قلعه توس نوذر دژی ناشناخته از اسماعیلیان در کوه خرازان شهرستان تفرش
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی تاریخی
1 - دکتری باستان‌شناسی؛ پژوهشگر مستقل.
کلید واژه:
چکیده مقاله :
قلعه توس نوذر بر روی برونزدی صخره‌ای در میانه دره‌ای به نام برف چال که در جهت شمالی جنوبی کشیده شده در دهستان خرازان و بر مسیر راه تفرش به ساوه مکانیابی و ساخته شده است. به گمان علت و چرایی ایجاد قلعه توس نوذر در ادوار مختلف تاریخی و بعد آن را بایستی در وضعیت جغرافیایی و اجتماعی این منطقه جستجو کرد. این قلعه و پیرامون آن برای دستیابی به اطلاعات صورت پیمایشی بررسی شد. قلعه توس نوذر دارای دو بخش اصلی یعنی ارگ که در بخش فوقانی برونزد صخره‌ای ایجاد شده و به‌سختی قابل دسترس است. این بخش قلعه که ارگ اصلی قلعه روی آن بنا شده شامل اتاق‌های متعددی است، از مصالح لاشه‌سنگ و گچ نیم‌کوب و آجر ساخته شده‌اند. به‌علت کمبود سطح قابل استفاده این بخش دارای بافت معماری فشرده‌ای است و سازندگان و معماران برای بسترسازی و ایجاد فضاها ناچار بوده اند ابتدا با ساخت‌وسازهایی شیب قسمت فوقانی صخره را گرفته و سپس بر روی آنها فضاهای مورد نظر را ایجاد کنند. در قسمت جنوبی در بستر صخره‌ای چند مخزن و آب‌انبار مستطیلی شکل در جهت شمالی جنوبی ایجاد شده است. بخش پائین دست شامل دامنه‌های برونزد صخره‌ای است که در برگیرنده بناهای ساکنان عادی و دیگر تأسیسات مربوط به این بخش قلعه است. این قلعه بر اساس داده‌های باستان‌شناسی در دوره اشکانیان بنیاد گذاشته شده و در دوره ساسانیان همچنان مورد استفاده بوده است. در دوره اسماعیلیان این قلعه با توجه به موقعیت خاص آن دوباره مورد توجه و بازسازی قرار می‌گیرد. در معماری و ساخت این این قلعه تمامی شاخصه‌هایی که در ساخت و مکانیابی قلعه‌های اسماعیلی که در مناطق دیگر ایجاد شده‌اند، به کار گرفته شده است. داده‌های سطحی نیز نشان دهنده استفاده و حیات این قلعه در دوره تاریخی و همچنین حضور آغازین اسماعیلیان تا پایان آنها و انهدام قلعه توسط مغولان است. بنابراین، در این مقاله ضمن ارائه مقدمه‌ای، به متون تاریخی و همچنین توصیف و تحلیل قلعه توس نوذر و داده‌های به‌دست آمده از آن پرداخته شده است.
Tos-i Nowzar Castle is situated atop a rocky outcrop in the middle of Barfchal Valley, which extends in a north-south direction in the mountainous village of Kharazan Tafresh, along the road from Tafresh to Saveh. The castle consists of two main sections: the citadel, located in the upper part of the rocky outcrop, which is difficult to access. This section, where the main citadel is built, comprises numerous rooms constructed using rubble, plaster, and bricks. Due to the limited available surface, this part features a compact architectural layout. The builders and architects first had to level the upper slope of the rock through construction before creating the desired spaces atop it. In the southern part, within the rocky bed, several tanks and rectangular reservoirs have been carved in a north-south orientation. Their inner walls are coated with Saroj, while the edges of the upper sections are reinforced with Saroj and stone rubble. Evidence suggests that some of these reservoirs date back to the early phases of the castle’s construction, specifically to the Parthian and Sassanid periods. The lower section of the castle consists of rocky outcrops that house structures for ordinary residents and other related facilities. Archaeological data indicate that the castle was initially founded during the Parthian period and remained in use throughout the Sassanid era. During the Ismaili period, the castle regained significance and was renovated due to its strategic location.