نسبی‌گرایی قدسی: رویکردی فلسفی-دینی به نسبت‌مندی حقیقت دینی
محورهای موضوعی : فلسفه دین
1 - استادیار فقه و اصول دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل
کلید واژه: نسبی‌گرایی قدسی, فلسفه دین, عرفان اسلامی, کثرت‌گرایی دینی, گفتگوی بین‌ادیانی,
چکیده مقاله :
در جهان معاصر، کثرت‌گرایی دینی و فرهنگی یکی از ویژگی‌های اساسی زیست‌جهان انسان است و مسئله حقیقت دینی و نسبت آن با ادراک‌های متکثر بشری توجه فلسفه دین، عرفان اسلامی و الهیات تطبیقی را جلب کرده است. اگرچه حقیقت دینی مطلق و قدسی است، تنوع ادیان، روایت‌ها و تجربه‌های معنوی موجب ایجاد پرسش‌هایی اساسی درباره امکان آشتی میان «اطلاق حقیقت» و «نسبیت فهم انسانی» شده است. پاسخ به این چالش نیازمند رویکردی میان‌رشته‌ای و تلفیقی است که ضمن اجتناب از افراط مطلق‌گرایی و نسبی‌گرایی افراطی، چارچوبی متوازن و کاربردی ارائه دهد. این مقاله با رویکرد نظری-تحلیلی و فلسفی-دینی، مفهوم «نسبی‌گرایی قدسی» را معرفی می‌کند؛ رویکردی که هم پایبند به قدسی و مطلق بودن حقیقت دینی است و هم بر نسبی بودن فهم بشری، تفاوت‌های تفسیری و تنوع تجربه‌های دینی تأکید دارد. الهام از آموزه‌های ابن‌عربی و ملاصدرا نشان می‌دهد که حقیقت الهی واحد و متعالی است، اما ظهورات آن در بسترهای فرهنگی، تاریخی و زبانی متعدد و متکثر است. نسبی‌گرایی قدسی، علاوه بر تحلیل فلسفی و عرفانی حقیقت، کاربردهای عملی گسترده‌ای دارد؛ از جمله تقویت گفتگوی بین‌ادیانی، مدیریت تعارضات مذهبی و فرهنگی و تعمیق تجربه معنوی فردی. با پذیرش محدودیت فهم انسان و احترام به تفاوت‌ها، این رویکرد زمینه همزیستی مسالمت‌آمیز، گفتگوی عقلانی و تعامل فرهنگی را فراهم می‌کند. به این ترتیب، نسبی‌گرایی قدسی الگویی جامع و متوازن برای مواجهه با چالش‌های کثرت دینی و فرهنگی در جهان مدرن ارائه می‌دهد و فلسفه، عرفان و عمل دینی را در یک چارچوب تلفیقی پیوند می‌زند.
In the contemporary world, religious and cultural pluralism constitutes a fundamental aspect of human life, raising profound questions about religious truth and its relation to diverse human perceptions. While religious truth is absolute and sacred, the multiplicity of religions, narratives, and spiritual experiences challenges the reconciliation of the “absoluteness of truth” with the “relativity of human understanding.” Addressing this challenge requires an interdisciplinary and integrative approach that avoids the extremes of absolutism and radical relativism, offering instead a balanced and practical framework. This article proposes the concept of “sacred relativism,” employing a theoretical, analytical, and philosophical-religious perspective. Sacred relativism upholds the sacredness and absoluteness of religious truth while recognizing the relativity of human interpretation, the plurality of experiences, and contextual variations. Drawing on the insights of Ibn Arabi and Mulla Sadra, the study demonstrates that divine truth is singular and transcendent, yet its manifestations are multiple and culturally, historically, and linguistically diverse. Beyond philosophical and mystical analysis, sacred relativism has practical implications, including promoting interfaith dialogue, managing religious and cultural conflicts, and enriching individual spiritual life. By acknowledging the limitations of human understanding and respecting interpretive diversity, this approach provides a foundation for peaceful coexistence, rational dialogue, and cultural engagement. Consequently, sacred relativism offers a comprehensive and balanced model for addressing the challenges posed by religious and cultural plurality in the modern world, integrating philosophy, mysticism, and religious practice into a coherent and unified framework.
# قرآن کریم.
# ابن‌عربی، محیی‌الدین (1365). فُصوص‌الحِکَم. به تصحیح و تعلیق ابوالعلاء عفیفی. تهران: انتشارات الزهرا.
# صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی (1399). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الأربعة، ترجمه: محمد خواجوی. تهران: انتشارات مولی.
# طباطبایی، ع. (1360 ش). المیزان: تفسیر قرآن کریم (مقدمه). تهران: انتشارات مؤسسه فرهنگی اسلامی.
# طباطبایی، ع. (1363 ش). المیزان: تفسیر قرآن کریم (مبحث محدودیت فهم انسان از دین). تهران: انتشارات مؤسسه فرهنگی اسلامی.
# غزالی، ابوحامد محمد (1393). المنقذ من الضلال. ترجمه: سید ناصر طباطبایی. تهران: انتشارات مولی.
# خامنه‌ای، س.ع. (1375 ش). آثار و بیانات در زمینه تقریب مذاهب اسلامی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
# مکارم شیرازی، ن. (1378 ش). آثار و دیدگاه‌ها درباره ایمان و دین. تهران: انتشارات اسلامی.
# مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۹۴). نقد وحدت وجود و آسیب‌های عرفان نظری. بازیابی شده از https://ebnearabi.com/13873
# مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۹۴). نقد تفسیر به رأی در عرفان. بازیابی شده از https://ebnearabi.com/11229
# Alston, W. (1991). Perceiving God: The Epistemology of Religious Experience. Cornell University Press.
# Baghramian, M. (2004). Relativism. Routledge.
# Bernstein, R. (1983). Beyond Objectivism and Relativism: Science, Hermeneutics, and Praxis. University of Pennsylvania Press.
# Corbin, H. (1978). Creative Imagination in the Sufism of Ibn ‘Arabi. Princeton University Press.
# Eliade, M. (1957). The Sacred and the Profane: The Nature of Religion. Harcourt.
# Fireband, P. (1974). Against Method. London: Verso.
# Hick, J. (1989). An Interpretation of Religion: Human Responses to the Transcendent. Macmillan.
# Hick, J. (1995). The Metaphor of God Incarnate. Westminster/John Knox Press.
# Hick, J. (2004). Faith and Knowledge. Cornell University Press.
# Luzbetak, L. (2002). The Church and Cultures: New Perspectives in Missiological Anthropology. Orbis Books.
# Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Nature. Princeton University Press.
# Rorty, R. (1989). Contingency, Irony, and Solidarity. Cambridge University Press.
# Salibi, K. (2005). Lebanon: A History, 600–2000. Oxford University Press.
# Swidler, L. (1987). Religious pluralism and interfaith dialogue. Journal of Ecumenical Studies, 24(1), 1–18.
# Schimmel, A. (1993). Mystical Dimensions of Islam. University of North Carolina Press.
# Tacey, D. (2004). The spirituality revolution: The emergence of contemporary spirituality. New York, NY: Brunner-Routledge.