مبانی ادبی ـ کلامی سید مرتضی در تفسیر قرآن کریم

محورهای موضوعی : تاریخ حدیث

باقر قربانی زرین ¹

1 -

تاریخ دریافت : 1394/09/24 تاریخ پذیرش : 1394/09/24 تاریخ انتشار : 1391/06/01

کلید واژه: تفسیر قرآن, شریف مرتضی, علم الهدی, مباحث ادبی, مباحث کلامی,

چکیده مقاله :

از جملۀ عالمان نامدار شیعی در سدۀ 4ـ5ق، سید مرتضی است. گر چه وی را بیشتر به عنوان یک فقیه، متکلم، و ادیب برجسته می‌شناسند، با مروری بر محتوای آثار مختلف وی آشکار می‌شود که در تفسیر قرآن کریم نیز، شیوه‌ای مخصوص به خود داشته، که شایان توجه و مطالعه است. در این مطالعه کوشش خواهد شد با مروری بر زندگی و آثار سید مرتضی، نخست با جایگاه مطالعات قرآنی در آثار وی آشنا شویم و آن گاه با مطالعۀ موردی نمونه‌هایی از آرای وی، به روش تفسیری وی راه جوییم؛ به‌ویژه، از یک سو جایگاه تحلیلهای فرهنگی، زبان‌شناختی، و ادبی را در تفسیر وی، و از دیگر سو، جایگاه مبانی کلامی شیعی را در آنها بازخواهیم کاوید؛ همچنان که می‌کوشیم رویکرد وی را به آرای عالمان معتزلی نیز، تبیین کنیم.

منابع و مأخذ:

علاوه بر قرآن کریم؛

1ـ    آژند، یعقوب، «مذهب امامیه در قرن چهارم هجری»، مجلۀ تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم، شمارۀ 3، پاییز 1379ش.

2ـ    ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1378ق/ 1959م.

3ـ    ابن بسام، علی، الذخیرة، به کوشش احسان عباس، لیبی/ تونس، 1395ق/ 1975م.

4ـ    ابن حزم، علی، جمهرة أنساب العرب، بیروت، 1403ق/ 1983م.

5ـ    ابن خلکان، احمد، و فیات الأعیان، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1977م.

6ـ    ابن شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، قم، چاپخانۀ علمیه.

7ـ    ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، 1411 ق.

8ـ    ابوالعلاء معرّی، شروح سقط الزند، قاهره، 1947م.

9ـ    باخرزی، علی، دمیة القصر، به کوشش محمد تونجی، دمشق، 1971م.

10ـبرقعی، علی اکبر، «تاریخ شریف رضی»، ارمغان، دورۀ نوزدهم، شمارۀ 7، مهر ماه 1317ش.

11ـپاکتچی، احمد، «اندیشه‌های کلامی در سده‌های 4ـ6ق»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد 8، تهران، 1377ش.

12ـثعالبی، عبدالملک، یتیمة الدهر، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، 1403ق/ 1983م.

13ـجاودان، محمد علی، «بغداد و کرخ، مولد و مسکن شریف رضی»، پژوهشهای نهج البلاغه، شمارۀ 6، زمستان 1381 و بهار 1382ش.

14ـجهانبخش، جویا، «سیرۀ شریف رضی و نهاد حماسی نهج البلاغه»، کتاب ماه دین، شمارۀ 37، آبان 1379ش.

15ـحامد کاظم عباس، الدلالة القرآنیة عند الشریف المرتضی، بغداد، 2004م.

16ـحسن زاده، اسماعیل، «سیاست در اندیشه و رفتار فقیهان شیعی دورۀ آل بویه»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 182، تابستان 1386ش.

17ـخدایاری، علی نقی، «منابع و ابزارهای فقه الحدیث در امالی سید مرتضی»، علوم حدیث، شمارۀ 34، زمستان 1383ش.

18ـخطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، 1417ق/ 1997م.

19ـذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، قاهره، 1989م.

20ـرضوی، عباس، «پرتوی از مکتب بغداد»، مجموعۀ مقالات کنگرۀ بزرگداشت شیخ مفید، شمارۀ 2.

21ـزمخشری، محمود، الکشاف، بیروت، 1415ق.

22ـسید مرتضی، علی، الأمالی، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1954م.

23ـهمو، تنزیه الأنبیاء، بیروت، 1988م.

24ـهمو، الرسائل، به کوشش مهدی رجائی، قم، 1405ق.

25ـشرعیاتی، فاطمه، «بررسی اندیشۀ سید مرتضی در فصاحت و نظم قرآن»، بینات، سال شانزدهم، شمارۀ 3، پاییز 1388ش.

26ـشریف جرجانی، علی، شرح المواقف، قاهره، 1325ق/ 1907م.

27ـشکرانی، رضا، «مقدمه‌ای بر مباحث تفسیری سید مرتضی»، کیهان اندیشه، شمارۀ 59، فروردین و اردیبهشت 1374ش.

28ـشهید اول، محمد، الاربعون حدیثا، قم، 1407ق.

29ـصفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1962م.

30ـطباطبایی، مهدی، «نگرشی بر فقه سید مرتضی»، فقه اهل بیت، شمارۀ 17ـ18، بهار و تابستان 1378ش.

31ـطوسی، محمد، الفهرست، به‌ کوشش‌ اشپرنگر، کلکته‌، 1271ق‌/ 1853م‌.

32ـعبدالرزاق محی الدین، شخصیت ادبی سید مرتضی، ترجمۀ جواد محدثی، تهران، 1373ش.

33ـعلامۀ حلّی، حسن، کشف المراد،به کوشش حسن حسن زادۀ آملی، قم، 1407ق.

34ـعلوی مقدم، محمد، «سید مرتضی و بلاغت»، مشکوة، شمارۀ 20، پاییز 1367ش.

35ـفرزاد، نازنین، «غلبۀ صورت گرایی در طیف الخیال»، کیهان فرهنگی، شمارۀ 198، فروردین 1382ش.

36ـقفطی، علی، إنباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1952م.

37ـکریمی نیا، مرتضی، «المصابیح فی تفسیر القرآن: کنز من تراث التفسیر الشیعی»، تراثنا، شمارۀ 113ـ114، محرم ـ جمادی الاخر 1434ق.

38ـکمساری، عباس، «سید مرتضی علم الهدی، زندگی و آثار»، مبلغان، شمارۀ 138، اسفند 1389ش.

39ـگلدسیهر، ایگناتس، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمۀ عبدالحلیم نجار، قاهره، 1955م.

40ـمبارک، زکی، عبقریة الشریف الرضی، قاهره، دار کلمات عربیة للترجمة و النشر.

41ـمعتوق، احمد، الشریف المرتضی: حیاته، ثقافته، ادبه و نقده، بیروت، 2008 م.

42ـمهدوی دامغانی، محمود، «سید رضی و سید مرتضی»، مطالعات اسلامی، شمارۀ 6ـ7، بهار و تابستان 1352ش.

43ـنجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، 1407ق.

44ـنجف، محمد مهدی، مقدمه بر الناصریات سید مرتضی، تهران، 1417ق/ 1997م.

45ـنصر، علی، «تحلیل فقهی رابطۀ سلطان و علماء دین از دیدگاه علم الهدی سید مرتضی»، پژوهشنامۀ انقلاب اسلامی، شمارۀ 4، تابستان 1379ش.

یاقوت بن عبدالله حموی، الأدباء، بیروت، 1980م.