ویژگی‌های تجارب عرفانی از دیدگاه حسن‌زاده آملی: رویکردی پدیدارشناسانه
محورهای موضوعی :سیدحاتم مهدوی¬نور 1 * , محمدرضا آرام 2
1 - دانشیار گروه معارف، واحد یادگار امام خمینی(ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. نویسنده مسئول: hmahdavinoor@iau.ac.ir
2 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
کلید واژه: کلیدواژه‌ها: تجربه عرفانی, پدیدارشناسی, حسن‌زاده آملی, عرفان اسلامی, مقایسه تطبیقی.,
چکیده مقاله :
تجربه‌های عرفانی به عنوان پدیده‌هایی شخصی و درونی، همواره مورد توجه عارفان و پژوهشگران حوزه معنویت بوده‌اند. در این پژوهش، ویژگی‌های تجارب عرفانی از دیدگاه علامه حسن‌زاده آملی با رویکردی پدیدارشناسانه بررسی¬شده¬است. بدین منظور، با استفاده از روش پژوهش کیفی از نوع پدیدارشناسی، روایت‌های دست‌اول علامه حسن‌زاده آملی از مکاشفات و مشاهدات عرفانی ایشان (به¬ویژه آنچه در آثار هزار و یک نکته و انسان در عرف عرفان نقل¬شده¬است) گردآوری و تحلیل گردید. گام‌های این روش شامل جمع‌آوری داده‌های متنی، افق‌گشایی (استخراج گزاره‌های معنادار)، کدگذاری باز، خوشه‌بندی معانی، استخراج مضامین مشترک و نهایتاً ترسیم ساختار جوهره تجربه‌های عرفانی بوده¬است. یافته‌های پژوهش نشان¬می‌دهد که تجربه‌های عرفانی حسن‌زاده آملی دارای مضامین محوری مشترکی هستند؛ از جمله: شرایط و زمینه‌های ویژه (خلوت، مراقبه و اذکار خاص)، پدیده‌های حسی-ادراکی فوق‌العاده (مانند رؤیاهای صادقه، اصوات و انوار غیبی)، حالت‌های عاطفی عمیق (شوق و ابتهاج معنوی یا هیبت و حیرت قدسی)، دریافت‌های معرفتی و الهامات (فهم مضامین قرآنی، دریافت پیام‌های رمزآلود) و بیان‌ناپذیری (ناتوانی در توصیف کامل تجربه و استفاده از تمثیل و شعر برای انتقال آن). همچنین مقایسه تطبیقی با تجارب عرفانی برخی عرفای بزرگ مسلمان (از جمله مولوی، محی‌الدین ابن‌عربی، نجم‌الدین رازی و صدرالدین قونوی) حاکی از آن است که در عین اشتراک این تجارب در عناصر بنیادی یادشده, هر عارف بر جنبه‌هایی خاص تأکیدنموده که متأثر از مشرب فکری و سنت معنوی اوست. پس تجربه‌های عرفانی حسن‌زاده آملی در چهارچوب آموزه‌های عرفان اسلامی تفسیرشده¬است و عناصر مشترک با تجارب عرفای بزرگ دارد. کلیدواژه‌ها: تجربه عرفانی، پدیدارشناسی، حسن‌زاده آملی، عرفان اسلامی، مقایسه تطبیقی.
Mystical experiences, as deeply personal and inner phenomena, have consistently drawn the attention of both mystics and scholars of spirituality. The present study explores the essential features of such experiences from the perspective of Hasanzadeh Amoli, adopting a phenomenological approach. To this end, a qualitative phenomenological research method was employed, focusing on first-hand accounts of Hasanzadeh’s mystical unveilings and visions, particularly as narrated in his works One Thousand and One Notes and Man in the View of Mystical Knowledge. The research process involved collecting textual data, horizon analysis, open coding, thematic clustering, identification of shared motifs, and ultimately, the synthesis of the essential structure of the mystical experience. Findings indicate that Hasanzadeh Amoli’s mystical experiences revolve around several central themes: specific spiritual conditions and contexts, extraordinary sensory-perceptual phenomena, profound emotional states, epistemic insights and inspirations and finally, ineffability. A comparative analysis with the mystical experiences of prominent Muslim mystics—including Rumi, Ibn ‘Arabi, Najm al-Din Razi, and Sadr al-Din Qunawi—reveals both shared foundational elements and individual emphases shaped by each mystic’s intellectual framework and spiritual lineage. Accordingly, the mystical experiences of Hasanzadeh Amoli are interpreted within the context of Islamic mystical doctrine and demonstrate significant commonalities with the broader tradition of classical Sufism. Keywords: comparative study, Hasanzadeh Amoli, Islamic mysticism, Mystical experience, phenomenological approach.
منابع و مآخذ
1) ابن‌عربی، محیی‌الدین. (۱۹۴۶). الفتوحات المکیة. بیروت: انتشارات دارصادر.
2) جعفری، محمدتقی. (۱۳۸۶). عرفان اسلامی و انسان معاصر. تهران: مؤسسه نشر فرهنگ اسلامی.
3) حسن‌زاده آملی، حسن. (۱۳۶۵). هزار و یک نکته. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
4) ---------------. (۱۳۷۷). انسان در عرف عرفان. تهران: سروش.
5) ---------------. (۱۳۹۴). هزار و یک نکته (چاپ هفتم). قم: مؤسسه بوستان کتاب.
6) زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۴۹). سرّ نی (نقد و شرح مثنوی معنوی). تهران: امیرکبیر.
7) رازی، نجم‌الدین. (۱۳۶۵). مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
8) قونوی، صدرالدین. (بی‌تا). مفتاح الغیب. (چاپ سنگی قدیم).
9) وکیلی، هادی. (۱۳۸۸). فلسفه تجربه عرفانی، قبسات. ۱۳۸۵، شماره ۳۹ و ۴۰.
10) Chittick, W. C. (1994). Imaginal Worlds: Ibn al-‘Arabi and the Problem of Religious Diversity. Albany, NY: SUNY Press.
11) Colaizzi, P. (1978). Psychological research as the phenomenologist views it. In R. Valle & M. King (Eds.), Existential phenomenological alternatives for psychology (pp. 48–71). New York: Oxford University Press.
12) James, W. (1902). The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature. New York: Longmans, Green & Co.
13) Moustakas, C. (1994). Phenomenological Research Methods. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.