عدم گرایش دانش‎آموزان به مهارت تفکر خلاق
مرحله اول: کدگذاری باز (مفاهیم)	مرحله دوم: کدگذاری‎محوری (دسته‎بندی)	مرحله سوم: کدگذاری‎گزینشی (ابعاد)
عدم شوخ طبعی، ارتباطات محدود و چارچوب‎بندی شده، عدم رویت صراحت کلام با دیگران	عدم ارتباط	منازعه هویتی
عدم اشتیاق، عدم احساس سرشار درونی (خمودگی)، عدم کنجکاوی	جدایی و بی‎میلی
عدم امیدواری تحصیلی، تعلیم و یادگیری بی‎کیفیت، عدم دانش زیاد، دل‌زدگی و ترک تحصیل	افت تحصیلی	تحصیلی
عدم ابراز وجود، به چشم نیامدن استعدادهای دیگر آنها به علت مشارکت ضعیف، جایگاه اجتماعی ضعیف به علت انزوا	ناتوانی در بیان	وفاق و همبستگی
ارتباطات محدود، عدم تأثیرگذاری روی دیگران، عدم تمایل به ارتباط‎های گسترده	ارتباط روح وابستگی میان گروهی
عدم خودکفایی، داوطلب نشدن در امورات اختیاری، افکار وابسته، اضطراب	احساس بی‎کفایتی	انگیزشی و تمرکز
عدم انگیزه، بالفعل نشدن ظرفیت‎های درونی، عدم‎ پشتکار، عدم کامروایی	عدم امیدواری
پایین آمدن قدرت حل مسأله، عدم ارزشیابی، عدم تجزیه و تحلیل، تفکر انتقادی ضعیف، عملکرد ضعیف اجرایی مغز، عدم کشف و خلق راهکارهای جدید، عدم زیبایی شناختی	عدم حل مشکلات	عملکردهای روان شناختی
شخصیت غیر رسمی و غیرمتعارف، انتقادپذیری کم، خودجوشی کم، رفتار اجتماعی نامطلوب	طرحواره‎های شخصیتی	هویتی (ساختار محوری مدیریت رفتاری)
هوش کلامی ضعیف، هوش فضایی ضعیف، عدم سلامت روانی، ریسک‎پذیری کمتر، حافظه ضعیف برای نگهداری اطلاعات، وسواس فکری	ویژگی‌های روان‎شناختی

شکل 2. نمودار مفهومی پیامدهای عدم گرایش دانش‎آموزان به مهارت تفکر خلاق

 

ج) راهکارهای تقویت و توسعه: نتایج فرآیند نظامدار کدگذاری سه مرحله‎ای باز، محوری و گزینشی یا انتخابی داده‎های استخراج شده از متن جمع‎آوری شده حاصل از بررسی مطالعات و نتایج پژوهش‎های داخلی و خارجی مرتبط با موضوع انتخابی، به روش فرامطالعه از نوع فراترکیب، راهکارهای تقویت و توسعه مهارت تفکر خلاق در دانش‎آموزان، با استفاده از راهبرد پژوهشی داده بنیاد، در جدول 3 ارائه شده است.

 

 

جدول 3. راهکارهای تقویت و توسعه مهارت تفکر خلاق در دانش‌آموزان
مرحله اول: کدگذاری باز (مفاهیم)	مرحله دوم: کدگذاری‎محوری (دسته‎بندی)	مرحله سوم: کدگذاری‎گزینشی (ابعاد)
فضای آرام و بانشاط در خانواده، بهداشت و سلامت روانی خانواده، روابط صمیمی بین اعضای خانواده	سبک زندگی	خانوادگی
سبک تربیتی خانواده، توجه به نیاز فرزندان، حمایت خانواده، احترام زیاد	شیوه تربیتی
شرکت در جلسات مشاوره، انجام فعالیت‎های پژوهشی، مطالعه رمان‎های سورئال	ویژگی‌هاي خود رهبري	مدیریت فردی
استفاده از روش تدریس تعاملی و اکتشافی، آموزش مبتنی بر طوفان فکری، یادگیری معکوس، استفاده از روش تدریس ایفای نقش	روش‎های تدریس	تعلیم و تربیت
تشویق به ارائه سؤالات و چالش‎ها، استفاده از مثال‌های مختلف در تدریس، ارائه یک نقشه ذهنی بعد از تدریس و حدس موضوع قبل از تدریس، استفاده از ایده‌های شبیه‌سازی شده در تدریس	الگوها و رویکرد آموزشی
استفاده اصولی از ارزشیابی توصیفی و ارائه بازخورد، استفاده از سؤالات باز پاسخ، ایجاد فرصت‌هایی جهت جست‎وجوی دروس مختلف و مرتبط، ارزشیابی و تشویق به یادگیری خود انگیز	ارزیابی و ارزشیابی (آزمون‌ها)
حمایت معلمان و کارکنان، توجه به نیاز دانش‎آموزان، روابط محترمانه و دوستانه بین دانش‎آموزان و معلمان، ایجاد انگیزه در دانش‎آموزان، راهنمایی همراه با احترام برای رسیدن به پاسخ به جای پاسخ‎دهی مستقیم، تقویت حس مالکیت و غرور برای دانش‌آموزان	ویژگی‌های رفتاری معلم
ارائه تکالیف منحصر به هر دانش‎آموز با توجه به تفاوت‌های فردی آنها، طرح موضوعات جدید مرتبط با دروس، طراحی جست‎وجوی تصادفی سازمان یافته درباره دروس، تلفیق خلق اثر و هنر با دیگر دروس	تکالیف و شیوه سنجش آموخته‌ها
کسب روحیه حادثه‌جویی توسط معلم، روحیه شوخ طبعی معلمان و کادر، انگیزه شخص معلم، جلوگیری از قضاوت در مورد رفتار دانش‌آموزان بدون رؤیت نتیجه	ویژگی‌های شخصیتی معلم
احساس تعلق به مدرسه، برنامه‎های صبحگاهی شاد و متنوع، تشویق به تجربه و خطا، ترویج کتابخوانی، ارائه الگوی خلاق، تخصیص مشاور برای مدارس ابتدایی جهت رفع هیجانات غیرمنطقی	جو عاطفی و حمایتی
ایجاد فرصتی برای به کارگیری وسایل سمعی و بصری، ایجاد رقابت سالم با افراد خلاق، تدوین کتب برای ارائه راهکارها و مثال‌هایی برای خلاقیت، ترتیب دادن به پروژه‌های مرتبط با محتوای بازدیدها، ایجاد درگیری ذهنی با مطالب درسی	فعالیت‌های پرورشی
ایجاد آزمایشگاه‎های کوچک، ایجاد مسابقه‎هایی با مضمون خلاقیت، ارائه فضاهای مناسب و ابزارهای مناسب جهت کشف و خلق، ایجاد فضای آموزشی مناسب	فراهم سازی امکانات و شرایط محیطی
برنامه‎های اردویی و گردش علمی، شرکت در مسابقات و چالش‎ها، شرکت در گردهمایی‎های خلاقانه، بازدید از موزه‎ها و نمایشگاه‎ها، ایجاد اردوهایی جهت بازید از تاتر‎های سورئال	اردوها و سفرهای آموزشی
امنیت عاطفی و روانی، تشویق به موقع و درست دانش‎آموزان، احترام زیاد، آزادی، ارتباط دوستانه و صمیمانه با همکلاسی‎ها، پرهیز از ترویج نگرش‌های غلط چارچوب مدار	مهارت‎های ارتباط و درک	حمایت عاطفی
استقلال عمل، تشویق عقاید، آزادی عمل برای اکتشاف، آزادی برای تصمیم‌گیری، خوش‎بینی و نگرش مثبت، هدف داشتن	تقویت عزت نفس
شرکت در کارهای جمعی و تشکیلاتی، نقش آفرینی اجرای تئاتر و نمایش	مهارت‌های اجتماعی	توسعه مهارت‌ها و توانایی‌ها
بازی با ابزارهای خلاقانه، تلفیق هنر و انواع دروس (ارتباط هنر و خلاقیت)، خلق اثر با وسایل دور ریختنی	مهارت‌های خلاقانه و هنری
کسب مهارت خود ارزیابی در کنار دیگر ارزیابی، اهمیت به فعالیت‎های فوق برنامه، تفکر درباره احتمالات (پیش‎بینی واقع‌گرایانه)، گوشزد کردن اهمیت تغییر	مهارت‌های حل مسأله و خود مدیریتی
ورزش‎های هوازی ورزمی، انجام ورزش‎های مغزی، ایجاد پروژه‌های دیجیتال، ساخت بازی‌های آموزشی، و طراحی وبسایت‌های ساده	مهارت‌های قدرتی و بدنی
تولید بیشتر بازی‎های خلاقانه، ساخت انیمیشن‎های مفهومی در سینما	تقویت حوزه‎های رسانه‌ای	فعالیت‎های فرهنگی

 

 

 

 

 

 

 

 

روش‎های تدریس

الگوها و رویکرد آموزشی

ارزیابی و ارزشیابی (آزمون‌ها)

ویژگی‌های رفتاری معلم

تکالیف و شیوه سنجش آموخته‌ها

ویژگی‌های شخصیتی معلم

جو عاطفی و حمایتی

فعالیت‌های پرورشی

فراهم‎سازی امکانات و شرایط محیطی

اردوها و سفرهای آموزشی

مهارت‌های اجتماعی

مهارت‌های خلاقانه و هنری

مهارت‌های حل مسأله و خودمدیریتی

مهارت‌های قدرتی و بدنی

 

 

 

 

 

 

شکل 3. نمودار مفهومی راهکارهای تقویت و توسعه مهارت تفکر خلاق در دانش‌آموزان

 

بحث و نتیجه‎گیری

با بررسی متون و با استفاده از روش فرامطالعه و با استفاده از راهبرد پژوهشی داده‎ بنیاد به روش کدگذاری سه مرحله‎ای، به این مضامین رسیدیم که علل عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق عوامل: شاکله فردی (تفاوت‌های بیولوژیکی، سوگیری‌های شناختی طرحواره‌های مخرب)، خانوادگی (والدگری و فرزنداری غلط، سبک تربیتی و پرورشی، عوامل وابسته به اعضای خانواده)، آموزشی (تأثیر معلم و کارکنان مدرسه، محتوای درسی، روش‌های تدریس)، بوم شناختی (تغییر فرهنگ و ارزش‌های انسانی و سبک زندگی)، اختلالات (اخلال ذهنی)، هیجانی (ترس‌ها و عادت‌ واره‌ها)، ضمیر ناخودآگاه (برداشت‎ها و تفکرات اشتباه و شناختی- ادراکی) می‎باشند. پیامدهای عدم گرایش دانش‌آموزان به مهارت تفکر خلاق شامل مضامین: هویتی، عملکرد‌های روان‎شناختی، انگیزشی و تمرکز (عدم امیدواری و احساس بی‎کفایتی)، وفاق و همبستگی (ارتباط روح وابستگی میان گروهی و ناتوانی در بیان)، تحصیلی (افت تحصیلی)، منازعه هویتی (عدم ارتباط، جدایی و بی‎میلی) خواهند بود و در نهایت راهکارهای تقویت و توسعه مهارت تفکر خلاق در دانش‌آموزان عبارتند از: خانوادگی (سبک زندگی، شیوه تربیتی)، مدیریت فردی (ویژگی‌های خود رهبری)، تعلیم و تربیت (روش‌های تدریس، الگو‌ها و رویکرد‌های آموزشی، ارزیابی و ارزشیابی، جو عاطفی، ویژگی‌های رفتاری معلم، اردوهای آموزشی، فعالیت‌های پرورشی)، حمایت عاطفی (مهارت‌های ارتباطی و تقویت عزت نفس)، توسعه مهارت‎ها و توانمندی‌ها (مهارت‌های قدرتی و بدنی، مهارت‌های حل مسأله و خود مدیریتی، مهارت‌های خلاقانه و هنری، مهارت‌های اجتماعی)، فعالیت‌های فرهنگی (تقویت حوزه های رسانه‌ای).

نتایج بررسی عدم خلاقیت در دانش‎آموزان نشان می‌دهد که این پدیده، به‌علت وجود عوامل چندگانه‌ای از جمله عوامل شاکله فردی (تفاوت‌های بیولوژیکی، سوگیری‌های شناختی طرحواره‌های مخرب)، خانوادگی (والدگری و فرزنداری غلط، سبک تربیتی و پرورشی، عوامل وابسته به اعضای خانواده)، آموزشی (تأثیر معلم و کارکنان مدرسه، محتوای درسی، روش‌های تدریس)، بوم شناختی (تغییر فرهنگ و ارزش‌های انسانی و سبک زندگی)، اختلالات (اخلال ذهنی)، هیجانی (ترس‌ها و عادت‌ واره‌ها)، ضمیر ناخودآگاه (برداشت‎ها و تفکرات اشتباه و شناختی- ادراکی) می‌باشد. ارزیابی‌های انجام شده حاکی از آن است که هوش‌بهر پایین، از عواملی هستند که می‌توانند به جلوگیری از شکل‎گیری و شکوفایی خلاقیت در دانش‎آموزان منجر گردد. به هر ميزان كه تفکرخلاق به اندازه تفکر انتقادی، پرورش و تعالي و شكوفا نشود؛ ركورد عملي، شخصیتی و فرهنگي را بايد براي جامعه انتظار داشت. امروزه موتور محرک جوامع کوچک و بزرگ، وجود اندیشمندان و متفکرانی است که به سبب خلاقیت خود در کارها سبب تسهیل انجام آنها می‎شوند. ایجاد و رشد خلاقیت در کودکان نیازمند سرمایه‌گذاری بلند مدت به همراه تدابیری روشمند است (لطفی، 1402). 

پیامدهای این آسیب نه تنها بر سلامت روانی دانش‎آموزان تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه ممکن است بر پیشرفت تحصیلی و توسعه مهارت‌های اجتماعی او نیز اثر داشته باشد. دانش‌آموزانی که از خلاقیت ضعیفی برخوردارند؛ معمولاً در برقراری روابط دوستانه با مشکلات جدی مواجه‌اند و این وضعیت می‌تواند به افسردگی، اضطراب و کاهش اعتماد به نفس، عدم شادکامی و نشاط درونی و عدم پیشرفت کشور در آینده منجر شود. برای مقابله با این بحران اجتماعی، ضروری است که برنامه‌های جامع و چندجانبه‌ای برای شناسایی و فرصت‎دهی به دانش‌آموزانی که تمایل به ایده‎پردازی و خلاقیت دارند، به اجرا درآید. ایجاد فضاهای حمایتی در مدارس با هدف تشویق به ایجاد فرصت‌هایی برای خلق ایده‌های نو و شرکت در گردهمایی‌ها و فراهم کردن آموزش‌هایی در زمینه تشویق و حمایت دانش‌آموزان خلاق می‌تواند نقش مهمی در تغییر این وضعیت ایفا کند. همچنین، والدین و معلمان باید بر روی تقویت ارتباطات مثبت و تشویق از دانش‎آموزان و حمایت از شرکت در همایش‌های پژوهشی کار کرده و همچنین تأکید به ارزشیابی توصیفی در عوض ارزشیابی‎های نمره محور داشته باشند تا حس تعلق و امنیت عاطفی بیشتری را در دانش‌آموزان ایجاد کنند. در نهایت، به‌طور کلی، هم افزایی میان خانواده، مدارس و جامعه می‌تواند کمک شایانی در افزایش خلاقیت در دانش‎آموزان کند و محیطی سالم را برای رشد و تعالی نسل آینده فراهم سازد.

 با توجه به یافته‎های پژوهش حاضر توصیه می‌شود:

·       در فرایند افزایش خلاقیت، ضمن تقویت روحیه اعتماد به نفس کودکان و قرار دادن آنها در موقعیت‌های چالشی در جهت تقویت تفکر خلاق و نقاد؛ فرصتی برای ریسک‏پذیری و آزمون و خطا ایجاد کرده، و کودکان به مطالعه ژانرهای مختلف و همچنین تقویت قدرت خیال‎پردازی و استفاده درست از تکنولوژی، دعوت شوند.

منابع

افروز، غلامعلی. (1396). چکیده‎ای از روان‎شناسی تربیتی کاربردی. تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.

امام‎جمعه، سیده‎رضوان. (1400). تاثیر آموزش مبتنی بر بارش مغزی بر دانش‌آموزان. بندرعباس: هشتمین همایش ملی تازه‌های روانشناسی مثبت.

امانی، خاطره، قلیچ‌پور، داور، اصغری، زهرا و زراعتی، فائزه. (1402). بررسی نقش بازی والدین در خلاقیت کودکان و دانش‎آموزان. سومین همایش بین‌المللی علوم تربیتی، مشاوره، روانشناسی و علوم اجتماعی.

بامری، الهام، صابری حداد، اعظم، سلیمی ابراهیم آبادی، خدیجه و علی پور، مریم. (1402). نقش طوفان فکری در بهبود فرآیند یادگیری در کلاس درس. اولین کنگره بین‎المللی آموزش، مطالعات اجتماعی و فرهنگی با رویکرد آینده پژوهی.

بهشتی قوزلو، سجاد. (1402). تأثیر معلم در ایجاد خلاقیت و نقش خلاقیت و نوآوری در پیشرفت دانش‎آموزان. کنفرانس بین‎المللی پژوهش‎های مدیریت و علوم انسانی در ایران.

پیروتی‎اقدم، پرنگ و حاجی‎عباسی، شایان. (1402). ماهیت تفکر و لزوم آموزش تفکر خلاق به دانش‎آموزان. همایش ملی تحقیقات میان رشته‎ای در مدیریت و علوم انسانی.

تمنایی‎فر، شیما، بیگدلی‌طحان، نرجس، خدادادی، نرجس‌السادات و محمدی‌مصیری، فرهاد. (1401). رابطه کارکردهای اجرایی مغز با هوش و خلاقیت در مربیان پیش دبستانی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 13(2)، 59-76.

توکلی‎زاده نوقابی، زهرا. (1402). نقش روش‎های تدریس در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان ابتدایی. همایش ملی تحقیقات میان رشته‎ای در مدیریت و علوم انسانی. 

جباری، کوروش و نیک‌اندیش، عباس. (1397). بررسی نقش خلاقیت در دوره‎های کودکی و نوجوانی و تأثیر آن در بزرگسالی. کنفرانس ملی ایده های نوین در روانشناسی و علوم تربیتی با تأکید بر پژوهش های علمی اخیر.

حسینی، افضل السادات. (1396). خلاقیت در هنر. تهران: انتشارات آها.

خلیلی حسین‎‎آبادی، سیدحسن، حبیب‌زاده، محمد، خلیلی جولرستانی، سید احمد، سعیدیان خوراسگانی، نرگس و خباز ثابت، سرور. (۱۳۹۵). رابطه تحصیلات والدین با دو عامل خلاقیت و هوش هیجانی دانش‎آموزان دختر و پسر مقطع دوره دوم متوسطه شهر اصفهان درسال 1395. اولین کنفرانس ملی پژوهش‌های نوین ایران و جهان روانشناسی و علوم تربیتی، حقوق و علوم اجتماعی.

خلیلی‌نژاد، سیده ادنا، شاهورانی، احمد و مردان بیگی، محمدرضا. (1394). بررسی تأثیر رفع موانع خلاقیت بر میزان رشد خلاقیت دانش‎آموزان در درس ریاضی. کنفرانس بین‎المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی.

دودانگه، نادر، عادل‌فر، دانیال، صالحی‎زاده، ساره و اسماعیل وندی، ایمان. (1395). موانع خلاقیت در دانش‎آموزان. دومین کنگره بین‎المللی توانمند سازی جامعه در حوزه علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی و فرهنگی، تهران.

رحمانی، محمدکریم. (1395). بررسی تأثیر شیوه‌های تربیتی والدین بر میزان خلاقیت دانش آموزان. هفتمین کنفرانس بین المللی روانشناسی‌ و علوم اجتماعی.

رحمت زهی، خدانظر و فاتحی، نفیسه. (1397). نقش روشهای تدریس در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان ابتدایی. کنفرانس ملی دستاوردهای نوین جهان در تعلیم و تربیت، روانشناسی، حقوق و مطالعات فرهنگی اجتماعی.

رستگار، احسان. (1402). بررسی عوامل موثر در تفکر خلاق و انتقادی در دانش‎آموزان. ششمین همایش بین‎المللی روانشناسی، علوم تربیتی و مطالعات اجتماعی.

رستم‎زاده، فرشید، تمرزاده‌آذر، ابراهیم و محمدوند، زهرا. (1402). خلاقیت و راه‎های پرورش تفکر خلاق در دانش‎آموزان و نوجوانان. کنفرانس بین‎المللی مدیریت و صنعت.

رسولی، سوما، محمدیان، روناک، مصطفی، محمدهادی و مرزبان، علیرضا. (1402). راهکارهای افزایش خلاقیت و ایده‎پروری دانش‎آموزان. همایش بین‎المللی افق‎‌های نوین در آموزش و پرورش در هزاره سوم.

سبحانی، عیسی، شیخی، حامد، مرادی، سیمین و رحیمی‌خناری، آتنا. (1401). بررسی رابطه ویژگی‎های شخصیتی و خلاقیت. یازدهمین کنفرانس ملی حقوق، علوم اجتماعی و انسانی، روانشناسی و مشاوره.

سعیدی، الهه‌ و پیرخائفی، علیرضا. (1399). مقایسه خلاقیت و حافظ دانش‌آموزان دارا و بدون ناتوانی یادگیری ریاضی. پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 7(4)، 21-30.

سیف، علی اکبر. (1403). روان‎شناسی پرورشی نوین. تهران: نشر دوران.

شاهعلی‎زاده، محمد، دهقانی، سجاد و دهقانزاده، حجت. (1393). پرورش خلاقیت و افزایش میزان یادگیری با بهره‎گیری از الگوی پرورش خلاقیت ویلیامز در درس علوم اجتماعی. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 4(2)، 111-134.

شریفی، شافع، شیخ احمدی، سیدعرفان و رستمی، شعیب. (1402). تأثیر معلم در ایجاد خلاقیت و نقش خلاقیت در پیشرفت دانش‎آموزان. همایش ملی پژوهش‎های مدیریت و علوم انسانی در ایران.

شقاقی، فرهاد و رضایی‌کارگر، فلور. (1389). تاثیر آموزش مهارت‎های تفکر خلاق و نقادانه بر بهزیستی روانشناختی نوجوانان. تحقیقات روانشناختی، 2(5)، 49-66.

عظیمی‌خطیبانی، سیده مرسده و عموپور، مسعود. (1397). بررسی رابطه خلاقیت با باورهای وسواسی و نشخوار فکری در دانش‎آموزان دختر مقطع متوسطه شهر رشت. جامعه‎شناسی آموزش و پرورش، 3(2)، 157-171.

علیزاده‎پور، معصومه، بهانسته، طاهره، قره‎داغی، زینب و رضائیان‌جعفری، زهره. (1402). راهکارهای برای تقویت خلاقیت در دانش‎ آموزان. تحقیقات راهبردی در تعلیم و آموزش و پرورش، 5، 173-192.

علیفری، ملیحه. (1395). آموزش و پرورش با تفکر خلاقیت اقتصادی. همایش ملی اقتصاد خلاق.

کیذوری، امیرحسین، رضایی والا، محمدرضا، مقدم، زهره و معصومی، فاطمه. (۱۴۰۲). تأثیر عوامل آموزشگاهی در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان. همایش ملی پژوهش های مدیریت و علوم انسانی در ایران.

لطفی، فروزان. (1402). بررسی عوامل مؤثر در پرورش خلاقیت دانش‎آموزان. دهمین همایش ملی تازه‎های روانشناسی.

محمدی، سکینه، اکبری، فرشته و گرامی، جهان‌آفرین. (1402). آموزش خلاق برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی پایه چهارم ابتدایی. پژوهشنامه اورمزد، 6، ۲۷-۶.

محمودی، فتانه، قلی زاده، علی. (1394). نقش هنر نمایش برای پرورش خلاقیت دانش‎آموزان. همایش ملی آموزش ابتدایی.

محمودیان، شهلا و اسماعیلی شاد، بهرنگ. (1394). بررسی رابطه ابعاد کمال‎گرایی و خلاقیت در بین دانش‎آموزان دوره متوسطه شهرستان جاجرم. پژوهشنامه تربیتی، 10(44)، 79-96.

موسوی، سودابه سادات، اولادیان، معصومه و ایمانی، محمدنقی. (1399). شناسایی عوامل اثرگذار بر خلاقیت دانش‎آموزان دوره دوم متوسطه شهر تهران. آموزش در علوم انتظامی، 7(25 )، 205-221.

موسوی، سیدمحمد. (1402). خلاقیت در روابط عمومی. نشریه جامعه شناسی ارتباطات، ۸.، 61-70.

نوری قره‎تکن، فاطمه. (1402). بررسی رابطه کیفیت زندگی در مدرسه با امید تحصیلی دانش‎آموزان پایه ششم ابتدایی شهرستان آزادشهر. سومین همایش ملی پژوهش‎های نوین در روان شناسی و علوم رفتاری.

نوری، محمود. (1390). نوآوري در جذب منابع انساني. تدبیر، 195، 86-87.

نوریان بادی، مهدی. (1402). تاثیر خلاقیت و نوآوری در تدریس و تعلیم و تربیت دانش‎آموزان. پنجمین همایش بین‎المللی و ششمین همایش ملی یافته‎های نوین در مدیریت، روانشناسی و حسابداری.

اله‎کرمی، آزاده و علی آبادی، خدیجه. (1391). نقش خلاقیت در پیش‎بینی تفکر انتقادی و شادکامی. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 2(2)، 49-69.

الیاسی، اسماعیل و عباسی‌باغچه جوق، مائده. (1402). ترس دانش‎آموزان از مدرسه در دوره ابتدایی. کنفرانس بین‎المللی پژوهش‎های مدیریت و علوم انسانی در ایران.

Al-maghawry, A. (2012). Effectiveness of using the brainstorming technique to learn some basic skills and collection of knowledge for beginners in volleyball. World Journal of Sport Sciences, 6(4), 361-366.

Dillon, J. A. (2009). Play, creativity, emotion regulation and executive functioning. Submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Arts, Department of Psychology Case Western Reserve University.

Doyle, A. (2024). What is creative thinking: Definition & Examples of Creative Thinking. Northeastern University. Retrieved from https://www.thebalancemoney.com.

Kelley, T. (2018). The art of innovation. Profile Books Ltd.

Stein, M, I. (1974). Stimulating creativity. New York: Academic Press.

Torrance, E. P. (1979). An instructional model for enhancing incubation. Journal of Creative Behavior, 13(1), 23-35. 

---

[1] . Al-maghawry

[2] . Williams

[3] . SID: Scientific Information Database

[4] . Google Scholar