توضیح نکاتی چند پیرامون ضبط صحیح ابیاتی از بوستان سعدی با بهره‌گیری از علم تصحیح متن و استناد به شواهد همسان
محورهای موضوعی : سعدی(بوستان)
کمال رسولیان
1
*
,
فاطمه مدرسی
2
1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران. (نویسنده مسئول)
2 - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران.
کلید واژه: بوستان, تصحیح متن, سعدی, شواهد همسان, ضبط صحیح.,
چکیده مقاله :
درک و دریافت یک متن منثور/ منظوم، نیازمند دقت و ژرف‌نگری فراوانی است که در صورت مغفول ماندن گوشه‌ای از جزئیات آن، هر آن امکان دارد ذهن به بیراهه برود و تلقی و فهم نادرستی از حقیقت مدلول ارائه شود. افزون بر توجه به معنای واژگان، ترکیبات و اصطلاحات موجود در متن، موارد فراون دیگری نیز وجود دارد که پرداختن به آنها از درجة اهمیت بالایی برخوردار است. درک ویژگی‌های زبان متن، محتوا و مضمون، نگرش‌های شاعر/نویسنده، زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی، آگاهی از بافت زمان و مکان آفرینش اثر، موسیقی درونی و توجه به تصاویر ذهنی و خیالی حاضر در متن، مصادیقی هستند که دقتِ نظر در آنها می‌تواند درک عمیق‌تر و دقیق‌تری از معنای یک متن، به‌دست دهد که صد البته حصولِ این مهم، نیازمند تحقیق و تأمل فراوان است. سعدی از بزرگ‌ترین شاعران و نویسندگان ادب فارسی است که آثار او به اعتبار ظرفیت‌های چند‌گانه، همواره مورد توجه پژوهش‌گران بوده است. با این اوصاف، رسیدن به استخراج متنی اصیل و ضبطی صحیح از آثار او، بر‌دوام از مباحث چالش‌برانگیز حوزة ادبیات بوده است. با بررسی‌های میدانی نگارندگان و بازبینی مختصری از شروح بوستان سعدی، درک و استنباط جدیدی نسبت به چند بیت به دست آمد که در این جستار، به آن اشاره خواهد شد. هدف، این است تا در اثنای مطالعة نسخه‌ها و شرح‌های گوناگون بوستان سعدی، با بهره‌گیری از روش‌های علمی و اتّکا به شواهد موثق، با رویکرد و نگرشی نو، و با حد‌اقل خطا به معقول‌ترین و علمی‌ترین ضبطِ معنای ابیات مورد بحث برسیم.
Saadi’s Bustan stands as a masterpiece of Persian ethical and didactic literature, long marked by a diversity of manuscripts and various commentaries. This textual plurality has posed serious challenges in achieving an authentic and accurate transcription of the Bustan’s verses. Saadi’s works, owing to their multifaceted richness, have consistently attracted scholarly attention. Nevertheless, extracting an original and accurate text from his oeuvre remains a persistent and challenging topic in literary studies. The central issue addressed in this research is the existence of textual variants in some verses of the Bustan, arising from scribal errors, manuscript differences, and subjective interpretations, which may lead to misinterpretation of Saadi’s poetic meanings and artistic structure. This study employs the scientific principles of textual criticism—including comparison of authoritative manuscripts such as the Chester Beatty and Agra codices, and classical commentaries—and refers to corroborative evidence from Saadi’s works and those of his contemporaries or predecessors to examine and correct four problematic verses from the Bustan. Based on field research by the authors and a brief review of Saadi’s commentaries, new understandings and interpretations of these verses have emerged and are discussed herein. The findings indicate that the correct textual readings should include substituting the word “morgh” (bird) for “div” (demon) based on metaphorical appropriateness and literary evidence; “nadāni” (you do not know) instead of “to dāni” (you know), considering the negative emphasis and vertical structure of the poem; “moshtari” (Jupiter) for “johari” (jeweler), supported by common rhyme patterns and suitable punning; and “diryāz” in place of “dirtāz” or other variants, grounded in frequent usage in classical texts. This approach not only aids in reconstructing a text closer to the original but also highlights the critical role of corroborative evidence in textual correction.
1. استعلامی، محمد.(1393). مثنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، تهران: سخن.
2. افصح‌زاد، اعلا‌خان.(1378). دیوان جامی، جلد اول، تهران: مرکز مطالعات ایرانی.
3. اقبال، عباس.(1318). دیوان امیر‌الشعراء محمد بن عبد‌الملک متخلص به معزی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
4. الهامی‌کرمانشاهی، احمد.(1394). شاهد‌نامه، چهار خیابان باغ فردوس، تهران: بین‌الملل.
5. بحر‌العلومی، حسین.(1348). دیوان خلاق‌المعانی کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی، تهران: کتابفروشی دهخدا.
6. برگ‌نیسی، کاظم.(1386). شاهنامه از دیباچه تا پادشاهی قباد، تهران: فکر روز.
7. بهسرشتی، عبداله.(1342). دیوان عارف قزوینی، بر اساس چاپ برلین.
8. بیدل دهلوی، ابو‌المعانی میرزا عبد‌القادر.(1341). کلیات بیدل، جلد اول، غزلیات، مطبعة پوهنی.
9. پور‌جوادی، نصرالله.(1388). مثنوی روز و شب، سرودة حکیم نزاری قهستانی، تهران: نی.
10. تقوی، سید‌نصرالله و دیگران.(1307). دیوان قصاید و مقطعات حکیم ناصر‌خسرو، تهران: مطبعة مجلس.
11. ثروتیان، بهروز.(1389). مخزن‌الاسرار، تهران: امیر‌کبیر.
12. جهانبخش، جویا.(1384). راهنمای تصحیح متون، تهران: میراث مکتوب.
13. حدیدی، جواد.(1373). از سعدی تا آراگون، تهران: نشر دانشگاهی.
14. حسن‌لی، کاووس.(1381). شیرین‌تر از قند، بازنویسی و تلخیص بوستان سعدی، تهران: مؤسسة فرهنگی اهل قلم.
15. خالقی‌مطلق، جلال.(1366). شاهنامة ابو‌القاسم فردوسی، با مقدمة احسان یار‌شاطر، نیویورک: Bibliotheca Persica
16. خزائلی، محمد.(1352). شرح بوستان، تهران: جاویدان.
17. خطیب‌رهبر، خلیل.(1389). مرزبان‌نامه، تهران: صفی‌علیشاه.
18. دبیر‌سیاقی، محمد.(1334). گنج بازیافته، تهران: سازمان اشرفی.
19. ــــــــــــ(1382)، برزو‌نامه منسوب به عطائی رازی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
20. دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامة دهخدا.
21. روحانی، فؤاد.(1388). الهی‌نامه، مقدمه و تعلیقات شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن.
22. سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدود بن آدم. حدیقه الحقیقه، الباب الثالث، به جمع و تصحیح مدرس رضوی، به کوشش مریم حسینی، چاپخانة سپهر.
23. سهیلی‌خوانساری، احمد.(1369). دیوان اشعار خواجوی کرمانی، تهران: پاژنگ.
24. شمیسا، سیروس.(1388). بیان و معانی، ویراست دوم، تهران: میترا.
25. صانعی(خوانساری)، امیر.(1380). دیوان حکیم قا‌آنی شیرازی، بر اساس نسخة میرزا محمود خوانساری، تهران: نگاه.
26. علمی، محمود(م. درویش).(1366). کلیات اشعار فارسی اقبال لاهوری، تهران: جاویدان.
27. فروغی، محمد‌علی.(1342). غزلیات سعدی، طیبات، بدایع، خواتیم و ..، تهران: شرکت نسبی حاج محمد‌حسین اقبال و شرکا.
28. ــــــــــــ، (1320)، کلیات سعدی، تهران: چاپخانة بروخیم.
29. کاشانی، رکن‌الدین مسعود.(1039). نسخة خطی بوستان سعدی، آگرة هند.
30. مایل‌هروی، نجیب.(1369). نقد و تصحیح متون، مراحل نسخه‌شناسی و شیوه‌های تصحیح نسخه‌های خطی فارسی، آستان قدس رضوی: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
31. متینی، جلال.(1377). کوش‌نامه، تهران: علمی.
32. مصفا، مظاهر.(1371). دیوان حکیم نزاری قهستانی، تهران: علمی.
33. مهر‌آبادی، میترا.(1386). فرامرز‌نامه، گرد‌آورندگان: سیاوش هژبر، بهمن انصاری، تهران: دنیای کتاب.
34. مینوی‌طهرانی، مجتبی.(1379). ترجمة کلیله و دمنه، چاپ هیجدهم، تهران: امیر‌کبیر.
35. مینوی، مجتبی و محقق، مهدی.(1357). دیوان اشعار حکیم ناصر‌خسرو قبادیانی، جلد اول، تهران: امیر‌کبیر.
36. ناصری، حسن‌سادات و بیگدلی، غلامحسین.(1366). دیوان لطفعلی‌بیک آذر بیگدلی، تهران: جاویدان.
37. نخجوانی، محمد.(1362). دیوان حکیم قطران تبریزی، تهران: ققنوس.
38. نفیسی، سعید.(1336). دیوان ازرقی هروی، کتابفروشی زوار، تهران: شاه‌آباد.
39. ــــــــــــــ، (1361)، دیوان کامل امیر‌خسرو دهلوی، با همت و کوشش م. درویش، تهران: جاویدان.
40. نیشابوری، شیخ فریدالدین عطار.(1382). خسرونامه، با مقدمة فرشید اقبال، تهران: اندیشه در‌گستر.
41. وحید‌دستگردی، حسن.(1402). خسرو و شیرین، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، تهران: قطره.
42. ـــــــــــــ ، (1316)، شرف‌نامه، با حواشی و شرح لغات و ابیات و مقابله با سی نسخة کهن، طهران: مطبعة ارمغان.
43. ـــــــــــــــ، (1388)، اقبال‌نامه یا خرد‌نامة حکیم نظامی گنجه‌ای، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، تهران: قطره.
44. هیری، ناصر.(1362). کلیات دیوان معزی، شامل قصاید، ترکیبات، غزلیات و مقطعات، تهران: پگاه.
45. یوسفی، غلامحسین.(1375). در آرزوی خوبی و زیبایی، گزیدة بوستان سعدی، تهران: سخن.