روند رویارویی گفتمان علوی و اموی: واکاوی کنشهای زبانی پس از واقعۀ عاشورا
محورهای موضوعی : تاریخ حدیث
کلید واژه: فرکلاف, باختین, عصر تابعین, تحلیل انتقادی گفتمان, جایگاه کاریزماتیک محمد بن عبدالله (ص), خطابه‌های اهل بیت (ع),
چکیده مقاله :
توجه به کنشهای زبانی رایج در هر دورۀ تاریخی، می‌تواند آگاهیهای نوینی را از آن عصر بازنماید. از همین رو، بهره‌گیری از دانش زبان‌شناسی، خاصه زبان‌شناسی کاربردی، در مطالعات تاریخی اسلام راهگشای بسیاری از مسائل مطرح در این حوزه می‌تواند باشد. بر این پایه، و به سان نمونه‌ای از تعامل بینارشته‌ای، در مطالعۀ پیش رو با محوریت کاربست نگاه گفتمانی خواهیم کوشید روند رویارویی دو گفتمان علوی و اموی را بازشناسیم. بنا ست نشان دهیم که با واکاوی متن خطبه‌های ایراد شده توسط دو گروه اجتماعی با ایدئولوژی رقیب، می‌توان ظرفیت مباحث نظری گفتمان در زبان‌شناسی را برای شناخت نقاط مبهم تاریخ وقایع پس از عاشورا نیز به کار گرفت. می‌خواهیم با کاربست روشی نوین که می‌توانش گفتمان کاوی تاریخی نامید، کنش گفتاری گفتمانهای علوی و اموی را در مقام رویارویی با همدیگر بازشناسیم. این روش از یک سو بر شیوۀ توصیفی نورمن فرکلاف مبتنی است، و از دیگر سو، نظریۀ آوای متعارض باختین را همچون ابزاری مفهومی به کار می‌بندد. چنان که خواهیم دید، جریان علوی در تمامی موقعیتها اقدام به تولید و تثبیت گفتمانهای یگانه نموده، و دارای نوعی سازمان‌یافتگی گفتمانی است؛ ولی گفتمان اموی فاقد این یکپارچگی گفتمانی است و پس از رویارویی با کنشهای گفتاری جریان علوی، آشکارا رفتار گفتمانی خویش را تغییر می‌دهد.
علاوه بر قرآن کریم؛
1ـ ابن اعثم، محمد بن علی، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.
2ـ ابن سعد، محمد، الطبقات، بخش مربوط به زندگی امام حسین (ع)، به کوشش عبد العزیز طباطبایی، قم، آل البیت، 1415ق.
3ـ ابن شهر‌آشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق/ 1956م.
4ـ ابن طاووس، علی بن موسی، اللهوف، قم، انوار الهدی، 1417ق.
5ـ ابن طیفور، احمد بن ابی طاهر، بلاغات النسا، قم، شریف رضی.
6ـ ابن نما حلی، محمد بن جعفر، مثیر الاحزان، نجف، المطبعة الحیدریه، 1369ق/ 1950م.
7ـ ابومخنف، لوط بن یحیی، اللهوف، الف) همراه با تعلیقات حسن غفاری، قم، چاپخانۀ علمیه؛ ب) به کوشش محمد هادی یوسفی غروی، قم، جامعۀ مدرسین، 1417ق.
8ـ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، دار الاندلس، 1403ق/ 1983م.
9ـ اسفراینی، ابراهیم بن محمد، نور العین فی مشهد الحسین (ع)، تونس، مکتبة المنار، 1299ق.
10ـ بلاذری، أحمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکّار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق/ 1996م.
11ـ بیرونی، محمد، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیک، 1923م.
12ـ تودوروف، تزوتان، منطق گفتگویی میخاییل باختین، ترجمۀ داریوش کریمی، تهران، مرکز، 1391ش.
13ـ ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، به کوشش جلال الدین حسینی، تهران، انجمن آثار ملی، 1354ـ1355ش.
14ـ جاحظ، عمرو بن بحر، الرسائل، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1423ق.
15ـ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق.
16ـ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین (ع)، به کوشش محمد سماوی، قم، مکتبة المفید.
17ـ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافه، 1٤1٤ق.
18ـ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، به کوشش محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، 1403ق.
19ـ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، اعلمی.
20ـ ــــــــــــــــــــ ذیل المذیل، منتخب آن همراه تاریخ طبری (رک: همین مأخذ).
21ـ فاضلی، محمد، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی، شم 14، تابستان 1383ش.
22ـ فرکلاف، نورمن، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ فاطمۀ شایسته پیران و دیگران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1389ش.
23ـ ابن شاذان، فضل، الایضاح، به کوشش جلال الدین حسینی، تهران، دانشگاه تهران، 1363ش.
24ـ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1385ق.
25ـ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، بیروت، دار المفید، 1414ق/ 1993م.
26ـ مهروش، فرهنگ، «مفهوم زیارت و جایگاه آن در فرهنگ اسلامی»، جستاری در ادعیۀ رضویه با تأکید بر الصحیفة الرضویة الجامعه، به کوشش مرتضی سلمان نژاد، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، 1391ش.
27ـ نهج البلاغه، به کوشش محمد عبده، افست قم، دار الذخائر، 1412ق/ 1370ش.
28ـ ون دایک، تئون آدریانوس، مطالعاتی در تحلیل گفتمان، ترجمۀ پیروز ایزدی و دیگران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1389ش.
29ـ یورگنسن، ماریانه و فیلیپس، لوئیز، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمۀ هادی جلیلی، تهران، نی، 1389ش.
30ـ D'Cruz, Carolyn, Identity Politics in Deconstruction, Calculating with the Incalculable, Ashgate, 2008.
Fairclough, N., “Critical and descriptive goals in discourse analysis,” Journal of Pragmatics, vol. IX (6), 1985.