بررسی تمثیل‌های مولانا در باب سکوت و خاموشی
محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی
مریم کیخایی
1
,
مصطفی سالاری
2
*
,
بهروز رومیانی
3
1 - گروه زبان و ادبیات فارسی ، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.
2 - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.
3 - استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.
کلید واژه: تمثیل, خاموشی (خموشی), سکوت, مولوی.,
چکیده مقاله :
تمثیل در ادبیات فارسی، به‌ویژه در آثار مولانا، نقش اساسی در انتقال مفاهیم عرفانی دارد. یکی از موضوعاتی که مولانا از تمثیل برای تبیین آن بهره برده، سکوت و خاموشی است. مسئله این پژوهش بررسی چگونگی به‌کارگیری تمثیل در تفهیم ارزش خاموشی در شعر مولانا است. پرسش اساسی تحقیق این است که مولانا از چه تمثیل‌هایی برای بیان مفهوم سکوت بهره برده است؟ با توجه به اینکه تمثیل در مثنوی نه‌تنها ابزاری برای بیان مفاهیم بلکه منشأ خلاقیت‌های فکری و تصویری مولاناست، تحلیل تمثیل‌های مرتبط با سکوت از اهمیت و ضرورت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که می‌تواند چشم‌انداز دقیق‌تری از جغرافیای ذهنی و سلوک عرفانی او ارائه دهد. هدف پژوهش، بررسی تمثیل‌های مرتبط با سکوت، تبیین جایگاه خاموشی در آثار مولانا و نقش تمثیل در درک بهتر این مفهوم است. درحالی‌که پژوهشهای پیشین ابعاد مختلف خاموشی را بررسی کرده‌اند، تمثیل‌های مرتبط با آن را مستقلاً تحلیل نکرده‌اند. روش تحقیق به صورت توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که داستان طوطی و بازرگان از نمونه‌های برجسته تمثیلی در این زمینه است. مولانا خاموشی را با نمادهایی چون دریا، ماهی، کشتی و پرندگانی مانند طوطی و بلبل تصویر می‌کند. دریا تمثیل حقیقتِ بی‌کران، ماهی نماد سالکی خاموش، و کشتی وسیله‌ای برای سیر در دریای معناست. همچنین مولوی خاموشی خود را با سازهایی مانند چنگ و نی که خود ساکت‌اند اما آواز می‌آفرینند، تمثیل می‌کند.
Allegory plays a fundamental role in Persian literature, especially in Rumi’s works, as a means of conveying mystical concepts. One of the themes Rumi illustrates through allegory is silence. This study examines how Rumi employs allegory to express the value of silence in his poetry. The main research question is: What allegories does Rumi use to convey the concept of silence? Considering that Allegory in the Masnavi is not only a tool for expressing concepts but also a source of Rumi’s intellectual and imaginative creativity, analyzing allegories related to silence holds particular importance and necessity, as it can offer a more precise perspective on his mental landscape and spiritual journey. The aim of this study is to examine the allegories associated with silence, to explain the place of silence in Rumi's works, and to clarify the role of metaphor in enhancing the understanding of this concept. While previous research has explored various dimensions of silence, they have not independently analyzed the allegories related to it.This study adopts a descriptive-analytical method based on library research. The findings reveal that the story of "The Parrot and the Merchant" is one of the prominent allegorical examples. Rumi depicts silence through symbols such as the sea, fish, ship, and birds like the parrot and the nightingale: the sea represents boundless truth, the fish symbolizes the silent seeker, and the ship serves as a vessel for the journey into the ocean of meaning. Furthermore, Rumi compares his own silence to musical instruments such as .
منابع و مآخذ
1. ابن اثیر، نصرالله‌بن‌محمد (1379 ق). المثل السائر فی ادب الکاتب والشاعر، تحقیق احمد الحوفی و بدوی طبانه، قاهره: نهضه مصر.
2. ابوالقاسمی، مریم. (1379) تحلیل و بررسی فلسفه خاموشی از دیدگاه مولانا، پژوهشنامه علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 28.
3. اسپرهم، داوود؛ خدایاری، زهرا. (1390) کهن‌الگوی دریا و ماهی در اندیشۀ مولوی، دو فصلنامه مولوی‌پژوهی، 5(10)، 15-35.
4. ایرانی، زهرا؛ فرخزاد، ملک‌محمد؛ حیدری نوری، رضا. (1398) بررسی معنا‌شناسی گفتمان خاموشی در تخلص مولانا بر اساس غزلیات شمس، فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی، 13(50)، 229-259.
5. جرجانی، عبدالقاهر (بی‌تا). اسرارالبلاغه (فی علم البیان)، با حواشی السید محمد رشیدرضا. بیروت.
6. جهان‌دیده کودهی، سینا. (1392). ساختار و ساخت‌آفرینی تمثیل در مثنوی معنوی. الهیات هنر، (شماره اول)، 105-128
7. راستگو، علی. (1402). واکاوی نگاه عرفانی مولانا به نماد طوطی در غزلیات شمس. پژوهشهای نوین ادبی، 2(3 )، 1-25.
8. رحمانپور، نازیلا؛ سالاری، مصطفی؛ رومیانی، بهروز. (1399) بررسی کاربرد تمثیلی و نمادین دریا و مظاهر آن در مثنوی معنوی مولانا، فصلنامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، 12(44)، 65-88.
9. رضاپورللوکی، رضا. (1399) بررسی هرمنوتیک سکوت در غزلیات شمس با رویکرد هستی‌شناختی هایدگری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات دانشگاه مازندران.
10. رضایی، مریم؛ سرامی، قدمعلی؛ قاری، محمدرضا. (1397) بررسی سخن و خاموشی سیاه و سپید در اندیشه و آثار مولانا جلال‌الدین بلخی و شمس تبریزی، عرفان اسلامی، شماره 55، 193- 212.
11. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1373) سرّ نی، تهران: علمی.
12. سروش، عبدالکریم. (1379) قمار عاشقانۀ شمس و مولانا، تهران، مؤسّسۀ فرهنگی صراط.
13. شمس تبریزی، محمد. (1391) خمی از شراب زبانی. گزیدۀ مقالات شمس. انتخاب و توضیح محمدعلی موحد، تهران: شرکت تعاونی ناشران و کتابفروشان.
14. شهیدی، جعفر. (1380) شرح مثنوی، جلد ششم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
15. شیمل، آن ماری. (1382) شکوه شمس؛ سیری در آثار و افکار مولانا، با مقدمۀ استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی، ترجمه حسن لاهوتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
16. صرفی، محمدرضا. (1386) نماد پرندگان در مثنوی. پژوهشهای ادبی. ۵ (۱۸)، ۵۳-۷۶.
17. غزالی، محمد‌بن‌محمد. (1368) کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، 2 جلد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
18. فاطمی، حسین. (1364) تصویرگری در غزلیات شمس، تهران: انتشارات سپهر.
19. فتوحی، محمود. (1385) بلاغت تصویر، تهران: سخن.
20. فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1382) رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال‌الدّین محمّد بلخی مشهور به مولوی، چاپ ششم، تهران، زوّار.
21. قائمی، فرزاد. (1386). نقش فلسفه تمثیلی در داستان‌پردازیهای مولانا در مثنوی. پژوهشهای ادبی، 4(16 (داستان‌پردازی مولوی))، 183-198.
22. شمس قیس، محمدبن‌قیس. (1388). المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی، تهران: نشر علمی.
23. کاکایی، قاسم؛ بحرانی، اشکان. (1388). کارکردهای الهیاتی سکوت در آثار مولانا. فلسفه و کلام اسلامی، 42(1)، 129-151.
24. کربن، هانری. (1383) انسان نورانی در تصوف ایرانی، ترجمۀ فرامرز جواهری‌نیا، چاپ دوم، تهران: آموزگار خرد.
25. گولپینارلی، عبدالباقی. (1374) نثر و شرح مثنوی شریف، ترجمه به فارسی توفیق سبحانی، چاپ دوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
26. محمدی‌آسیابادی، علی. (1390) مولوی و اسرار خاموشی: فلسفه، عرفان و بوطیقای خاموشی. تهران: انتشارات سخن.
27. مرغوب، حوا؛ سرامی، قدمعلی؛ حکمت، شاهرخ. (1397) زیباشناختی تمثیل در مثنوی مولانا با گرایش حس نوستالژی، زیبایی‌شناسی ادبی، 9(35)، 95-120.
28. مولوی، جلال‌الدین محمد‌بن‌محمد. (1393) مثنوی معنوی: بر اساس نسخه نیکلسون. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
29. ـــــ ، ـــــــــــــــــــــــ .(1378) کلیات شمس یا دیوان کبیر، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-----، -------------------. (1382) مثنوی معنوی. شرح کریم زمانی، چ دوازدهم. تهران: اطلاعات.
30. نراقی، آرش. (1399) آینه جان؛ مقالاتی دربارۀ احوال و اندیشه‌های مولانا جلال‌الدین بلخی، چاپ هفتم، تهران: نگاه معاصر.
31. یوسفی، هادی. (1388) خاموشی در مثنوی و دلایل آن. نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)، جدید(26 (پیاپی 23))، 349-378.