تبیین تأثیر مفاهیم استقرار فضایی مبتنی بر نظریه راپاپورت بر مصادیق پوشش بانوان در عهد ناصری(مطالعه موردی: خانهی توتونچی در بافت قدیم شیراز)
محورهای موضوعی : معماری
غزال امیدوار
1
,
محمّدعلی رحیمی
2
*
,
عباس عاشوری نژاد
3
,
علی بامداد
4
1 - گروه معماری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
2 - گروه معماری، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران
3 - گروه تاریخ، واحد بوشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، بوشهر، ایران.
4 - گروه معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران
کلید واژه: خانه, پوشش بانوان, استقرار فضایی, دوران قاجارعهد ناصری, شیراز,
چکیده مقاله :
فرهنگ به‌عنوان شاکله جوامع انسانی، دربرگیرنده طیف گستردهای از شاخصه‌های رفتاری جامعه است. هنر، معماری، و مسائل اقتصادی و اجتماعی (به عنوان مصادیق فرهنگی) نیز از این قاعده مستثنا نیستند. خانه به مثابه یکی از مؤلفه‌های اساسی زندگی اجتماعی، نقش مهمی در فرهنگ انسانی دارد. این پدیده منطبق باکلیت نظام اجتماعی و رفتاری حاکم بر فرهنگ، در هر قوم یا ملتی شکل می‌گیرد. یکی از مقولههای مهم در بررسی خانه از منظر رفتارانسان، استقرار فضایی موجود در آن است. استقرار فضایی، شرایطی را تعریف می‌کند که در آن رفتار منظم و قابل پیش‌بینی است. در این پژوهش، مصادیق پوشش بانوان متأثر از مفاهیم استقرار فضایی با تطبیق برمعماری فضاها در نمونه هدفمند (خانه توتونچی در شیراز) دنبال شده است. پرسش اصلی این پژوهش به اثر استقرار فضایی فضاها در خانه بر پوشش بانوان میپردازد. فرضیه این است که رابطه معناداری دراین خصوص وجود دارد. هدف کلی پژوهش، تبیین تأثیر مفاهیم استقرار فضایی بر پوشش بانوان در دوران ناصرالدین‌شاه درخانه توتونچی شهر شیراز است. یافته های تحقیق نشان می‌دهد مفاهیم و مصادیق استقرارفضایی (اعم ازفضا، زمان، ارتباط، معنی، عناصر نیمه ثابت و عناصر غیر ثابت) و عوامل مستقل فرعی همچون هویت، قومیت، نژاد و مذهب بر پوشش بانوان تاثیر گذار بوده و رابطه مثبت و معناداری دارد.
Culture, as the structure of human societies, includes a wide variety of behavioral characteristics of a society. What is observed in human societies - from macro to micro scale - is one of the cultural outcome. Art, architecture, economics and social issues are not excluded from this rule. As one of the fundamental parts of social life, the house plays a vital role in human culture. Now, one of the most important compartments in house inspection is the spatial arrangement in it. Spatial settlement defines conditions in which orderly and predictable behavior occurs.In the study of the issue of the house in the traditional architecture of Iran, one of the notable cases is the principle of privacy, which can be clearly seen in the clothing of people in society, especially women. Clothing is also another manifestation of the culture of each country, which is formed based on the personality and class of people in the society. Now, this question is raised whether it is possible to consider a relationship between the spatial arrangement of the house and women's clothing? According to the historical studies, it can be said that the Qajar era and especially the Naseri era is one of the turning points in the history of Iran and the beginning of the transition period. These developments are clearly evident in all political, social and cultural fields. Following these transformations, factors related to culture, such as clothing and houses, also changed. The general purpose of this research is to investigate the relationship between spatial settlement and women's clothing during the era of Naser al-Din Shah.
Extended Abstract
Introduction
Culture, as an inclusive concept, affects all aspects of human existence and plays a significant role in the formation of social actions and beliefs. This concept is manifested in both material and immaterial dimensions, not only in values and norms, but also in physical spaces. One of the prominent manifestations of traditional Iranian culture is the concept of privacy, which is reflected in women's clothing and the spatial organization of traditional architecture. Historical Iranian houses, relying on flexibility, adaptability, and functional diversity, have responded to a lifestyle based on these values. The theories of researchers such as Rappaport and Altman on the relationship between environment and behavior, as well as Haeri Mazandarani's studies on the interaction of lifestyle and spatial organization, have paved the way for cultural-spatial analyses in architecture. Furthermore, clothing, as a cultural symbol, is a reflection of the intellectual developments of society and enters into a symbolic dialogue with space. Studies such as Özdilf, Kodžoman, and Sohrabi have explained the relationship between clothing and identity, psychology, and culture. Due to the fundamental changes in the cultural, social, and physical structure of society , the Nasseri period has a special place. Numerous studies, including those by Kadivar, Zolfaghari, and Sorkheh, have examined these developments. This study, focusing on the Totunchi house, seeks to examine how the spatial arrangement of the house influence women's clothing in the historical and cultural context of the Nasseri era and take a step toward linking past concepts with contemporary design.
Methodology
In this study, a mixed strategy (qualitative and quantitative) is used and the research process is carried out in three stages. In the first stage, primary information from library resources and documents is collected, analyzed, and interpreted. The second step is to interpret and explain the influential components of spatial placement on women's clothing. In the third step, the influential and determining factors of spatial placement on women's clothing (during the Nasseri era) have been analyzed by using the survey method and a questionnaire . Then, the validity and reliability of the study have been examined. Finally, by means of qualitative method, a case study of women's behavior in the spatial placements in the Totunchi House during the Nasseri era in Shiraz has been analyzed.
Results and discussion
The research background is divided into three general categories: the relationship between environment and behavior, concepts of women's clothing, and women's clothing during the Qajar era. The researchers who are mentioned before, have conducted studies in the field of the relationship between the built environment and behavior, and among them, the theories of Amos Rappaport, as one of the most prominent theorists, have been considered in this study. Rappaport defines the environment in terms of four main concepts: environment as the organization of space, time, meaning, and communication, environment as a system of settlements, environment as a cultural landscape, environment as fixed, semi-fixed, and non-fixed elements. Among these concepts, the concept of "spatial settlement system" has a special place, and other concepts are proposed to complement and develop it. These four concepts are briefly explained below. The second concept is "women's clothing." Clothing is known as one of the basic human needs and one of the most prominent cultural characteristics of human societies. In this section, several factors that influence clothing, including gender, social class, status, religion, ethnicity, race, identity, and symbols, are examined in detail. In the final section, women's clothing during the Nasseri era is examined. Due to the long monarchy of Nasser al-Din Shah and the extensive cultural developments that occurred, this period is divided into two periods: styles and examples of women's clothing in the first and second periods of the Nasseri era.
Conclusion
Over time and with the development of socio-cultural activities and the formation of human religious beliefs, the cultural role, its social and symbolic function, became prominent, and the family, religious, economic, educational and governmental institutions are all effective in creating meaning for the phenomenon of clothing. In traditional societies, women's clothing was considered important due to the importance of religious matters. This issue can be examined in two aspects: non-physical and physical. Non-physical factors are also classified into three subcategories: religion, race and identity. It is worth noting that non-physical factors of clothing form the physical aspect of clothing.The social context has an undeniable effect on the type of clothing. During the reign of Nasser al-Din Shah Qajar, extensive cultural changes took place in Iranian society, and these changes also had a significant impact on the form of clothing as a cultural issue. Another significant factor affected by the cultural context of society is the issue of the house and the establishment of its space. Now, considering the commonalities of the influence of clothing and spatial placement, and of course the prominent role of women in both matters, this study examines the effects of these factors on each other.Cultural landscapes have multiple spatial placement systems in which activities take place, and clothing is also formed in proportion to the activity in the placement. In the home, spatial separation is divided into private, semi-public, and public spaces through internal and external spaces, intermediate spaces, entrances, and depending on the location and layout, into private, semi-public, and public spaces. Moreover, women's clothing varies in each space. This hierarchy is shaped in terms of the presence of women in the space, and the determination of clothing is regulated based on the presence of other people in different spaces. Even in ceremonies where spatial placement is defined by furniture, women's clothing also changes. So, activity determines furniture and women's clothing. Semi-fixed elements have meaning and influence on women's clothing. Finally, the environmental meaning is defined depending on the type of activity, furniture, the presence of other people, etc., and directly refers to how women dress.
اکبری زاده نیاکی، زهرا. نعمتی چرمهینی، اعظم. تقی زاده بروجنی، ربابه.(1400) بازشناسی مفهوم مد و طراحی لباس اسلامی در پوشش بانوان. روان‌شناسی فرهنگی زن شماره۱۴(۵۱)، ۸۷-۹۷. https://jwc.ahvaz.iau.ir/20.1001.1.20088426.1401.13.51.7.5.
افشاری، سمیه. مهریزی، مهدی .سرشار، مژگان. (1400). واکاوی معنای واژه «خِمار» با تأکید بر اقوال صحابه و تابعین. علوم قرآن و حدیث شماره(۵۴)۱، 157-171. https://doi.org/10.22067/JQURAN.2022.74483.1248.
باغانی، فرحناز.(1391). بررسی و ریشه‌یابی سبک پوشش و عوامل موثر بر تغییر و تحول آن د ر ایران از عصر قاجار تا پهلوی دوم. محمدی، حسین. دانشکده ادبیات و علوم انسانی گروه علمی تاریخ.
بمانیان، محمدرضا. امینی، معصومه. (1396) معماری اجتماعی خانه ایرانی. تهران:اول و آخر.
جنیفر، اسکرس. (1400). فرهنگ زندگی در ایران عصر قاجار. ترجمه: مرضیه قاسمی، علیرضا بهارلو. تهران: دانیار.
حائری مازندرانی، محمدرضا. (1388). خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانههای تاریخی و معاصر. مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حسام پور، اسماعیل. (1394). مستند نگاری و آسیب‌شناسی خانه تاریخی توتونچی (جلیل عندلیب). سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس معاونت حفظ و احیا.
حمیدی، نفیسه. فرجی، مهدی. (1386). سبک زندگی و پوشش بانوان تهران. تحقیقات فرهنگی ایران شماره ۱(۱)، 65-92. https://doi.org/10.7508/ijcr.2008.01.003.
دانش مهر، حسین. محمدی، جمال. حسن خانی، الناز. (1398). پوشش و معنای اجتماعی آن به میانجی سبک زندگی. مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان شماره1، 95-130. https://doi.org/10.22051/JWSPS.2019.22095.1826.
ذوالفقاری، فاطمه. (1398). بررسی سیر تحول اجتماعی و اقتصادی بانوان در دوره قاجاریه قبل و بعد از انقلاب مشروطه. انتشارات: دیبا دخت.
راپاپورت، آموس. (1395). انسان‌شناسی مسکن. ترجمه: خسرو افضلیان. انتشارات: کتابکده کسری.
راپاپورت، آموس. (1391). فرهنگ، معماری و طراحی. ترجمه: ماریا برزگر، مجید یوسف‌نیاپاشا. تهران: شلفین.
سپنجی، امیر عبدالرضا. (۱۳۸۸) . فرهنگ عمومي و ارتباطات اجتماعي ايرانيان از نگاه سفرنامه نويسان اروپايي در دوران قاجاريه و پهلوي. مطالعات فرهنگ - ارتباطات (نامه پژوهش فرهنگی سابق) شماره ۱۰(۷) ، ۷۳. https://doi.org/20.1001.1.20088760.1388.10.7.3.2.
سهرابی، مریم. (1397). پوشش بانوان ایران در دوره قاجار. خزایی، یعقوب. دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره).
علم، محمدرضا. (1398). بررسی نوع پوشش و حجاب بانوان در دوره قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقا محمد خان تا دوران مظفرالدین شاه). فصلنامه تاریخ شماره۱۴(۵۴)، 79-102. http://noo.rs/CokFP.
غروی نائینی، & عامری و. (1386). پویشی در معنا و مفهوم حجاب. مجله مطالعات راهبردی زنان شماره ۹(۳۶)، 113 – 137. http://noo.rs/iWk7P.
غیبی، مهر آسا. (1385). هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: هیرمند.
فاضلی، محمد (1398). مصرف و سبک زندگی. انتشارات: علمی و فرهنگی.
کاکاوند، شمسی. (1394). نشانه‌شناسی پوشاک بانوان قوم کرد کرمانشاه. فهیمی فر، علی‌اصغر. دانشگاه تربیت مدرس.
کدیور، پریسا. (1400). جامعه نگاری عهد قاجار. تهران: ققنوس.
کیاوش، فرشته. آشوری، محمدتقی. (1398). نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس بانوان از سلطنت ناصرالدین‌شاه تا پایان دوره قاجار. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی،۱۲(۲۶)، 85-1۰4. .https://sid.ir/paper/376766/fa
کیاوش، فرشته. (1398). تبیین نسبت تحولات اجتماعی و ملی‌گرایی بر پوشش و آرایه های بانوان قاجار. آشوری، محمدتقی. پردیس بین‌المللی فارابی.
کیاوش، فرشته. آشوری، محمدتقی. (1398). شمایل‌نگاری پوشش و آرایه های زن قاجاریه روایت تابلوی «دختر طوطی» اثر مهر علی. باغ نظر شماره ۱۶(۷۹)، 29-38https://doi.org/10.22034/BAGH.2019.154767.3841..
مافی تبار، آمنه. (1400). پوشش بانوانه و مردانة عصر ناصری در نگاره‌های هزارویک‌شب صنیع الملک. باغ نظر شماره ۱۸(۱۰۵)، 111-122. https://doi.org/10.22034/BAGH.2021.259728.4726.
محمدحسینی، پریسا. (1398). واکاوی جایگاه فرهنگ در شکل‌گیری الگوی مسکن طبقه متوسط (نمونه موردی: خانههای دوره اواخر قاجار و اوایل پهلوی شهر اردبیل). جوان فروزنده، علی، جهانی دولت‌آباد، اسماعیل. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اردبیل. http://jria.iust.ac.ir/article-1-1393-fa.html.
محمدی، جمال. دانش مهر، حسین. الیاسی، فاضل. & اعظمی، یزدان. (۱۳۹۴). پوشش بانوان و دلالت‌های معنایی آن (مطالعه‌ی موردی: بانوان جوان شهر کرمانشاه). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 639-.666. https://doi.org/10.22059/JISR.2015.54354.
مونسی سرخه، مریم (1396). پوشاک ایرانیان در عصر قاجار (چگونگی و چرایی). انتشارات: مرکب سپید.
نجم‌آبادی، افسانه. (1402). بانوان سیبیلو و مردان بی‌ریش نگرانی‌های جنسیتی در مدرنیته ایرانی. تهران: تیسا.
Özdil, M. A. (2021). The effect of clothing as a marker on identity. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14(33), 117-130. https://doi.org/10.12981/mahder.867867.
Akdemir, N. (2018). Deconstruction of Gender Stereotypes Through Fashion. European Journal of Social Science Education and Research, 5(2), 185. https://doi.org/10.26417/ejser.v5i2.p185-190.
Bouvier, G. (2017). Clothing and meaning making: a multimodal approach to women’s abayas. Visual Communication, 17(2), 187–207. https://doi.org/10.1177/1470357217742340
Fallah, E., & Hojat, I. (2018). Family structure and housing Investigating the effect of family structure changes on houses' spatial organization (A case study of the houses of Yazd). International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 28(2). https://doi.org/10.22068/ijaup.28.2.149.
Kodžoman, D. (2019). The psychology of clothing. Textile & Leather Review, 2(2), 90–103. https://doi.org/10.31881/TLR.2019.22
Mahmood, A. (2024). Integrating Amos Rapoport’s ‘systems of settings and activities’ and Anthony Giddens’s ‘structuration theory.’ Theorizing Built Form and Culture, 76–85.
Ramadhani, A. N., Faqih, M., & Hayati, A. (2017). Behaviour setting and spatial usage analysis on sombo low cost flat’s corridor. Journal of Architecture&Environment, 16(1), 061. https://doi.org/10.12962/j2355262x.v16i1.a3189
Zubaidi, F. (2019). Types and patterns of territory in the traditional settlement of ngata toro. Journal of Architecture&Environment, 18(2), 123. https://doi.org/10.12962/j2355262x.v18i2.a6029
Kim, J. Y., & Kim, Y. O. (2022). Residents’ Spatial-Usage Behavior and Interaction According to the Spatial Configuration of a Social Housing Complex: A Comparison between high- rise Apartments and Perimeter Block Housing. Sustainability, 14(3), 1138. https://doi.org/10.3390/su14031138.