ساختار حماسه ملی ایران بر مبنای نظریه ژرژ دومزیل

قاسمی فیروزآبادی, سامان

کد مقاله : PNFA-2207-2236 بازدید : 202 صفحه: 311 - 335

20.1001.1.23225793.1402.19.1.12.7

نوع مقاله: پژوهشی

ساختار حماسه ملی ایران بر مبنای نظریه ژرژ دومزیل

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

سامان قاسمی فیروزآبادی ¹

1 - دکترای زبان و ادبیات فارسی، استادیار گروه ایران‌شناسی، دانش‌کده علوم انسانی، دانش‌گاه میبد، ایران

تاریخ دریافت : 1401/04/25 تاریخ پذیرش : 1401/08/29 تاریخ انتشار : 1402/02/01

کلید واژه: حماسه, شاهنامه, اسطوره‌شناسی, دومزیل, نظام طبقاتی,

چکیده مقاله :

در پژوهش‌های شاهنامه دو رویکرد عمده وجود دارد. یک گروه از پژوهش‌ها یک داستان واحد را در شاهنامه موشکافی می‌کنند؛ در حالی که گروه دیگر بر انسجام کلی داستان‌های شاهنامه تأکید دارند. این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیل و با شیوه تحلیل ساختارشناسی انجام می‌گیرد، پیشنهاد می‌کند که حماسه‌ی ملی ایران داستان‌های پراکنده نیست بلکه از یک ساختار کلی که به دوره‌ی‌ هندواروپایی بازمی‌گردد، پیروی می‌کند. بدین منظور پژوهش حاضر بر دو بنیان نظری استوار است: 1- طبق نظریه‌ی ژرژ دومزیل، کیهان هندواروپایی دارای نظم طبقاتی است. 2- به گفته بهمن سرکاراتی حماسه ملی ایران بر اساس طول عمر محدود جهان و رویارویی نیرو‌های خیر و شر به سه دوره تقسیم می‌شود. این مطالعه نشان می دهد که در دوره‌ی نخست، نظم اهورایی به شکل نظام طبقاتی نمود می‌یابد که به موجب آن سه گروه کارکردی مذکور در اندیشه‌ی دومزیل به ترتیب با سلطنت هوشنگ، تهمورث و جمشید شکل می‌گیرند و در دوره‌ی دوم، کام اهریمن به صورت بر هم خوردن نظام طبقاتی متجلی می‌شود.

چکیده انگلیسی:

There are two common approaches in the research of Shahnameh. The first group of studies scrutinize one unique story of Shahnameh, while the other one emphasizes on the coherence of all the stories. In this research the Iranian national epic is interpreted using structuralism. It suggests that Iranian national epic is not a set of scattered stories, but basically it has an Indio-European style. To that end, present study embeds on two theoretical foundations: first, according to George Dumézil’s theory, Indo-European universe has a class system. Secondly, according to Bahman Sarkarati, Iranian national epic is classified into three eras based on limited age of the universe and a confrontation between the celestial and the evil powers. In the first era, celestial order became a class system with the rise of Hooshang, Tahmoores, and Jamshid dynasties; respectively, which agrees with George Dumézil’s theory of three functional groups. In the second era, an evil period is manifested through the destruction of the class system.

منابع و مأخذ:

احمدی، بابک. 1370. ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.

اسکولز، رابرت. 1393. درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات، ترجمه فرزانه طاهری. تهران: موسسه انتشارات آگاه.

الیاده، میرچا. 1387. مقدس و نامقدس. ترجمة نصرالله زنگویی. تهران: سروش.

بار، کای. 1389. «دیانت زرتشتی». دیانت زرتشتی. فریدون وهمن. تهران: نشر ثالث. صص 23-78.

بندهش، فرنبغدادگی، گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.

بنونیست، امیل. 1386. دین ایرانی بر پایة متنهای معتبر یونانی. ترجمة بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.

بهار، مهرداد. 1378. پژوهشی در اساطیر ایران. ویراستار کتایون مزداپور. تهران:آگاه.

حلبی، علی‌اصغر و فرهادی، فرحناز. 1399. «تطبیق و بررسی کارکرد نظریه کنش‌گرای دومزیل(اسطوره‌شناس معاصر) بر داستان رستم و اسفندیار». پژوهش ادبیات معاصر جهان. دوره25، ش2، صص562-588.

خالقیمطلق، جلال. 1388. «شاهنامه و موضوع نخستین انسان»، گل رنجهای کهن (برگزیدة مقالات دربارة شاهنامة فردوسی). به کوشش علی دهباشی. تهران: نشر ثالث. صص 107-112.

دومزیل، ژرژ. 1383الف. سرنوشت جنگجو. ترجمه از انگلیسی به فارسی از مهدی باقی، شیرین مختاریان. تهران: قصه.

دومزیل، ژرژ. 1383ب. سرنوشت شهریار. ترجمة مهدی باقی و شیرین مختاریان. تهران:قصه.

دومزیل، ژرژ. 1386. «خدایان سه‌کنش». جهان اسطوره‌شناسی4. جلال ستاری. تهران: نشر مرکز. صص1-45.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

رضی، هاشم. 1376. وندیداد. تهران: انتشارات فکر روز.

روایت پهلوی1367. ترجمه مهشید میرفخرایی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زارعی، علی‌اصغر. 1398. «بررسی سه بزه گرشاسب و تطبیق آن با نظریة کنش سه‌گانة ژرژ دومزیل». مجلّة مطالعات ایرانی دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال18، ش36، صص 49-71.

سرکاراتی، بهمن. 1378. «بنیان اساطیری حماسة ملی ایران». سایه‌های شکار شده. بهمن سرکاراتی. تهران: نشر قطره. صص 71-112.

فردوسی، ابوالقاسم. 1389. شاهنامه؛ به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.

قائمی، فرزاد. 1390. «داستان‌های شاهنامه فردوسی: از استقلال تا انسجام (بررسی و نقد آرای تاریخ‌محور و اسطوره‌محور در تحلیل ساختار روایی شاهنامه و ارائه طرحی الگویی از ساختار اثر با استفاده از رویکرد نقد توصیفی)». جستارهای ادبی. ش173، صص 33-55.

کریستنسن، آرتور. 1393. نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانهای ایرانیان. ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.

لویاستروس، کلود. 1380. «طرحی بیبدیل». اسطوره و حماسه در اندیشه ژرژدومزیل: از مجموعه جهان اسطورهشناسی. ترجمه جلال ستاری. تهران: نشر مرکز.

مختاریان، بهار. 1392. «کارکرد بازرگانی نزد رستم و دیگر پهلوانان طبقة جنگاور هندواروپایی». نامه فرهنگستان. پیاپی49، ش1، صص 154-165.

مستوفی، حمدالله بن ابیبکر.1387. تاریخ گزیده. با مقابلة چندین نسخه به ضمیمة فهارس و حواشی با اهتمام عبدالحسین نوایی. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

موله، ماریان. 1395. آیین، اسطوره و کیهان‌شناسی در ایران باستان: مسألة سنت زرتشتی و مزدایی. تهران: نگاه معاصر.

نامورمطلق، بهمن و عوض‌پور، بهروز. 1395. اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد ژرژ دومزیل. تهران: نشر موغام.

نصیری، جبار و نصر اصفهانی، محمدرضا. 1394. «نمود جدال خدایان سه‌گانة آریایی در حماسه برزونامه». دوفصلنامه ادبیات حماسی دانشگاه لرستان. سال2، ش4، صص 101-117.

نیکوبخت، ناصر و قالدیرعلیوا، آیدا و غلامحسین‌زاده، غلامحسین و دانشگر، محمد. 1392. «مقایسة بازتاب جهان‌بینی هندواروپایی در شاهنامة فردوسی و حماسه‌ قرقیزی ماناس». دوفصلنامه پژوهش‌های ادبیات تطبیقی. پیاپی2، ش2، صص 129-148.

یشت‌ها. 1377. ابراهیم پورداود. تهران: اساطیر.

References

Babak. (1991/1370SH). Sāxtār va ta’vile matn. Tehrān: Markaz.

Scholes. Robert E. (2014/1393SH). Darāmadi bar sāxtār-gerāyi dar adabiāt (Structuralism in literature). Farzāneh tāheri. Tehrān: Agāh.

Mircea. (2008/1387SH). Moqaddas va na-moqaddas (Sacré et le profane). Tr. nasrollāh zanguyi. Tehrān: Soruš.

Kaj. (2010/1389SH). Diānate zartišti. Tr. Fereydun Bahman. Tehrān: Sāles. 23-78.

Bundahišn. (2001/1380SH). Faranbaq dādagi. With the Effort. Edition and Explanation by Mehrdād Bahār. Tehrān: Tus.

Benveniste. Emile. (2007/1386SH). Dine irani bar pāye matnhaye kohane yunani. Tr. Bahman Sarkārāti. Tehrān: Qatre.

Mehrdād. (1999/1378SH). Pažuheši dar asātire iran. Ed. Katāyun mazdāpur. Tehrān: Agāh.

Ali. & Farahnaz Farhadi. (2020/1399SH). “Tatbiq va barrasi kār-kard nazariye koneš-geraye domezil”. Pažuheš adabiyāt mo’āser jahān (Research in contemporary world literature). 2(25): 562-588.

Xaleqi Motlaq. Jalāl. (2009/1388SH). “šāh-nāme ba mozu’e noxostin ensān”. Gol-ranjhaye kohan. By the efforts of Ali dehbāši. Tehrān: Sāles. 107-112.

Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešte jang-ju (‎The destiny of the warrior). Mehdi bāqi & širin moxtāriyan. Tehrān: Qesse.

Dumezil, Georges. (2004/1383SH). Sarnevešte šahriyār (‎The destiny of a King). Mehdi bāqi & širin moxtāriyan. Tehrān: Qesse.

Dumezil, Georges. (2007/1386SH). “Xodāyān se koneš”. Jahān osture-šenāsi (The world of mythology). Jalal Sattarie. Tehrān: Markaz. 1-45.

Dehxodā. Ali’akbar. (1998/1377SH). Dehxoda Dictionary. Tehrān: Tehrān University.

Hāšem. (1997/1376SH). Vandidād. Tehrān: Fekre rooz.

Revāyat Pahlavi. (1988/1367SH). Tr. Mahšid mirfaxrāyi. Tehrān: motāle’āt va tahqiqāt farhangi.

Zāre’i. Ali’asqar. (2019/1398SH). “Barrasi se bezeh garšāsb va tatbiq ān ba nazariye se koneš domezil”. Motāle’āt irāni (Journal of the Iranian studies). 36(18): 49-71.

Sarkārāti. Bahman. (1999/1378SH). “bonyān asātiri hemāse melli iran”. Sayehāye šekār šode. Tehrān: Qatre. 71-112.

Abolqasem. (2010/1389SH). Šāh-nāme. With the effort of Jalāl Xaleqi Motlaq. Tehrān: markaz dāyeratolma’āref bozog eslāmi.

Gā’emi. Farzād. (2011/1390SH). “Dāstānhāye šāh-nāme ferdowsi: az esteqlāl tā ensejām”. Jostārhāye adabi (literary studies). 173:33-55.

Arthur. (2014/1393SH). Nemunehāye noxostin ensān va noxostin šahriyār dar tārix afsāne’i iraniyan (Les types du premier homme et du premier roi dans l'historie legendaire des Iraniens). With the Effort. Edition and Explanation by žāle āmuzrgār & Ahmad Tafazzoli. Tehrān: češme.

Levi–Strauss. Claude. (2001/1380SH). “Tarhi bi-badil”. Jahān osture-šenāsi (The world of mythology). Jalal Sattarie. Tehrān: Markaz.

Moxtāriyān. Bahār. (2013/1392SH). “Kārkard bāzargāni nazd rostam va digar pahlevānān tabaqe jang-āvar hend-o-orupāyi”. Name farhangestān. 49(1): 154-165.

Mostofi, Hamdollāh ebn Abibakr. (2008/1387SH). Tārix gozide. With the effort of Abdolhoseyn navāyi. Tehrān: Amirkabir.

Mole. (2016/1395SH). Āyin, osture va keyhān-šenāsi dar iran bāstān: mas’ale sonnat zartošti va mazdāyi (Culte, mythe et cosmologie dans l'Iran ancien : le problème zoroastrien et la tradition mazdéenne). Tehrān: Mo’āser.

Nāmvar Motlaq. Bahman. & Behruz Avazpur. (2016/1395SH). Osture va Osture- šenāsi nazd georges dumezil. Tehrān: Muqām.

Jabbār. & Mohammadrezā nasr-esfehāni. (2015/1394SH). “nemud jedāl xodāyān se-gāne āriyāyi dar hemāse borzu-nāme”. Do-fasl-nāme adabiyāt hemāsi ) Journal of Heroic Literature(. 4:101-117.

Nāser. Aydā. Qāldir’alivā. Qolām-hoseyn. Qolām-hoseyn-zāde. Mohammad. Dānešgar. (2013/1392SH). “Moqāyese bāztāb jahān-bini hend-o-orupāyi dar šāhnāme ferdowsi va hemase qerqizi mānās”. Pačuhešhāye adabiyāt tatbiqi (Comparative Literature Research). 2(2): 129.148.

Yaštha. (1998/1377SH). Purdāvud. Ebrāhim. Tehrān: Asātir.

_||_