تجلی زیبایی‌شناسی عرفان اسلامی در کالبد و معنای معماری رواق دارالسیاده حرم رضوی
محورهای موضوعی :محبوبه زمانی 1 , امیر اکبری 2 *
1 - دانشجوی دکتری گروه هنر و معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران. نویسنده مسئول: Amirakbari84@yahoo.com
کلید واژه: زیبایی‌شناسی, عرفان اسلامی, کالبد, معنا, رواق دارالسیاده.,
چکیده مقاله :
زیبایی‌شناسی از جمله مباحث مهمی است که عارفان اسلامی و بالاخص قرآن کریم به عنوان والاترین منبع دانش جهان اسلام به آن اشاره¬نموده‌اند و هستی عالم را تجلی زیبایی‌های ذات حق تعالی عنوان¬نموده‌اند. در این میان هنر اسلامی که به ژرفای حقیقت راه دارد، نمود بارزی از زیبایی‌شناسی عرفان اسلامی بوده¬است که بیانگر سرمنشأ اصول وحدت بخش هنر نیز می‌باشد. معماری اسلامی در زمره هنر اسلامی، بارزترین جلوه نمایش زیبایی‌شناسی در طول تاریخ بوده¬ و ریشه در اعتقادات معماران مسلمان داشته¬است. حرم مطهر رضوی، بزرگ‌ترین بنای مذهبی و نمونه‌ای کامل از معماری اسلامی در ادوار مختلف است و دارای بناهای ارزشمندی می‌باشد. رواق دارالسیاده یکی از باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین رواق‌های حرم مطهر می‌باشد که به¬دلیل همجواری با مرقد مطهر، مفاهیم والایی در زمینه زیبایی‌شناسی را در خود نهفته¬دارد. لذا پژوهش حاضر بر آن است تا زیبایی‌شناسی عرفان اسلامی را بررسی¬نموده و از آن‌جاکه معماری اسلامی دارای دو بعد معنا و کالبد می‌باشد، نحوه تجلی این زیبایی‌شناسی را به منصه ظهور رساند. در این راستا، با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی و تاریخی و گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و میدانی، به بررسی زیبایی‌شناسی و سپس تحلیل آن در کالبد و معنای معماری رواق دارالسیاده پرداخته¬شده-است. نتایج پزوهش حاکی از آن است که اوصاف الهی در دو سطح جمال و جلال قابل تقسیم‌بندی می‌باشند که جمال با مفاهیم شفافیت، سلسله مراتب، ریتم و تکرار، تناسبات، وحدت‌گرایی و جلال با مفاهیم بی‌کرانگی، معنویت، عالم مثال و تقدس در رواق دارالسیاده انطباق دارد.
Aesthetics is one of the important topics that Islamic mystics and especially the Holy Quran have pointed out as the highest source of knowledge in the Islamic world and the existence of the universe as the manifestation of the beauties of the essence of the Almighty. In the meantime, Islamic art, which leads to the depths of truth, has been a clear manifestation of the aesthetics of Islamic mysticism, which also indicates the source of the unifying principles of art. Islamic architecture in the category of Islamic art has been the most prominent manifestation of aesthetic expression throughout history, which is rooted in the beliefs of Muslim architects. Razavi holy shrine is the largest religious building and a perfect example of Islamic architecture in different eras and has valuable buildings. Dar al-Siyadah porch is one of the most magnificent and largest porches of the holy shrine, which due to its proximity to the holy shrine, has high concepts in the field of aesthetics. Therefore, the present study intends to study the aesthetics of Islamic mysticism and since Islamic architecture has two dimensions of meaning and framework. the manifestation of this aesthetics has emerged. In this regard, by using descriptive-analytical and historical methods and collecting information by library and field methods, aesthetics and then its analysis in the framework and the meaning of Dar al-Siyadah porch architecture has been studied. The results of the research indicate that the divine attributes can be divided into two levels of beauty and glory.
منابع و مآخذ
1) ابن‌عربی، محی‌الدین‌محمد، (1414)، فتوحات مکیه، ج1و 2، بیروت: دار صادر.
2) اردلان، نادر و بختیار، لاله، (1390)، حس وحدت، ترجمه ونداد جلیلی و احسان طایفه، تهران: نشر علم معماری.
3) انصاري، مجتبي؛ اخوت، هانيه و تقوايي، علي¬اكبر، (1390)، «تحقيقي پيرامون سير تاريخي سيستم هاي تنظيم تناسبات در معماري با تأكيد بر ملاحظات كاربردي و زيباشناسي»، كتاب ماه هنر، (151)، صص 46-57.
4) بلخاری‌قهی، حسن، (1387)، معنا و مفهوم زیبایی در المناظر و تنقییح المناظر، تهران: فرهنگستان هنر.
5) ___________، (1388)، هندسه خیال و زیبایی، فرهنگستان هنر، تهران.
6) ___________، (1390)، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، چ دوم، تهران: سوره مهر.
7) بمانیان، محمدرضا، هانیه اخوت، و پرهام بقایی، (1389)، کاربرد هندسه و تناسبات در معماری. تهران: هله، طحان.
8) بورکهارت، تیتوس، (1365)، هنر اسلامی: زبان و بیان. ترجمه مسعود رجب¬نیا. تهران: سروش
9) ___________، (1386)، مبانی هنر اسلامی، ترجمه امیر منصوری، تهران، نشر حقیقت.
10) ___________، (1392)، هنر اسلامی زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش.
11) پیرنیا، محمدکریم، (1376)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: نشر دانشگاه علم و صنعت ایران.
12) تاجدینی، علی، (1369)، اهتزاز روح (مباحثی در زمینه زیبایی‌شناسی هنر)، تهران: انتشارات حوزه هنری.
13) تقوایی، ویدا، (1381)، «از جمال‌شناسی تا زیبایی‌شناسی»، هنرهای زیبا، ش 11، صص 4-12.
14) توسلی، محمود، (1367)، اصول و روش‌های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران.
15) جعفری، محمدتقی، (1386)، هنر و زیبایی از دیدگاه اسلام، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
16) جعفری‌ها، رضا، انصاری، مجتبی، بمانیان، محمدرضا، (1396)، «زیبایی‌شناسی اسلامی و آموزه‌های آن در منظر شهری»، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان، صص 15-29.
17) جلالی، غلامرضا، (1378)، «زیبایی‌شناسی در اندیشه فلسفی شهید مطهری»، نشریه حوزه، دوره 16، شماره 1، تهران.
18) حمزه‌نژاد، مهدی، خراسانی مقدم، صبا، (1391)، «گونه¬شناسي مزارهاي اسلامي در ايران، بر اساس مفاهيم قدسي تشبيه، تنزيه، جمال و جلال»، مطالعات معماري ايران، دوره 1، شماره 2 ، صص 109-128.
19) حمزه‌نژاد، مهدی، رهروی‌پوده، ساناز، (1395)، «گونه¬شناسي مفهومي در پرستشگاه¬هاي يهوديان، مسيحيان و مسلمانان در دوره صفويه اصفهان (بر اساس ويژگي¬هاي قدسي تنزيه، تشبيه، جمال و جلال)»، پژوهش¬هاي معماري اسلامي، دوره 4 , شماره 2 (پياپي 11)، صص 17-38.
20) حصوری، علی، (1381 )، مبانی طراحی سنتی، تهران: نشر چشمه.
21) خاتمی، محمود، (1390)، فلسفه‌ای برای هنر ایرانی، تهران: فرهنگستان هنر.
22) خدایاری، زهرا، مشتاق مهر، رحمان، (1394)، «دیالکتیک جمال و جلال در اندیشه عین‌القضات همدانی»، ادیان و عرفان، سال 48، شماره 1، صص 1-17.
23) خرقانی، حسن، (1387)، «مفاهیم زیبایی‌شناختی در قرآن»، مطالعات اسلامی، شماره 80، صص 11-47.
24) ________، (1390)، «دیدگاه علامه طباطبایی در حوزه زیبایی‌شناسی و اخلاق»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره 68، صص 60-85.
25) دری، علی، طلیسچی، غلامرضا، (1397)، «کرانمندی و بیکرانی ساختار فضایی معماری اسلامی ایران در مساجد دوران صفوی (نمونه موردی: مسچد شیخ لطف‌الله و امام اصفهان)»، فصلنامه پژوهش¬های معماری اسلامی، شماره نوزدهم، 19-40.
26) ذوالفنون، سیدحسین، (1389)، «غرض کرشمه حسن است (هنر و فلسفه اسلامی)»، ماهنامه فرهنگ پویا، شماره 19، صص 16-20.
27) راستگو، سیدمحمد، راستگوفر، محمدفرید، (1388)، «جمال جلال و جلال جمال»، مطالعات عرفانی، شماره دهم، صص 173-202.
28) رجایی بخارائی، احمدعلی، (1364)، فرهنگ اشعار حافظ، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
29) رحیمیان، سعید، (1383)، مبانی عرفان نظری، چاپ اول، تهران: سمت.
30) رحمانی، فروزان، نورمحمدزاد، حسین، (1398)، «تطبیق اجزای ساخت معنا با ساخت کالبد در مجموعه تاریخی شهر یزد»، مطالعات شهری، شماره 31، صص 109-125.
31) رهنورد، زهرا، (1386)، «جلوه جمال و جلال در نگارگری و بازتاب آن در موجودات اهریمنی و مخوف»، هنرهای زیبا، شماره 29، صص 87-95.
32) سعادت، داوود، اعتصام، ایرج، مختاباد امرئی، سیدمصطفی، مهدوی‌نژاد، محمدجواد، (1396)، «تبیین مفهوم شفافیت در دوره‌های مدرن، پست¬مدرن و ارزیابی آن در معماری اسلامی ایرانی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 15، سال پنجم، صص 75- 90.
33) سلطان‌زاده، حسین، (1372)، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
34) سعیدی، ایمان، دارابی، حسن، (1392)، «بازنمایی ماهیت زیبایی¬شناسی از دیدگاه قرآن و حدیث»، دوفصلنامه تخصصی پژوهش‌های میان¬رشته¬ای قرآن کریم، سال پنجم، شماره اول، صص 22 – 45.
35) سهروردی، شیخ شهاب‌الدین، (1374)، فی حقیقه‌العشق، تهران: انتشارات مولی.
36) شایسته‌فر، مهناز، (1385)، «جلال در جمال (تاثیر سیره پیامبر بر هنر و نگارگری و معماری)»، خردنامه همشهری، شماره 11، صص 59-61.
37) صحاف، سیدمحمدخسرو، (1390)، معنا در معماری ایرانی، هویت شهر، شماره 25، صص 51-60.
38) طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1363)، تفسیر المیزان، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا و انتشارات امیرکبیر.
39) ____________، (1390)، المیزان، چاپ 2، بیروت: موسسه الاعلمی، 1971م.
40) طبسی، محسن و همکاران، (1391)، بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفوی در شکل‌گیری ورودی مساجد مکتب اصفهان، تهران: نشریه هنرهای زیبا.
41) طریقی، عبدالحسین، (1387)، «تجلی در عرفان اسلامی»، فصلنامه عرفان زنجان، دانشگاه آزاد زنجان، سال چهارم، شماره شانزدهم.
42) غزالی طوسی، ابوحامد، (1361)، کیمیای سعادت، جلد1، به¬کوشش حسین خریوجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
43) فارابی، ابونصر محمد‌بن‌محد، (1379)، سیاست مدنیه، ترجمه و تحشیه سیدجعفر سجادی، چاپ سوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
44) فرهنگ‌دوست، هادی، باوندیان، علیرضا، کوهستانی اندرزی، حسین،( 1400)، «ارائه نظام زیبایی شناسی فلسفی- حکمی در معماری اسلامی»، مبانی نظری هنرهای تجسمی شماره 11 ، صص 42-59.
45) قمی، شیخ عباس، (1384)، مفاتیح‌الجنان، چاپ 1، قم: لقا.
46) كربن، هانري، (1384)، مجموعه مقالات. گردآوري و تدوين محمدامين شاهجويي با اشراف شهرام پازوكي، تهران: حقیقت.
47) گوهرین، صادق، (1368)، شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار.
48) لاهیجی، عبدالکریم، (1380)، شرح گلشن راز، تهران: محمودی.
49) مدپور، محمد، (1383)، آشنایی با آرای متفکران درباره هنر، جلد 3 و 4، تهران: سوره مهر.
50) مطهری، مرتضی، (1368)، فلسفه اخلاق، تهران: انتشارات صدرا.
51) _________،( 1378)، مجموعه آثار، جلد 1، قم: انتشارات صدرا.
52) ملاصدرا، صدرالمتالهین شیرازی، (1340)، الاسفارالاربعه، دوره نه جلدی، جلد سوم (حرکت و زمان)، دارالمعارف الاسلامیه)، تهران: چاپ حیدری.
53) ملاصدرا، صدرالمتالهین شیرازی، (1362)، حکمت متعالیه در اسفار اربعه، سفر اول: از خلق به خلق، جلد 3/1 ، ترجمه محمد خواجوی، چ4، تهران: انتشارات مولی.
54) ملاصلاحی، حکمت‌الله، (1377)، «صور جلالی در معماری اسلامی ایران»، فرهنگ و هنر، دوره 1، شماره 29، صص 4-31.
55) ملاصلاحی، حکمت‌الله، (1373)، «مقوله جمال و جلال در هنرهای تجسمی»، مشرق، شماره 1، صص 49-53.
56) ملک‌شاهی، حسن، (1385)، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، جلد اول (طبیعیات، الهیات، عرفان و تصوف)، چاپ پنجم، تهران: سروش.
57) میرمیران، سیدهادی، (1377)، «سیری از ماده به روح. معماري و شهرسازی»، 42-43، صص 94-100.
58) ناری‌قمی، مسعود، (1391)، «تقدس فراگیر فضا در اسلامی: نگاه تکلیف‌گرا»، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره 17، شماره 7، صص 49-60.
59) نقی‌زاده، محمد، (1376)، مسجد کالبد مسلط بر مجتمع اسلامی، مجموعه مقالات همایش معماری مسجد گذشته- حال- آینده، جلد دوم، تهران، نشر دانشگاه هنر.
60) نصر، سیدحسین، (1375)، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، حوزه هنری.
61) ________، (1368)، «سنت اسلامی در معماری ایرانی، جاودانگی و هنر (مجموعه مقالات)»، ترجمه سیدمحمد آوینی، تهران: برگ، صص 59-68.
62) _________، (1380)، معرفت و معنویت، ترجمه انشاالله رحمتی، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
63) _________ ، (1382)، نياز به علم مقدس، ترجمة حسن ميانداري، قم: طه.
64) ________، (1384)، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران: طرح نو.
65) ________، (1394)، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه‌ی رحیم قاسمیان. تهران: حکمت.
66) نعمتی، بهزاد، رزاقی، حسین، (1391)، هنر در حرم، مشهد، مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
67) هاشم‌نژاد، حسین، (1385)، «درآمدی بر فلسفه هنر از دیدگاه فیلسوفان بزرگ اسلامی»، فصلنامه قبستات، سال یازدهم، صص 313-332.