کلیم کاشانی و صلح‌کل اکبرشاهی: تعامل یا تعارض؟ خوانشی بر مبنای اندیشۀ وحدت ادیان
محورهای موضوعی : تصوف
محمدرضا موحدی
1
*
,
معصومه معارف وند
2
1 - عضو هیأت علمی دانشگاه قم
2 - دانشجوی دکتری ادبیات فارسی دانشگاه قم
کلید واژه: کلیم کاشانی, اکبرشاه, صلح‌کل, وحدت ادیان, همزیستیِ دیندارانه, نقد دینی. ,
چکیده مقاله :
در روزگار فرمانروایی اکبرشاه گورکانی، رویکردی به نام صلح‌کل شکل گرفت که مبتنی بر پذیرش همگانی و مدارای دینی بود و در پی آن، بسیاری از اندیشمندان، شاعران و متفکران در دربار اکبر به تبیین و بازنمایی این رویکرد پرداختند. یکی از برجسته‌ترین شاعران این دوره، کلیم کاشانی است که شعر او آینه‌ای از تحولات فکری، دینی و سیاسی عصر خویش به‌شمار می‌آید. این مقاله با تمرکز بر مضامین دینی و بینا‌فرهنگی در شعر کلیم، به بررسی نسبت میان اندیشه وحدت ادیان در تصوف اسلامی و سیاست صلح‌کل اکبرشاهی می‌پردازد. آیا کلیم، در شعر خود مدافع گفت‌وگوی ادیان و همزیستی دینی است یا منتقد اجرای این سیاست درباری؟ پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی و بینامتنی، نمونه‌هایی از اشعار کلیم را واکاوی کرده و نشان می‌دهد که نگاه او به صلح‌کل، نه یکدست و ستایشگر، بلکه ترکیبی از تعامل، تأمل و در مواردی تعارض است. همچنین، پیوند میان سنت عرفانی اسلامی با اندیشه‌های دینی دربار اکبرشاه در شعر کلیم، بستر مناسبی برای تحلیل گفتمان وحدت‌گرایانه در ادبیات فارسی فراهم می‌آورد.
This study investigates the ideological proximity or distance between Kalim Kashani, a prominent Indo-Persian poet, and Akbar Shah’s doctrine of Sulh-i Kul (Universal Peace), within the broader framework of religious pluralism in Mughal India. By employing a comparative-analytical approach, the paper explores whether Kalim's mystical and poetic worldview aligns with, or diverges from, the inclusive and syncretic ethos propagated by Akbar Shah. Key themes such as metaphysical unity, tolerance, and the interplay between poetic imagery and political ideology are examined in Kalim’s verses. The research shows that while Kalim Kashani exhibits a deep mystical vision grounded in Sufi metaphysics and emphasizes the essential unity of religious paths, his poetry does not necessarily advocate the political motives or institutional forms of Akbar’s Din-i Ilahi. Thus, Kalim’s engagement with the idea of Sulh-i Kul is nuanced—reflecting a spiritual harmony rather than explicit political endorsement. This reading contributes to a deeper understanding of the multifaceted interactions between literature, mysticism, and interfaith discourse in the early modern Indo-Persian world
فهرست منابع: 1. ابن عربی، محی الدین(بی تا) تفسیر ابن عربی دارصادر، بیروت
2. -------------(1946) فصوص الحکم، تصحیح ابوالعلا عفیفی، دارالکتب العربی
3. اریان پور، یحیی(1350) از صبا تا نیما، تهران: بی نا
4. بازرگانی، بهمن(1391) نقد پلورالیستی ، تهران: کتاب آمه
5. باستانی پاریزی(1362) زیر این هفت اسمان، چاپ سوم ، تهران: جاویدان
6. چیتیک، ویلیام(1392) عوالم خیال: ابن عربی و مسئله اختلاف ادیان، ترجمه قاسم کاکایی ، تهران: هرمس
7. حکمت، علی اصغر(1342) نُه گفتار در تاریخ ادیان ، تهران: ابن سینا
8. --------------(1337) سرزمین هند، تهران : انتشارات دانشگاه تهران
9. رنجبر، محمد علی( 1390) مراسم مذهبی در ایران عصر صفوی ، شیراز: کوشا مهر
10. ریاضی، حشمت الله(1390) شکوفه های عرفان در بوستان هندوستان، تهران: قلم
11. زرین کوب، عبدالحسین(1369) کارنامه اسلام، تهران: امیرکبیر
12. ----------------(1356)از چیزهای دیگر، تهران: جاویدان
13. سعیدی، گل بابا(1383) فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی، تهران: شفیعی
14. سیوری، راجر(1395) ایران عصر صفوی، چ بیست و ششم، تهران: مرکز
15. شایگان، داریوش( 1382) ایین هندو و عرفان اسلامی ترجمه جمشید ارجمند، تهران: فرزان روز
16. شمس لنگرودی، محمد(1366) سبک هندی و کلیم کاشانی چاپ سوم، تهران: مرکز
17. شوئون، فریتیوف(1397) وحدت متعالی ادیان، مترجم عبدالرحیم گواهی، تهران: نقد فرهنگ
18. شوبکلایی، علی اکبر(1398) صلح کل: جایگاه عرفان ابن عربی در شعر بیدل دهلوی، تهران: مولا
19. شهابی، علی اکبر(1316) روابط ادبی ایران و هند، تهران: کتابفروشی مرکزی
20. شهیدی، جعفر(1350) تطور مدیحه سرایی در ادبیات فارسی، تهران: بی نا
21. شیمل، آنه ماری(1384) ابعاد عرفانی اسلام، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
22. صائب، محمدعلی( 1375 ) دیوان صائب تبریزی، به کوشش محمدقهرمان،تهران،شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
23. صدیقی، طاهره(1377) داستانسرایی فارسی در شبه قاره در دوره تیموریان، اسلام اباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان
24. عاملی، جعفر مرتضی(1391) مذهب ابن عربی ، ترجمه سید مهدی نوری، تهران: دلیل ما
25. فتوحی، محمود(1379) نقد خیال، چاپ اول، تهران: روزگار
26. فلاح،غلام فاروق(1374) موج اجتماعی سبک هندی، مشهد: ترانه
27. کلیم کاشانی، ابوطالب(1391) دیوان کلیم کاشانی، تصحیح حسین پرتو بیضایی، تهران: سینایی
28. میراخوری، قاسم(1396) ابن عربی چه می گوید؟ دیدگاه های نهان کیشی ابن عربی، تهران: فهرست
29. هاشمی، محموده(1375) تحول نثر فارسی در شبه قاره در دوره تیموریان متاخر، اسلام اباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان
30. همدانی، عین القضات( 1393) تمهیدات ، تصحیح عفیف عسیران، چ 1، تهران: اساطیر
مقالات: 1. گشتاسب، فرزانه(1398) نگاهی تطبیقی به صلح کل اکبری و اموزه وحدت ادیان در مکتب اذر کیوان، مطالعات فرهنگ و هنر اسیا پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیف سال اول، ش 1، صص 223 - 240
2. حمیدیان، سعید(1374) مهاجرت شعرا به هند در عصر صفویه، وحید، شماره 56، صص 741- 747
3. جهانی ، روشنک و محمودی ابوالفضل(1391) صلح کل اکبری در پایان هزاره اول اسلامی، پژوهشنامه ادیان، سال ششم ، شماره دوازده، صص 1- 31
4. رحیمیان ، ارام و مشرف الملک مریم (1400 ) ابوالفیض فیضی و میزان تاثیر او بر نظریه صلح کل اکبر شاه گورکانی ، دوفصلنامه تاریخ ادبیات، دوره 14، ش 1، صص 173 - 192