سنجش و تحلیل میزان آسیب پذیری بافت های شهری از منظر پدافند غیر عامل با تاکید بر الگوی پراکنش کاربری های حیاتی (مطالعه موردی: شهر مهاباد)

محورهای موضوعی : مخاطرات محیطی (طبیعی و انسانی) و سکونتگاههای انسانی

مصطفی میرآبادی ¹ , صادق بشارتی فر ²

1 - دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه جغرافیا، واحد ماهشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ماهشهر، ایران

تاریخ دریافت : 1400/02/08 تاریخ پذیرش : 1400/08/11 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: آسیب پذیری, پدافند غیرعامل, پراکنش, شهر مهاباد, کاربری های حیاتی,

چکیده مقاله :

مقدمه: یکی از اصول پدافند غیر عامل که در رابطه با کاربری‌های حیاتی و حساس باید مورد توجه قرار گیرد نحوه پراکنش و استقرار این کاربری‌ها می باشد، لذا رعایت فواصل و حرایم مناسب و همچنین همسایگی با سایر کاربری‌های مورد تاکید می‌باشد. هدف پژوهش: تبیین الگوی پراکنش کاربری های حیاتی و به طبع آن شناسایی بافت های آسیب پذیر شهری، هدف اصلی پژوهش حاضر می باشد.روش شناسی تحقیق: پژوهش کاربردی حاضر با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، در ارتباط با شهر مهاباد (در سال 1399) به انجام رسیده‌است. در این پژوهش داده‌های مورد استفاده از نوع کمی‌ (شیپ‌فایل‌ها) می باشند. جهت سنجش تراکم توزیع کاربری‌ها و همچنین الگوی توزیع آنها در سطح شهر مهاباد، از تکنیک‌های آمار فضایی در نرم‌افزار Arc GIS بهره‌گیری شده‌است.قلمرو جغرافیایی پژوهش: محدوده مورد مطالعه این پژوهش، شهر مهاباد است که در جنوب استان آذربایجان غربی واقع شده است.یافته ها و بحث: یافته های این پژوهش بیانگر آنست که الگوی توزیع مراکز حیاتی به صورت خوشه‌ای است به طوریکه ازدحام بیشتر کاربری‌های حیاتی در نواحی مرکزی و غربی شهر مهاباد مشاهده می‌شود. همچنین کانون هندسی و جغرافیایی در محدوده مرکزی شهر واقع شده و با جهت شمال‌شرقی به جنوب‌غربی امتداد یافته است. به عبارت دیگر استقرار مراکز مدیریتی و پشتیبانی درمحدوده مرکزی و همچنین مراکز نظامی عمده در محدوده غربی شهر مهاباد، چنین الگویی را سبب شده‌است، لذا بافت‌های واقع شده در این محدوده با بالاترین میزان آسیب پذیری همراه است. همچنین نتایج محاسبه شعاع آسیب‌پذیری کاربری‌های حیاتی مشخص ساخت در حدود 78 هزار نفر جمعیت، معادل تقریبی 53/0 کل جمعیت شهر و در حدود 887 هکتار، معادل 37/0 از کل مساحت شهر مهاباد در محدوده کانونی (بیضی انحراف معیار) آسیب‌پذیری شهر قرار می‌گیرند. این محدوده که محلات مرکزی و هسته اولیه و فرسوده شهر مهاباد را در خود جای داده است دارای تراکم جمعیتی بالایی نسبت به سایر محلات شهری می‌باشد به همین جهت بخش اعظم جمعیت شهری را شامل می‌شود. نتیجه گیری: مساله آسیب پذیری و ایمنی شهر در برابر حوادث و درگیری‌های نظامی احتمالی در شهر مهاباد بصورت بسیار جدی مطرح است.

چکیده انگلیسی:

Introduction: One of the principles of passive defense which needs to be paid attention when utilized in critical and sensitive uses is the distribution and deployment of such uses, therefore is to keep and observe appropriate distances and boundaries and also the proximity to other significant uses. Purpose of the research: Explaining the distribution pattern of vital land uses and identifying vulnerable urban tissues is the main purpose of this study.Methodology: The presented study has been done with descriptive-analytical methodology for the city of Mahabad (2020). The used data in the study are quantitative (shape files) and in order to measure the density of the distribution of the uses and also their distribution pattern in Mahabad (which are the aims of the study), ArcGIS software’s spatial statistics techniques have been used intensely.Geographical area of research: The study area of this research is the city of Mahabad, which is located in the south of West Azerbaijan province.Findings and Discussion: The results show that the distribution pattern of the critical faculties is a clustered pattern in a way that the most of these facilities are observed in the central and western parts of the city. Also, the geometric and geographical center is located in the central part and extends northeast to southwest. In other words, the deployment of support and management centers in the central part and major military centers in the western part of the city has caused such a distribution pattern. Therefore the tissues located in these parts have the most vulnerability. In addition, the results from the calculations of the radius of vulnerabilities of critical land uses revealed the fact that 78 thousand people, roughly equal to %53 of the total population and also 887 hectares, equal to %37 of the total area of the city are located in the vulnerability zone center (Elliptical Standard Deviation). This zone which includes the central neighborhoods and the initial and worn out core of the city has a high density of population comparing to the other urban neighborhoods, hence comprises a large part of the urban population. Conclusion: The issue of vulnerability and safety against accidents and military conflicts in the city of Mahabad is very serious.

منابع و مأخذ:

ابراهیمی، محمد؛ علوی، سید علی و مشکینی، ابوالفضل. (1396). الگوی پراکنش فضایی و ساماندهی پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران با استفاده از تصمیم‌گیری چند معیاره (MCDM) و تحلیل‌های GIS (مطالعه موردی: منطقه 18 شهر تهران). فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 4(13)، 69-44.

اسماعیلی، محسن. (1387). پدافند غیر عامل: رویکردی حیاتی در سازماندهی مراکز و استخوان بندی شهری. همایش ملی اطلاعات مکانی و مدیریت یکپارچه شهری، تهـران، شـهرداری تهـران، مرکـز اطلاعات جغرافیایی شهر تهران.

پریزادی، طاهر؛ حسینی امینی، حسن و شهریاری، مهدی. (1389). بررسی و تحلیل تمهیدات پدافند غیر عامل در شهر سقز در رویکردی تحلیلی. فصلنامه مدیریت شهری، 8(26)، 202-191.

پور محمدی، محمد رضا؛ قربانی، رسول و علی­زاده، غفور. (1398). بررسی آسیب پذیری مرا کز ثقل کلانشهر تبریز از دیدگاه پدافند غیرعامل. فصلنامه مطالعات شهری، 8(30)، 54-41.

حسین­زاده دلیر، کریم؛ ملکی، کیومرث؛ شفاعتی، آرزو و حیدری­فر، محمد رئوف. (1391). پدافند غیرعامل و توسعۀ پایدار شهری با تأکید برکاربرهای تهدیدپذیر کلانشهر تبریز از منظر جنگ. فصلنامه جغرافیا و پایداری محیط، 2(5-4)، 24-1.

حسینی امینی، حسن، موسی­زاده، حسین, بخشی، امیر و سارلی، رضا. (1398). سنجش آسیب پذیری ساختار شهری از منظر پدافند غیر عامل در زمان بحران (مطالعه موردی: شهر گمیشان). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه های انسانی، 14(2)، 530-509.

حیدری نیا، سعید. (1390). سنجش الزامات مکانی کاربری­های حیاتی و حساس از منظر پدافند غیر عامل مورد مطالعه: کلانشهر اهواز. پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز.

درویشی، یوسف و صمدزاده، وحید. (1399). ارزیابی انعطاف پذیری فضاهای باز در محلات شهری از منظر پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: منطقه ۱ شهر تبریز). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونتگاه­های انسانی، 15(4)، 1308-1291.

رهنمایی، محمد تقی و محمدی ده چشمه، مصطفی. (1388). تحلیلی بر ناپایداری اجتماعی در بوم شهر ایرانی. مجله اطلاعات سیاسی -  اقتصادی، شماره 260-259، 297-284.

زابلی روح­الله و لطیفی قرمیشی، کمال. (1385). آسیب پذیری سازمان و مدیریت بیمارستان در حوادث غیر مترقبه. فصلنامه بیمارستان، ۶(3-2)، 15-10.

شهبازی، سیده محبوبه، سلطانی، ناصر و جوان، خدیجه. (1400). آمایش فضایی – مکانی مراکز درمانی شهر ارومیه با رویکرد پدافند غیرعامل.  فصلنامه مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 16(4)، 725-711.

فرزاد بهتاش، محمد رضا و آقابابایی، محمد تقی. (1390). مفاهیم پدافند غیرعامل در مدیریت شهری با تاکید بر شهر تهران. نشریه دانش شهر، شماره 97 ، تهران، انتشارات مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران.

قرارگاه پدافند غیرعامل. (1383). پدافند غیر عامل. نشریه شماره 1، تهران: انتشارات معاونت پدافند هوایی قرارگاه خاتم الانبیا.

گنجی­فر، محمد علی؛ درایتی، حامد و نیک زهی، مجتبی. (1391). خلاصه مقالات همایش منطقه‌ای پدافند غیرعامل خراسان جنوبی. تهران، انتشارات روناس.

محمدی ده چشمه، مصطفی. (1392). ایمنی و پدافند غیرعامل شهری. اهواز: انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز.

محمدی ده چشمه، مصطفی؛ حیدری نیا، سعید و شجاعیان، علی .(1396). سنجش الگوی استقرار کاربری­های حیاتی از منظر پدافند غیرعامل در کلان شهر اهواز. فصلنامه پژوهش­های جغرافیای انسانی، 49(4)، 753-733.

مرکز آمار ایران. (1395). گزارش تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر مهاباد.

موحدی نیا، جعفر. ( 1386 ). اصول و مبانی پدافند غیرعامل. تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر.

مهندسین مشاور شهر فرداسازان. (1386). طرح نوسازی و بازسازی بافت فرسوده شهر مهاباد. گزارش تفصیلی، شهرداری مهاباد.

مهندسین مشاور گزینه. (1393). طرح تفصیلی مهاباد. جلد اول، وزارت راه و شهرسازی.

نورالهی، هانیه؛ برزگر، اکرم؛ آبادیان، فرشید و سلیمانی، عاطفه .(1394). ارائه الگوی ارزیابی خطرپذیری ریسک بر اساس تلفیق رویکردهای عملکردی و آمایشی در زیرساخت‌های حیاتی. فصلنامة علمی پژوهشی مدیریت بحران، 2(7)، 56-47.

هاشمی فشارکی، جواد و شکیبامنش، امیر. (1390). طراحی شهری از منظر دفاع غیرعامل. چاپ اول، تهران: انتشارات بوستان حمید.

یحیی پور، محمد صادق؛ موغلی، مرضیه؛ صدیقی، ابوالفضل و حسینی امینی، حسن. (1395). آمایش و مکان یابی از منظر پدافند غیرعامل. تهران: انتشارات فقه الصادق.

یزدانی، محمد حسن و سیدین، افشار. (1395). بررسی آسیب پذیری شهر از منظر پدافند غیرعامل (مطالعه موردی: شهر اردبیل).  فصلنامه اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، 25(100)، 34-17.

Smith Jr, K. (2012). Frank Zeidler, Milwaukee and cold war civil Defense, A Thesis Submitted to the Faculty of the Department of History in Candidacy for the Bachelor of Arts and Sciences, University of Wisconsin– EAU Claire.

UN habitat. (2003). Enhancing Urban Safety Security: Global Report on Human Settlements.

White, R., T, Boult., & E, Chow. (2014). A computational asset vulnerability model for the strategic protection of the critical infrastructure. International Journal of Critical Infrastructure Protection, 7(3), 167-177.