تحلیل مؤلفه های کارناوالی در مجموعۀ هوای تازه از احمد شاملو؛ با رویکرد به آراء باختین

محورهای موضوعی : مطالعات نقد ادبی

رضا جلیلی ¹ , پروین دخت مشهور ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور
2 - استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور

تاریخ دریافت : 1396/06/01 تاریخ پذیرش : 1396/08/02 تاریخ انتشار : 1396/10/02

کلید واژه: شاملو, باختین, هوای تازه, کارناوال, منطق مکالمه,

چکیده مقاله :

میخاییل باختین با نظریۀ منطق مکالمه فضای نوینی در حوزۀ رشته های ادبیات، زبان شناسی و جامعه شناسی پدید آورد. یکی از شاخصه های اصلی این نظریه، سخن کارناوالی است که بارزترین ویژگی آن، از بین بردن مرزبندی های رسمی پذیرفته شده، دگرگون ساختن و واژگونی مبادی غالب از سوی نهادها و گفتمان های قدرت است. کارناوالیته با استفاده از ابزاری چون انتقاد، هجو، کنایه و تمسخر، مفاهیم و قوانین و ارزش های حاکم بر جامعه را به چالش می کشد و فضای تک صدایی را برهم می زند و جامعه ای چندآوایی، همراه با گفت وگوهای متنوع پدید می آورد. در شعر معاصر فارسی، احمد شاملو به عنوان چهره ای منتقد، در سروده هایش از جمله مجموعۀ هوای تازه به نقد اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعۀ تک صدایی و محدود زمان خود پرداخته و مبادی فرهنگ رسمی را به چالش کشیده و مرزبندی های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی معمول را درهم شکسته است. به این اعتبار، آنچه در مقالۀ حاضر بررسی و کاویده شده است، تطبیق توصیفی- تحلیلی موازین نظریۀ سخن کارناوالی باختین با رویکردهای انتقادی شاملو می باشد. به نظر می رسد شماری از مؤلفه های این نظریه همچون آمیختگی احساسات متناقض و بهره گیری از گروتسک، توجه به ابعاد زمینی حیات انسانی، درهم شکستن ارزش های رسمی و تحمیل شده به جامعه، نفی تک صدایی و ترویج چندصدایی با رویکردهای شاملو در مجموعۀ هوای تازه همخوانی دارد.

چکیده انگلیسی:

Mikhail Bakhtin with The theory of dialogism created a new space within the fields of literature, linguistics. One of the main characteristic of this theory is saying carnival the most striking feature, Removing formal boundaries and transform the origins of most of the institutions and discourses of power. So, Carnival using a tool such as criticism, satire, irony and ridicule, is working on concepts, rules and values of the society to challenge and the monologue to disturb and will emerge polyphonic society, with diverse dialogue. On the other hand, In contemporary Persian poetry, Ahmad shamloo is a critical figure Who tried in his poems, including collection of fresh air to criticize the political and social situation monologue and limited community of his time and the beginnings of the official culture of challenge and the boundaries of political, social, cultural and literary usual break. For this reason, The paper will be reviewed and analyzed, Descriptive and analytical review Bakhtin's carnival theory with critical approaches Shamloo will be speaking criteria. It seems a number of factors such as Mixed feelings, and taking advantage of the grotesque, according to the earthly dimension of human life, official crush and values imposed by society, denial of polyphonic monologue and praise Shamloo approaches consistent set of Havaye Tazeh.

منابع و مأخذ:

آریان، حسین و عباسی­منتظری، لیلی.(1395). «مقایسه و بررسی دیدگاه­های سیاسی- اجتماعی در اشعار ناظم حکمت و احمد شاملو»، نشریۀ مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد جیرفت، سال 10، شمارۀ 40، صص 47 - 29.

احمدی، بابک.(1378). ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.

اخوان ثالث، مهدی.(1392). «دم­زدنی چند در هوای تازه»، مجموعه مقالات شعری که زندگی­ست، نقد و تحلیل اشعار احمد شاملو، به اهتمام مجید قدمیاری، تهران: سخن.

اکوتوریه، میشل.(1383). «میخاییل باختین؛ فیلسوف و نظریه­پرداز رمان»، ترجمۀ آذین حسین­زاده، مجلۀ زیباشناخت، شمارۀ 10، صص 222 - 197.

باختین، میخاییل.(1387). تخیل مکالمه­ای، ترجمۀ رؤیا پورآذر، تهران: نشر نی.

همو.(1373). «گزیده­ای از (یادداشت­های 1971- 1970)»، مجموعه مقالات سودای مکالمه، خنده، آزادی: میخاییل باختین، گزیده و ترجمۀ محمد پوینده، تهران: آرست، صص 120-115.

پورنامداریان، تقی.(1390). خانه­ام ابری است، تهران: مروارید.

همو.(1392). «تأملی در شعر شاملو»، مجموعه مقالات شعری که زندگی­ست، نقد و تحلیل اشعار احمد شاملو، به اهتمام مجید قدمیاری، تهران: سخن، صص 168- 116.

پوینده، محمد.(1373). سودای مکالمه، خنده، آزادی: میخاییل باختین، تهران: آرست.

تامسون، فیلیپ.(1384). گروتسک در ادبیات، ترجمۀ غلامرضا امامی، شیراز: نوید شیراز.

جعفری، سیاوش.(1394). شعر نو در ترازوی تأویل؛ نگاهی به مهم­ترین تأویل­های شعر نو از آغاز تا امروز، چاپ اول، تهران: مروارید.

دستغیب، عبدالعلی.(1373). نقد آثار شاملو، تهران: آوین.

رجبی، فرهاد.(1393). «دیگرگرایی در هوای تازه و أباریق مهشمه»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 6، شمارۀ 10، صص 116- 87.

سلاجقه، پروین.(1387). امیرزادۀ کاشی­ها، چاپ دوم، تهران: مروارید.

همو.(1389). «تأملی در نقش (ایماژ، استعاره و نماد) در دلالت­های شاعرانۀ زبان»، مجموعه مقالات نقد نوین در حوزۀ شعر، تهران: مروارید، صص 319- 309.

شاملو، احمد.(1372). هوای تازه، تهران: نگاه و زمانه.

شریفیان، مریم و دیری، محمدرضا و صحتی­گرگانی، افسانه.(1394). «تحلیل تطبیقی اشعار اجتماعی برتولت برشت و احمد شاملو»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دورۀ 20، شمارۀ 10، صص 128- 111.

شفیعی­کدکنی، محمدرضا.(1390). با چراغ و آینه؛ در جست­وجوی ریشه­های تحول شعر معاصر ایران، تهران: سخن.

صفایی، علی و علیزاده­جوینی، علی.(1393). «تحلیل گفتمان و گفتمان طنز در شعر حرف آخر شاملو»، دوفصل­نامۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، سال 22، شمارۀ 77، صص 154-133.

ضیایی، محمدرفیع.(1377). «گروتسک چیست»، مجلۀ کیهان کاریکاتور، شمارۀ 75و76، صص 19- 18.

عسگری­پاشایی، عبدالله.(1378). نام همۀ شعرهای تو؛ زندگی و شعر احمد شاملو «ا.بامداد»، ج1، تهران: ثالث.

عسگری خانقاه، اصغر و حسن­زاده، علیرضا.(1381). «فوتبال و فردیت فرهنگ­ها»، مطالعات جامعه­شناختی، شمارۀ 19، صص 124- 105.

غلامحسین­زاده، غریب­رضا و غلامپور، نگار.(1387). میخاییل باختین: زندگی، اندیشه­ها و مفاهیم بنیادین، تهران: روزگار.

قادری، فاطمه و زینی، مهری.(1388). «زمینۀ اجتماعی اشعار شاملو و ماغوط»، نشریۀ ادبیات تطبیقی دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 1، شمارۀ 1، صص 131- 109.

کامو، آلبر.(1364). «گواه آزادی»، مجموعه مقالات وظیفۀ ادبیات، ترجمۀ ابوالحسن نجفی، تهران: کتاب زمان، صص 295- 283.

کانلی، فرانسیس. س.(1383). گروتسک؛ دائره­المعارف زیبایی­شناسی، ترجمۀ مشیت علایی و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات هنری.

گاردینر، مایکل.(1381). «تخیل معمولی باختین»، ترجمۀ یوسف اباذری، فصل­نامۀ ارغنون، شمارۀ 20، صص 66-33.

مختاری، محمد.(1381). «انسان در شعر معاصر با تحلیل شعر شاملو؛ طوفان، کودکان ناهمگون می­زاید»، مجموعه مقالات احمد شاملو شاعر شبانه­ها و عاشقانه­ها، به کوشش بهروز صاحب­اختیاری و حمیدرضا باقرزاده، تهران: هیرمند، صص 248-247.

مقدادی، بهرام.(1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی، از افلاطون تا عصر حاضر، تهران: فکر روز.

مکاریک، ایرناریما.(1384). دانش­نامۀ نظریه­های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: آگه.

ملک­پایین، مصطفی و همکاران.(1395). «واکاوی برون­متنی و درون­متنی اشعار متعهد شاملو در دهه­های بیست و سی»، مجلۀ متن­پژوهی ادبی، سال 20، شمارۀ 69، صص 97-67.

Evans, Robert C, (2009), "Aspects of the Grotesque in Franz Kafka’s The Metamorphosis", in: Bloom's Literary Themes: The Grotesque, Edited and with an introduction by Harold Bloom, New York, Infobase, p.p 135-144.

Habib, M.A.R, (2005), A history of literary criticism: from Plato to the present, United Kingdom, Blackwell.