بررسی تحولات ضد قهرمان درحماسه های ملی، دینی و تاریخی با تحلیل شش منظومه حماسی

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

گلاویژ جلالی ¹ , علیرضا مظفری ²

1 - دانشجوی دکتری ادبیات حماسی دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران(نویسنده مسؤول)
2 - استادزبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه، ایران

تاریخ دریافت : 1400/04/10 تاریخ پذیرش : 1400/07/21 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: حماسه, دینی, ملی, تاریخی, تحول, ضد قهرمان,

چکیده مقاله :

متون حماسی جزو جدا‌‌نشدنی ادبیات فارسی هستند که شاه‎کار اصلی آن شاهنامۀ فردوسی است. بعد از شاهنامه، حماسه‌ سرایی رواج پیدا کرد و به تقلید از آن در دوره‌های مختلف، انواع حماسه‌ های دینی و تاریخی سروده شد؛ امّا در سرایش آن‌ها، تحوّلات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در کشور ایجاد شد، تأثیر ‌گذاشت و به تناسب تحوّلات، موضوع، جای‎گاه، ویژگی ها و اهداف شخصیت های حماسی نیز تغییر‌ کرد. در این پژوهش با هدف تأملّی بر تحوّلات ضدّ قهرمان و تفاوت ها و شباهت های آن در حماسه های ملّی، دینی و تاریخی، منظومه های حماسی بانوگشسب نامه و فرامرزنامه از حماسۀ ملّی، علی‎نامه و خاوران نامه از حماسۀ دینی و تمرنامه، جنگ‌نامۀ کِشم و جرون‎نامه از حماسۀ تاریخی به روش کتاب‎خانه‌ ای و بر مبنای نگارش توصیفی-تحلیلی بررسی شده ‌است. نتیجۀ پژوهش نشان می دهد حماسه های دینی و تاریخی نیز بر بنیاد حماسۀ ملّی استوار شده ؛ امّا در تقابل بنیادین خیر و شر، هم‌سو با مضمون و هدف قهرمان داستان، دچار دگرگونی شده ‌است. وجه مشترک هر سه نوع حماسه، وجود ضدّ قهرمان انسانی جدال‌گر با صفات بدنژادی، اهریمنی و تنومندی است؛ امّا این ضدّ قهرمان در حماسۀ دینی و تاریخی با انگیزۀ قهرمان و روایت تاریخی در اهداف جدال، کنش و صفات ضدّ قهرمان و سرانجام ضدّ قهرمان متغیّر گشته‌ است.

چکیده انگلیسی:

Epic texts are dispensable parts of Persian literature whose main masterpiece is Ferdowsi’s Shahnameh. After Shahnameh, composing epic became popular and following its imitation in different eras, variety of religious and historical epics were composed, however in their compositions political, cultural and social changes in the country were greatly influential and in accordance with those changes the theme, standpoint, features and purposes of the epic characters had also changed.  This research is an attempt to study the anti-hero modifications and to find its similarities and differences in national, religious, and historical epics of Banu Goshasb nameh and Faramarz nameh, Ali nameh, and Khavaran nameh, Tamar nameh, Jang nameh Keshm and Jarun nameh respectively. Library and descriptive analytic method were used in this regard.  The results obtained show that religious and historical epics are based upon national epic however in fundamental opposition between good and evil and in correlation with the protagonist’s aim in the tale and the theme of the tale were subject to certain changes.  The common factor in three kinds of epic is the presence of a humane anti-hero who fights with demonic, inauthentic, and vulgar characteristics but this anti-hero in religious and historical epic influenced by hero’s motivation and the historical narrative, in pursuing purposes such as struggle, action, anti-hero characteristics and finally his final destiny underwent a change.

منابع و مأخذ:

• آبرامز، مایرهوارد. (1385). نقد ادبی، اصطلاح و تعبیرها، تهران :جنگل.
  
• آیدنلو، سجّاد. (1384). «مهین­دخت، بانوگشسپ سوار»، کتاب ماه ادبیّات و فلسفه، شمارۀ93، صص 45ـ 34.
  
• الیاده، میرچاد. (1365). مقدّمه بر فلسفه­ای از تاریخ (اسطورۀ بازگشت جاودانه)، ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تبریز: نیما.
  
• بانوگشسب­نامه. (1382). مقدمه، تصحیح و توضیح. تهران: پژوهش‎گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  
• خوسفی، ابن‌حسام.(1382). تازیان نامۀ پارسی (خلاصۀ خاوران­نامه)، تهران: مرکز نشر دانش‎گاهی.
  
• ربیع. (1390). به گزین علی‌نامه، گزینش، مقدّمه، شرح لغات: سیّد علی موسوی گرمارودی، تهران: میراث مکتوب.
  
• ربیع. (1389). علی­نامه، تصحیح رضا بیات، ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب.
  
• رزم‎جو، حسین. (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران، 2جلدی، تهران: پژوهش‎گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‌، مشهد: سخن‌گستر.
  
• ستارّی، جلال. (1388). جهان اسطوره‌شناسی، اسطورهای ایرانی، تهران: مرکز.
  
• سرکاراتی، بهمن. (1357). «بنیان اساطیری حماسۀ ملّی ایران»، زبان و ادب فارسی (نشریۀ سابق دانش‎کده ادبیات دانش‌گاه تبریز)، دورۀ 30. شمارۀ 125: صص61ـ1.
  
• سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‎های شکار شده، تهران: قطره.
  
• شهبازی، اصغر. (1393). «حماسه‎سرایی دینی در ادب فارسی»، آینۀ میرات، شمارۀ55، صص 209ـ 183.
  
• صفا، ذبیح الله. (1333). حماسه‎سرایی در ایران، از قدیم‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری، تهران: امیرکبیر.
  
• قدری. (1384). جنگ‌نامۀ کشم وجرون­نامه، تصحیح و تحقیق محمّد باقر وثوقی، عبدالرّسول خیراندیش. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
  
• کارنوی، آلبرت جوزف. (1383). اساطیر ایرانی، ترجمۀ احمد طباطبایی، تهران: علمی و فرهنگی.
  
• کی‎کاوس، خسرو. (1382). فرامرزنامه، به اهتمام رستم پسر بهرام تفتی، تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.
  
• مرتضوی، منوچهر. (1370). مسایل عصر ایلخانان، تهران: آگاه.
  
• معین، محمّد. (1391). فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.
  
• هاتفی خرجردی. (1398). تمرنامه بازنمود زندگی‎نامۀ امیر تیمور گورکانی، بازنویسی، پیراست و ویراست از منصور شکرایی.
  
• یوسفی، هادی، محمود مدبّری، محمّدرضا صرفی، یحیی طالبیان. (1386). «ضدّ قهرمان در شاهنامه و منظومه‌های پهلوانی ایران»، پژوهش‎های ادب عرفانی (گوهر گویا)،  دورۀ 1. شمارۀ چهارم، صص60ـ39.