واکاوی تاریخی پدیده اباحی گری در میان فرق اسلامی و جریان های درون دینی

محورهای موضوعی : تاریخ علوم قرآن

مرضیه صائمی ¹ , سید محمد رضوی ² , امیر توحیدی ³

1 - دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.
2 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران، (نویسنده مسئول).
3 - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/01/09 تاریخ پذیرش : 1401/10/07 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: فرق اسلامی, غلات, امام صادق(ع), اباحی گری, جریان های درون دینی,

چکیده مقاله :

اباحه‌گری یک روحیه یا طرز تفکراست که به مقتضای آن، انسان به خود اجازه می دهـد که نسـبت به حـدود و ضوابط شـرعی بی‌اعتنا شـده و مرزهای حلال وحرام را زیرپـا گـذارد. لـذا به گروه هـایی که برخی از اعمـال خلاف شـرع را مبـاح پنداشـته و آنرا مرتکب شوند اباحیه گفته می شود. باتوجه به ریشه ها و جریان شناسی اباحی‌گری در میان فرق اسلامی، به روش توصیفی-تحلیلی محرزگردید مهمترین ریشه های اباحی‌گری اعتقاد و باور آنها درمقابل عقیده استوار و صحیح توحید است و از علتهای پیدایش اباحی‌گری، می‌توان بی‌اعتقادی کافر یا سهل انگاری دین‌دار را نام برد. رواج عقاید افراطی و غلوآمیز از سوی دشمنان یک مذهب و برداشت نادرست ازحقایق دین، از جمله زمینه های شکل گیری این تفکر می باشد. آثار این تفکر بدعت آمیز را می توان، وارونه جلوه دادن سیمای مذهب تشیع، جعل و وضع برخی از احادیث دروغین، و متهم شدن بسیاری از راویان به غلو، سست عنصری و بی اعتنایی به واجبات و دستورات الهی و نیز بی باکی در نافرمانی از اوامر و نواهی الهی، نام برد.

چکیده انگلیسی:

“Antinomianism” is a kind of spirit or mindset according to which, man allows himself to disregard the limits and rules of Sharīʿah and to violate the boundaries of Ḥalāl (lawful) and Haram (unlawful). Therefore, the groups that consider some illegal acts as permissible and commit them are called “Ibāḥīyyeh (antinomian people)”. Using a descriptive-analytical method and paying close attention to the roots and studying the current of Antinomianism among the Islamic sect, we found out that the main roots of Antinomianism are wrong and corrupt beliefs which are in sharp contrast to the true belief of monotheism; thus, among the causes of the emergence of Antinomianism, we can refer to the infidels’ unbelief or negligence of religious people. The prevalence of extreme and exaggerated beliefs of the enemies of a religion, and showing it upside down, and misinterpreting the truths of religion, are among the grounds for the formation of this erroneous doctrine. Among the dangerous effects of this heretical thinking we can refer to destroying and defiling the face of Shi’a, forging some false hadiths, and accusing many narrators of exaggeration, laziness, boredom, being indifferent to divine duties and commands, as well as fearlessness and audacity to disobey divine commands and prohibitions. Infallible Imams (peace be upon them) strongly opposed this wrong thinking; and using some methods such as cursing, and recommending the people to be pious and conduct righteous deeds, they showed their disgust towards the antinomian people.

منابع و مأخذ:

منابع:
عالوه بر قرآن کریم؛
۱ .أشعری قمی، سعد بن عبداللّه )۱36۱ش(، المقاالت و الفرق، تصحیح : محمد جواد مشکور،
مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
2 .ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبۀاهلل )۱385 ،)شرح نهج البالغة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم،
قاهره.
3 .ابن اثیر، علی بن محمد )۱383 ،)اسدالغابه فی معرفه، مترجم: محمدابراهیم بنا،ناشر:
داراحیاءالتراث العربی، بیروت.
۴ .ابن اثیر، علی بن محمد )۱393 ،)لکامل فی التاریخ، مترجم: محمدابراهیم بنا،ناشر:داراحیاءالتراث
العربی، بیروت.
5 .ابن اثیر، علی بن محمد )۱375 ،)النهایه فی غریب الحدیث، مترجم: محمودمحمدطناحی،ناشر:
موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان. قم.
6 .ابنجوزی، عبدالرحمان )۱368 ،)تلبیس ابلیس، انتشارات: بیروت.
7 .ابن تیمیه، أحمد بن عبد الحلیم )200۴م،۱۴2۱ق(، مجموع فتاوى شیخ اإلسالم أحمد بن تیمیة،
ناشر: وزارة الشؤون اإلسالمیۀ والدعوة واإلرشاد السعودیۀ - مجمع الملک فهد لطباعۀ المصحف
الشریف.
8 .ابن شهرآشوب )588 ق(، مَناقِبُ آلِ أبی طالب، ناشر: المکتبۀ الحیدریۀ، قم.
9 .ابن هشام، عبد الملک )۱375ق(، السیره النبویه، تصحیح: مصطفی السقا، ابراهیم األبیاری،ناشر:
دارالوفاق، بیروت.
۱0 .اسفراینی، شهفور بن طاهر )۱375 ،) تاج التراجم فی تفسیر القرآن اللعاجم ، انتشارات علمی
و فرهنگی ، تهران.
۱۱ .الزهری، محمد بن سعد بن منیع )۱۴۱0ق(، الطبقات الکبرى، مترجم: علی محمد عمر،ناشر:
مکتبۀ الخانجی.
۱2 .الزهری، محمد بن سعد بن منیع )۱۴۱۴ق(، تهذیب اللغة، مترجم: عبدالکریم خامد، ناشر:
داراحیاء التراث العربی، بیروت .
۱3 .امین، سید محسن )۱۴08ق(، مستدرکات أعیان الشیعه، ناشر: دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.
واکاوی پدیده اباحی گری در میان فرق اسالمی و جریان های درون دینی و آثار و پیامدهای آن
۱۴ .برنجکار، رضا )۱388 ،)سرچشمه ی حکمت، جستارهایی در باب عقل، ناشر: انتشارات
نبأ،تهران.
۱5 .بدوی، عبدالرحمان )۱973م(، مذاهب االسالمیین، انتشارات: بیروت.
۱6 .بغدادی، عبدالقاهربن طاهر بن محمد )۱977م(، الفرق بین الفرق وبیان الفرقة الناجیة، ناشر:
داراآلفاق الجدیده، بیروت.
۱7 .تستری، شیخ محمدتقی )۱۴۱0ق(، قاموس الرجال، ناشر: مؤسسه نشر اسالمی، قم.
۱8 .تهانوی، ظفراحمدالعثمانی ) ۱862ق(، قواعد فی علوم الحدیث، ناشر: مکتب مطبوعات
االسالمیه، حلب.
۱9 .جرجانی، ابوالمحاسن حسین بن حسن )۱377ش(، جالءاالذهان و جالءاالحزان، تصحیح:
میرزا ولی اهلل، اشراقی سرابی، ناشر: دانشگاه تهران.
20.جعفریان، رسول )۱39۱ ،)تاریخ تشیع در ایران، ناشر: انصاریان، قم.
2۱ .جوینی، عطا ملک )۱355ق/ ۱937م(، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، ناشر: لیدن،
تهران.
22 .حاجیزاده، یداهلل؛ رجبی، محمد )۱39۴ش(، غالیان و شیوههای برخورد امامان معصوم )ع(
باایشان، ناشر: دفتر نشر معارف، وابسته به نهاد نمایندگی مقام رهبری در دانشگاه.
23 -حائری تهرانی، میر سید علی )۱377 ،)مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، ناشر: دارالکتب
االسالمیه، تهران.
2۴ .حرعاملی، محمدبن حسن )۱۴09 ،)تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم،
مؤسسه آل البیت علیهم السالم.
25 .حرانی حلبی، ابو محمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه )۱۴0۴ق(، تحف العقول، انتشارات
جامعه مدرسین قم.
26 .حرانی حلبی، ابو محمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه )۱۴26ق(، تفصیل وسائل الشیعه
الی تحصیل مسائل الشریعه، مترجم: محمدرضا حسینی جاللی، ناشر: موسسه آل بیت، قم.
27 .حلی، ابیمنصورالحسنبن یوسفبنالمطهراالسدی )۱۴۱7ق(، خالصه االقوال فی معرفه
الرجال ،تحقیق: جوادالقیوی، ناشر: تهران.
28 .حمیری، عبداهلل بن جعفر )۱۴۱3ق(، قرب اإلسناد و االشعثیات، ناشر: مکتبۀ نینوی الحدیثۀ،
تهران.
>183 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
29 .حیدر، أسد )۱390 ،)االمام الصادق و المذاهب االربعة، انتشارات: دارالکتب العربی، بیروت.
30 .خطیب بغدادی، احمد بن علی )۱۴۱7ق(، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی القادر عطا،ناشر:
دارالکتب العلمیۀ، بیروت.
3۱ .خویی،سید ابوالقاسم )۱390ق(، معجم رجال الحدیث، ناشر: مرکز نشر الثقافۀ االسالمیۀ فی
العالم.
32 .راغب اصفهانی، حسین بن محمد )۱۴03ق(، المفردات فی غریب القرآن، ناشر: المکتبۀ
المرتضویّۀ، تهران.
33 .رشیدالدین فضلاهلل )۱356ش(، جامعالتواریخ )قسمت اسماعیلیان(، محقق: محمدتقی
دانشپژوه و محمدمدرسی زنجانی، تهران.
3۴ .زحیلی، وهبۀبن مصطفی )۱۴۱8ق.(، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج. چاپ
2،ناشر : دارالفکر، بیروت.
35 .زرینکوب، عبدالحسین )۱3۴3ش(، نه شرقی، نه غربی، انسانی، انتشارات: تهران.
36 .زهیر المالکی، محمد ابوالنور )۱۴۱5ق(، اصول الفقه، مصحح: ابن حجر قشقالنی، انتشارات:
دارالمعرفه، بیروت، لبنان.
37 .سبحانی، جعفر )۱39۴ ،)ابحاث فی الملل والنحل، ناشر: مرکز مدیریت حوزه علمیه، قم.
38 .سید مرتضی، علی بن حسین )۱95۴م(، االمالی، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ناشر:
داراحیاء، الکتب العربیه، مصر.
39 .سمرقندى، محمد بن حسین )۱۴۱8ق(، تحفة الطالب بمعرفة من ینتسب إلى عبد اهلل و أبی
طالب، محقق: کتبى حسنى، ناشر: دار المجتبى.
۴0 .شهرستانی، ابوالفتح محمد بن ابوالقاسم عبدالکریم )۱98۱م،۱۴0۴ق(، الملل و النحل، بیروت،
مؤسسه ناصر الثقافۀ، چاپ اول.
۴۱ .شهرستانی، سید هبۀالدّین )۱3۴2 )اسالم و هیئت، ترجمۀ اسماعیل فردوس فراهانی و سید
هادی خسروشاهی. تبریز: نشر کتابفروشی صابونی.
۴2 .شریفالرّضی، محمّدبن حسین )۱390 ،)نهجالبالغه، ترجمۀ علی شیروانی. قم: دفتر نشر
معارف.
۴3 .شیخ مفید )۴۱3ق(، اعتقادات اإلمامیة و تصحیح االعتقاد، تصحیح عصام عبدالسید و حسین
درگاهی، قم، کنگره شیخ مفید.
واکاوی پدیده اباحی گری در میان فرق اسالمی و جریان های درون دینی و آثار و پیامدهای آن
۴۴ .صابری، حسین )۱390ش(، تاریخ فرق اسالمی، ناشر: انتشارات سمت،تهران.
۴5 .صدر، سید علی الحسینی )۱۴20ق(، الفوائد الرجالیه، دارالغدیر، قم.
۴6 .صفار، محمد بن حسن )۱۴0۴ق(، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى اهلل علیهم،
ناشر: قم.
۴7 .صفری فروشانی، نعمت اهلل غالیان )۱378ش(، بنیاد پژوهشهای اسالمی آستان قدس رضوی،
مشهد.
۴8 .صفری فروشانی، نعمت اهلل غالیان )۱388ش(، غالیان )کاوشی در جریانها و برآیندها تا پایان
سده سوم(، مشهد، بنیادپژوهشهای اسالمی.
۴9 .صدوق، محمدبن علی )۱۴06ق(، ثواب االعمال و عقاب االعمال، قم، دارالشریف الرضی.
50 .صدوق، محمدبن علی )۱۴06ق(، معانی االخبار، مترجم عبدالعلی محمدی شاهرودی،ناشر :
دارالکتب االسالمیه،تهران.
5۱ .صدوق، محمدبن علی )۱۴06ق(، الخصال، مترجم: کمره ای، محمد باقر،ناشر: کتابچی،تهران.
52 .طباطبایی، سید محمد حسین )۱۴۱7ق،۱38۴ش(، المیزان، ترجمه:سید محمد باقر موسوی
همدانی، قم، دفتر انتشارات اسالمی.
53 .طبرسی،فضل بن حسن )۱۴08ق(، تفسیرمجمع البیان، مترجم: احمد بهشتی، ناشر: فراهانی،
تهران.
5۴ .طریحی، فخرالدین بن محمد )۱375 ،)مجمع البحرین، مترجم: احمد حسینی اشکوری، ناشر:
مکتبه المرتضویه، تهران.
55 .طوسی، محمد بن حسن )۱27۱ق(، الفهرست، مترجم: محمود رامیار، ناشر: دانشگاه مشهد.
56 .طوسی، محمد بن حسن )۱۴۱۴ق(، األمالی، قم، دارالثقافه.
57 .طوسی، محمد بن حسن )۱۴۱5ق(، الرجال، نشر اسالمی، قم.
58 .سبحانی، جعفر )۱39۴ ،)ترجمه و شرح جامع الوسیط فی اصول الفقه، مترجم: حسین
حقیقت پور؛ محمدحسن حائری یزدی؛ احسان علی اکبری بابوکانی، ناشر: دانشگاه امام صادق،
تهران.
59 .شیخ طوسی )۱۴۱۱ق( کتاب الغیبه، تحقیق عباد اهلل طهرانی و علی احمد ناصح، مؤسسۀ
معارف اسالمیّه.
>185 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 72 ،سال بیست و هشتم، پاییز 1۴۰1 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 72, year 28, Autumn 2022
60 .عبدالسالم، احمد الراغب )۱۴06ق.(، وظیفة الصورةالفنیه فی القرآن، چاپ اول، ناشر: فصلت،
حلب.
6۱ .فراهیدی، خلیلبناحمد )۱۴۱0ق(، العین، ناشر: هجرت قم.
62 .فخر الدین رازی، ابو عبداهلل محمد بن عمر )۱۴20ق(، مفاتیح الغیب، ناشر: دار احیاء التراث
العربی، بیروت.
63 .فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی )۱373 ،)تفسیرالصافی، مترجم: حسین اعلمی، ناشر: مکتبه
اصدر، تهران.
6۴ .قاضی، عبدالجبار بن احمد )۱۱05ق(، المغنى فی أبواب التوحید و العدل، مترجم: محمد علی
نجار، انتشارات: دارالتعاریف للمطبوعات، بیروت.
65 .قاضی، نعمان مغربی )۱383ق / ۱963م(، دعائم االسالم و ذکر الحالل و الحرام و القضایا و
االحکام عن اهل بیت رسول اهلل علیه و علیهم افضل السالم، تحقیق: آصف بن علی اصغر
فیضی،ناشر: دارالمعارف، قاهره.
66 .قبادیانی، ناصرخسرو )۱356 ،)وجه دین، تصحیح: غالمرضا اعوانی، انتشارات: انجمن فلسفه،
تهران.
67 .قرطبی، محمدبن احمد )۱۴20ق،۱36۴ش(، الجامع الحکام القرآن، بیروت، دارالفکر.
68 .قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا )۱366 ،)تفسیرکنزالدقایق و بحرالغرائب، مترجم: حسین
درگاهی، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی.
69 .کاشانی، مال فتحاهلل )۱336 ،)منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ناشر: انتشارات علمی، تهران:
70 .کشى، محمد بن عمر )۱363ش(، اختیار معرفة الرجال، محقق: رجایى، مهدى، ناشر: مؤسسۀ
آل البیت علیهم السالم، قم.
7۱ .کستلی، مصطفی )۱3۱0ق(، حاشیة علی شرح العقائد، ناشر: دارالکتب فقهی، استانبول.
72 .کراجکی، أبوالفتح )۱۴2۱ق(، التعجب، تصحیح و تخریج فارس: حسون کریم، انتشارات:
دارالغدیر، قم.
73 .کلینی، محمد بن یعقوب،)۱۴07ق(، اصول الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی،
ناشر: دارالکتب االسالمیه.
7۴ .الشیء، حسین )۱37۴ش(، مدخل اباحیگری، ناشر: دائره المعارف بزرگ اسالمی، تهران.
75 .مامقانی، عبداهلل )۱35۱ق(، تلخیص مقباس الهدایة، ناشر جامعه امام صادق)ع( ،تهران.
واکاوی پدیده اباحی گری در میان فرق اسالمی و جریان های درون دینی و آثار و پیامدهای آن
76 .مطهری، مرتضی ) ۱380ش(، احیای تفکر اسالمی، ناشر: صدرا، تهران.
77 .میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی سعد )۱37۱ ،)کشف األسرار و عده األبرار، انتشارات: امیر
کبیر، تهران.
78 .مشکور، محمدجواد )۱362 ،)فرهنگ فرق اسالمی، مشهد، آستان قدس رضوی.
79 .معارف، مجید )۱38۱ ،)بزرگترین نشانه، ناشر: نبا، تهران.
80 .معروف حسنی، هاشم )۱۴07ق(، الموضوعات فی اآلثار و االخبار، انتشارات: دارالتعاریف
للمطبوعات، بیروت.
8۱ .مقریزی، تقی الدین احمد )۱998م(، المواعظ و االعتبار بذکر الخطط واالثار، تحقیق محمد
زینهم و مدیحه شرقاوی، مدتبه مدبولی، ناشر: مؤسسۀ الوفاء، لبنان.
82 .مکارم شیرازی، ناصر )۱37۴ ،)تفسیر نمونه، ناشر: دارالکتب االسالمیه، تهران، چاپ: دهم.
83 .محّقق داماد، مصطفی )۱37۴ش(، مدخل اباحه، دائره المعارف بزرگ اسالمی، جلد2 ،صفحه2.
8۴ .مجلسی، محمدباقر، )۱۴۱2ق(، بحاراالنوار، نشر وزارت ارشاد، تهران.
85 .منتظری، سعید رضا )۱389ش(، زندیق و زنادیق، ناشر: دانشگاه ادیان و مذاهب، قم.
86 .مدیرشانهچی، کاظم؛ مشکور، محمدجواد )۱387 ،)فرهنگ فرق اسالمی، ناشر: بنیاد پژوهشهای
اسالمی آستان قدس.
87 .موسوی اردبیلی، عبدالکریم )۱۴۱3ق(، فقه الحدود و التعزیرات، یحتوی علی بحوث هامّۀ
مستحدثۀ، قم.
88 .نوبختی، حسن ) ۱353ش(، فرقالشیعه، ترجمۀ محمدجواد مشکور، ناشر: تهران.
89 .ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم )۱۴22ق( الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ناشر: دار
احیاء التّراث العربی، بیروت.
90 .نصیری، علی)۱385 ،)اباحیگری آفت دینداری، کتاب نقد، ش۴۴ ، صفحه:3-۴2.
9۱ .نعمانی، محمد بن ابراهیم )۱363ش(، الغیبة، ترجمه: سید احمد فهری زنجانی، ناشر: اسالمیه،
تهران.
92 .ولوی، علی محمد )۱367 ،)تاریخ کالم و مذاهب اسالمی، ناشر: انتشارات بعثت، تهران.
93 .هندى، عالء الدین على متقى )۱۴09ق(، کنز العمّال فى سنن األقوال و األفعال، تحقیق و
تصحیح: شیخ بکرى حیانى و شیخ صفوة الصفا، ناشر: مؤسسۀ الرسالۀ، بیروت.

_||_