از حلول الوهیت و تناسخ در اندیشة مزدک تا رجعت در جنبش‌های نومزدکیانِ پساساسانی: بازبینی مدارک و بازخوانی مفاهیم

محورهای موضوعی : ادیان ایران باستان

فاطمه السادات شاه حسینی ¹ , محمد شکری فومشی ^{2 *} , مهدی علمی دانشور ³

1 - دانشگاه ادیان و مذاهب قم
2 - گروه ادیان شرق، دانشکده ادیان، دانشگاه ادیان و مذاهب
3 - دانشکده ادیان دانشگاه ادیان و مذاهب

تاریخ دریافت : 1404/05/13 تاریخ پذیرش : 1404/06/23 تاریخ انتشار : 1404/08/25

کلید واژه: حلول, تناسخ, رجعت, مزدک, نومزدکیان,

چکیده مقاله :

این مقاله با رویکردی متن‌شناسانه-تاریخی به تجزیه‌وتحلیل دو مفهوم فلسفی-دینی «حلول الوهیت» و «تناسخ» در جنبش مزدکیِ عصر ساسانی و شکل‌گیری مفهوم جدید «رجعت» در جنبش‌های نومزدکیِ نخستین سده‌های اسلامی می‌پردازد. مسئله اصلی پژوهش، تبیین کارکرد سیاسی این آموزه‌های به ظاهر کلامی است. مقاله استدلال می‌کند که آموزه «حلول» در این دوران از کارکرد الهیاتیِ صرف خود فراتر رفت و با ایجاد پیوندی ناگسستنی با سه مفهوم کلیدی دیگر، به شالوده نظری و ابزار مشروعیت‌بخش جنبش‌های سیاسی-اجتماعی ایران ساسانی و پساساسانی بدل شد:۱. فرّه ایزدی: به مثابه پیش‌زمینه فرهنگی ایرانی برای پذیرش رهبرِ برخوردار از تأیید آسمانی؛ ۲. تناسخ: به مثابه سازوکار انتقال روح الهی از یک رهبر به رهبر دیگر؛ و ۳. رجعت: به مثابه راهکاری مسیحایی برای مدیریت بحرانِ پس از کشته شدن رهبر و تضمین تداوم مبارزه. این پژوهش با تکیه بر تحلیل انتقادی متون تاریخی و فرقه‌شناختی نشان می‌دهد چگونه اندیشه‌های ایرانی باستان در بستر جدید اسلامی بازتولید و به ابزاری قدرتمند برای مقاومت سیاسی و ابراز هویت تبدیل شده‌اند.

چکیده انگلیسی:

Adopting a philological-historical approach, this article analyzes two philosophical-religious concepts: divine incarnation (ḥulūl) and the transmigration of souls (tanāsux) within the Mazdakite movement of the Sasanian era, and the subsequent formation of the new concept of return (raj‘at) in the Neo-Mazdakite movements of the early Islamic centuries. The paper argues that the doctrine of ḥulūl, both in the Sasanian period and thereafter, transcended its purely theological function. By establishing a profound connection with three other key concepts, as follows, it played a significant role in shaping the socio-political movements of Sasanian and post-Sasanian Iran: (1) Farr-e ’īzadī (Divine Glory), as the Iranian precedent for legitimizing leadership; (2) Tanāsukh (Transmigration), as the mechanism for transferring the divine spirit from one leader to another; and (3) Raj‘at (Return), as a messianic hope for the comeback of a slain leader and the continuation of the struggle. Drawing upon an analysis of historical and other relevant texts, this study demonstrates how ancient Iranian ideas were reproduced within the new Islamic context and transformed into potent tools for political resistance and identity assertion.

منابع و مأخذ:

کتاب‌شناسی ابن ملاحمی، محمد بن محمد (1991)، المعتمد فی اصول الدین، محقق: ویلفرد مادلونگ، مارتین مکدرموت، لندن: الهدی.
ابن سیده، علی بن اسماعیل (1421)، المحکم و المحیط الاعظم، جلداول، به کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوحاتم رازی (1402)، گرایش‌ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری، ترجمه علی آقانوری، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ابوحاتم رازی (1377)، الاصلاح، به اهتمام حسن مینوچهر و مهدی محقق، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
آذرفرنبغ پسر فرخزاد، آذرپاد پسر امید (1392)، دینکرد ششم؛ حکمت فرزانگان ساسانی، ترجمه فرشته آهنگری، تهران: صبا.
بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر (1388)، الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلامی، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران: اشراقی.
بلاذری، حمیدالله محمد (1959)، أنساب الأشراف، محقق احمد بن یحیی، عباس، احسان، دوری، عبدالعزیز، محمودی، محمدباقر، مصر: دارالمعارف.
بهار، مهرداد (1387)، پژوهشی دراساطیر ایران، تهران: آگاه.
بهرامی، روح‌الله (1394)، کیسانیه جریان‌های فکری و تکاپوهای سیاسی، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
بیرونی، ابوریحان (1386)، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
پاکتچی، احمد (1398)، دایره المعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی محمدکاظم موسوی بجنوردی، ج 24، ذیل مدخل «رجعت»، تهران: دائره المعارف بزرگ اسلامی.
پورداوود، ابراهیم (1347)، یشت‌ها، جلد دوم، تهران: طهوری.
جاحظ، عمرو بن بحر (1965)، الحیوان، جلد چهارم، محقق عبد السلام محمد هارون، قاهره: مکتبه و مطبعه مصطفی البابي الحلبي و اولاده.
خلیل بن احمد (1367)، العین، جلد اول، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: هجرت.
خوارزمی، محمد بن احمد (1895)، مفاتیح العلوم، محقق اعسم عبد الامیر، بیروت: دارالمناهل.
دلیر، نیره (1393)، «فرهنگ سیاسی و مبانی نظری پادشاهی و سلطنت؛ بررسی تطبیقی فرّۀ ‌ایزدی و ظل‌اللهی»، مطالعات تاریخ فرهنگی، س 6، ش20.
رئیس‌نیا، رحیم (1358)، از مزدک تا بعد، تهران: پیام.
سهروردی، شهاب‌الدین (1355)، حکمه الاشراق، ترجمه سید سجادی، تهران: دانشگاه تهران.
شاکد، شائول (1386)، از ایران زرتشتی تا اسلام، مطالعات درباره تاریخ دین و تماس‌های میان فرهنگی، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
شکی، منصور (1380)، «آموزه‌های هستی‌شناختی تکوینی و جهان‌شناختی مزدک»، مترجم منیژه اذکایی، نشریه نامه ‌پارسی، س6، ش22.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (1361)، توضیح الملل: ترجمۀ الملل و النحل، ترجمۀ سیدمحمدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال.
صدیقی، غلامحسین (1375)، جنبش‌های دینی ایرانی در قرن‌های دوم و سوم هجری، تهران: پاژنگ.
طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ج 12، 11، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
طوسی، خواجه نظام الملک (1374)، سیاست‌نامه، ترجمۀ مرتضی مدرسی، تهران: زوار.
کربن، هانری (1384)، بن‌مایه‌های آیین زرتشت در اندیشه سهروردی، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: جامی.
کرون، پاتریشیا (1402)، پیامبران بومی‌گرای ایران در سده‌های آغازین اسلام شورش‌های دهقانی و زردشتی‌گری محلی، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: ماهک.
کلیما، اوتاکر (1386)، تاریخ جنبش مزدکیان، ترجمه جهانگیر فکری ارشاد، تهران: توس.
کیانی فرید، مریم (1393)، دانشنامه جهان اسلام، به سرپرستی آیت الله سیدعلی خامنه‌ای، ج 13، بخش 2، ذیل مدخل «حربیه»، تهران: بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
مادلونگ، ویلفرد (1377)، فرقه‌های اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
محمدی، بهجت و سارا رسولی (1399)، «بررسی فرقه راوندیه»، دوفصلنامه علمی – تخصصی پارسه، س20، ش 33.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1365)، التنبیه و الاشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، مطهربن طاهر(1374)، آفرینش و تاریخ، ج2، 4، 6، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه.
موسوی، سیدجواد (1395)، اندیشه‌های مزدکی در سه قرن نخستین اسلامی، تهران: آرون.
ناشیء الاکبر (1971)، مسائل الامامه و مقتظفات من الکتال الأوسط فی المقالات، بیروت: فرانتس.
نخجوانی، هندوشاه بن سنجر (1357)، تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: بی‌نا.
نوبختی، حسن بن موسی (1381)، فرق الشیعه ؛ فرقه‌های شیعه از آغاز تا پایان سدۀ سوم هجری، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران: علمی و فرهنگی.
یارشاطر، احسان (1362)، «کیش مزدکی»، ترجمۀ م. کاشف، ایران نامه، س 2، ش 5.
Kolarov, E. L. 2015. “Mazdak and the Magi: Regarding the Origin of the Cosmological and Kabbalistic Elements in Mazdakism; Religion – Science – Society: Problems and Prospects of Interaction”. Materials of the V international scientific conference on November 1–2,. pp. 34-44.
Milani, M. 2017. Sufism in the secret history of Persia. Routledge.