معناشناسی تاریخی «فَضَحِکَتْ» در آیه‌ی «وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ... » در تفاسیر و ترجمه‌های فارسی و لاتین
محورهای موضوعی : معنی شناسی تاریخی
محمد علی همتی
1
(دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم)
وفادار کشاورزی
2
(استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم)
مهدی عبداللهی پور
3
(استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم)
کلید واژه: عهد عتیق, ضَحِکَتْ, خندید, حایض شد, ترجمه‌های قرآن,
چکیده مقاله :
واژه فَضَحِکَتْ در آیه وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ... (هود:71)، از واژگانی است که مفسران و مترجمان فارسی زبان و لاتین، معنای واحدی از آن ارائه نداده اند. مفسران معناهای گوناگونی از جمله خندید، حایض شد، تعجب کرد و... بیان داشته اند ؛ اما مترجمان فقط 4 معنا برای فَضَحِکَتْ آورده اند که عبارتند از: خندید، حایض شد، تعجب کرد و ترسید. در میان این معانی، دو معنای خندید و حایض شد، بیشترین بسامد را در تفاسیر و ترجمه ها دارد. روایاتی نیز در معنای فَضَحِکَتْ نقل شده که مبنایی برای گروهی از مفسران و مترجمان گردیده است. این پژوهش با روش تحلیلی و رویکرد تاریخی تطبیقی، با هدف دستیابی به علل و منشا اختلاف معانی این واژه در فرایند زمان و ارائه ی معنایی نزدیک به صواب صورت پذیرفته است. بررسی منابع لغوی و اشعار دوران جاهلی، مخضرمین و اسلامی و همچنین سیر تاریخی تفاسیر و تحلیل روایات وارده و بررسی این موضوع در عهدعتیق همراه با واژه شناسی ماده ض ح ک در زبان عبری نشان می دهد که واژه پژوهان، مفسران و مترجمان در معنای واژه، دقت لازم نداشته و ترجمه ای دقیق ارائه نداده اند. نتایج حاکی از آن است که از دو معنای رایج، خندید به صواب نزدیک تر است و معنای حایض شد نتیجه ی اقتباس نادرست از عهد عتیق است.
The word Faḍaḥikat in the Qur’an (Hud: 71) is one of the words that commentators and translators of Persian and Latin have not provided the same meaning for it.. The commentators have expressed various meanings such as laughed, menstruated, surprised, etc.; but the translators have given only 4 meanings for faḍaḥikat, which are: laughed, menstruated, surprised and scared. Among these meanings, the two meanings "laughed" and "menstruated" have the highest frequency in interpretations and translations. Narratives have also been narrated in the meaning of faḍaḥikat which has become the basis for a group of commentators and translators. This research was carried out with the analytical method and comparative historical approach, with the aim of finding the causes and origins of the difference in the meanings of this word in the process of time and presenting a meaning that is close to correct. Examining the lexical sources and poems of the Jahili, Mokhazramin, and Islamic eras, as well as the historical course of interpretations and analysis of the traditions, and the examination of this issue in the Old Testament together with the etymology of the word "ḍ ḥ k" in Hebrew shows that the philologists, commentators and the translators were not careful in the meaning of the word and did not provide an accurate translation. The results indicate that of the two common meanings, "laughed" is closer to the correct meaning, and the meaning "menstruated" is the result of a wrong adaptation from the Old Testament.
منابع
عالوه بر قرآن کریم؛
1 .آلوسى، محمود بن عبداهلل )1415ق(، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی،
تحقیق علی عبدالبارى عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمدعلی بیضون.
2 .ابن اثیر، مبارک بن محمد )1367ش(، النهایة فی غریب الحدیث و األثر، قم، موسسه مطبوعاتی
اسماعیلیان.
3 .ابن سیده، على بن اسماعیل )1421ق(، المحکم و المحیط األعظم، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
4 .ابن عاشور، محمدطاهر )1420ق(، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسۀ التاریخ العربی.
5 .ابن منظور، محمد بن مکرم )1414ق(، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
6 .ازهرى، محمد بن احمد )1421ق(، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
7 .جوهرى، اسماعیل بن حماد )1376ش(، الصحاح، بیروت، دار العلم للمالیین.
>۱۰3 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 73 ،سال بیست و هشتم، زمستان ۱۴۰۱ ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 73, year 28, Winter 2023
8 .حسندوست، محمد )1393ش(، فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی، تهران، فرهنگستان زبان و
ادب فارسی.
9 .خالقی مطلق، جالل )1394ش(، فرهنگ ریشهشناسی فارسی، تألیف پاول هورن و هاینریش
هوبشمان، ترجمه و شواهد از جالل خالقی مطلق، تهران، نشر مهرافروز،.
10 .دهقانی، روشن و دیگران )1395ش(، »آثار تربیتی رزق حالل با تأکید بر آیات و روایات«،
پژوهشنامه معارف قرآنی، سال هفتم، صص 83-103.
11 .دهقانی، روشن و دیگران )1396ش(، «بررسی معناشناختی کاربرد »رزق« در قرآن کریم«،
دوفصلنامه علمی – پژوهشی پژوهشهای زبانشناختی قرآن، سال ششم، صص 120-103.
12 .راغب اصفهانى، حسین بن محمد )1412ق(، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار القلم.
13 .زمخشرى، محمود بن عمر )1407ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون األقاویل
فى وجوه التأویل، لبنان، دار الکتاب العربی.
14 .صاحب، اسماعیل بن عباد )1414ق(، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب.
15 .طباطبایى، محمدحسین )1390ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسۀ األعلمی
للمطبوعات.
16 .طبرسى، فضل بن حسن )1372ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو.
17 .طبرى، محمد بن جریر )1412ق(، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دا المعرفۀ.
18 .طریحى، فخر الدین بن محمد )1375ش(، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی.
19 .طوسى، محمد بن حسن )بیتا(، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
20 .عسکرى، حسن بن عبداهلل )1400ق(، الفروق فی اللغة، بیروت، دار االفاق الجدیدۀ.
21 .فخر رازى، محمد بن عمر )1420ق(، التفسیر الکبیر، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
22 .فراهیدى، خلیل بن احمد )1409ق(، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
23 .فضل اهلل، محمد حسین )1419ق(، من وحى القرآن، بیروت، دارالمالک.
24 .قمى، على بن ابراهیم )1363ش(، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسویجزایری، قم، دارالکتاب.
25 .مسعودیپور، سعید و دیگران )1392ش(، »تبیین جایگاه سنت رزق و اعتقاد به آن در کسب و
کار از دیدگاه قرآن کریم«، دوفصلنامه علمی – پژوهشی مدیریت اسالمی، سال بیستویکم، صص
.255-287
26 .مصطفوى، حسن )1430ق(، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیۀ،
معناشناسی تاریخی واژۀ رزق در قرآن کریم
مرکز نشر آثار عالمه مصطفوی.
27 .مقاتل بن سلیمان )1423ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
2۸ .وزیدگیهای زاداِسپرم )1390ش(، بهکوشش محمد تقی راشد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی
و مطالعات فرهنگی.
29 .هادوینیا، علیاصغر )1390ش(، »جایگاه اقتصادی سنت رزق«، مکاتبه و اندیشه، شماره 38 ،
.13-31 صص
30 .هوارى، هود بن محکم )1426ق(، تفسیر کتاب اهلل العزیز، بیجا، دار البصائر.
31. Bailey, H.W. (1979). Dictionary of Khotan Saka, Cambridge
University Press.
32. Brun, S. J. (1895). Dictionarium Syriaco-Latinum. Beryti
Phoeniciorum.
33. Fraenkel, Siegmund. (1962). Die Aramischen Fremdworter im
Arabischen, Hildesheim, Georg Olms Verlagsbuchhandlung.
34. Hübschmann, H. (1895). Persische Studien, Strassburg.
35. I Maccabees, Trans. ( 1976). by Jonathan A. Goldstein, New York,
Doubleday & Company Inc.
36. Jastrow, Marcus. (1903). A Dictionary of the Targumim. (2 Volume),
London/New York.
37. Jeffery, Arthur. (1938). The Forign Vocabulary of the Qur’an,
Baroda, Oriental Institute.
38. MacKenzie, D. N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary, London,
Oxford University Press.
39. Macuch, R. & Drower, E.S. (1963). A Mandaic Dictionary, London:
Oxford University Press.
40. Payne Smith, R. (1957). A Compendious Syriac Dictionary. Oxford:
Clarendon Press.
41. Shikand-Gumanik Vijar, ed. (1887). by Jamaspji Jamasp-Asana,
Bombay.
42. Siddiqi, A. (1919). Studien uber die Persischen Fremdwörter im
klassischen Arabisch, Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht.
43. Sokoloff, Michael. (2009). A Syriac Lexicon. (A Translation from the
Latin, Correction, Expansion, and Update of C. Brockelmann’s
Lexicon Syriacum), Eisenbrauns & Gorgias Press.
44. Talmud, accessed in: https://www.sefaria.org/texts/Talmud,
Babylonian