ریشه های سیاسی جامعه تمدن ساز در گام دوم انقلاب در تربیت کارگزاران از دیدگاه نهچ البلاغه

محورهای موضوعی : مجله پژوهش های سیاسی و بین المللی

حمیدرضا قاسمی ¹ , حمیدرضا قاسمی ²

1 - استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران
2 - قزوین خ شهید بابایی کوچه شهید مسعود خاکعلی ۲۹ واحد ۴ پلاک ۸۵شرقی

تاریخ دریافت : 1401/10/29 تاریخ پذیرش : 1401/12/06 تاریخ انتشار : 1401/12/09

کلید واژه: نهج البلاغه , تربیت , سیاسی , ریشه,

چکیده مقاله :

چکیده: یکی از عوامل اصلی در ایجاد و شکل گیری هر تمدّنی نیروها ی مستعد و آزموده در هرتمدّنی است که به منزله بازوی پرتوان در تحقّق اهداف بلند ان تمدّن است و تمدّن اسلامی در یک حکومت دینی، از منظر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) کارگزاران هستند. اگر کارگزاران حکومت اسلامی،انسان‌های پاک‌دامن و با تقوا و باتربیّت باشند و دارای شرایط ایده آلی که حضرت دستور می‌دهند باشند، مهم ترین اصل تمدّن اسلامی در جامعه شکل خواهد گرفت. برای رسیدن به این هدف، توجّه به گام دوّم انقلاب بسیار ضروری است. از منظر رهبر معظّم انقلاب گام دوم انقلاب، ورود به دوّمین مرحله خودسازی و تمدّن سازی می باشد. چنانچه رهبر انقلاب در بیانیه گام دوّم بدان تاکید ورزیده اند و از عوامل اصلی شکل دهی تمدّن اسلامی در گام دوّم انقلاب را کارگزاران می دانند که باید کارگزارانی درستکار و انقلابی روی کار بیایند تا بر مشکلات غلبه کنند

چکیده انگلیسی:

One of the main factors in the creation and formation of any civilization is the talented and experienced forces in any civilization, which are the powerful arm in achieving the lofty goals of that civilization, and Islamic civilization in a religious government, from the perspective of Amir al-Mu'minin Ali (peace be upon him). If the agents of the Islamic government are pure, pious and well-educated people and have the ideal conditions that the Holy Prophet orders, the most important principle of Islamic civilization will be formed in the society. To achieve this goal, it is very necessary to pay attention to the second step of the revolution. From the point of view of the great leader of the revolution, the second step of the revolution is entering the second stage of self-improvement and civilization. To achieve this goal, it is very necessary to pay attention to the second step

متن کامل:



فصلنامه پژوهش های سیاسی و بین المللی، دوره 14، شماره 57، شماره پیاپی (57)، زمستان 1402، ص 145 ـ 123

 

مقاله پژوهشی

 

                   مبانی سیاسی جامعه تمدّن ساز در گام دوّم انقلاب اسلامی

در بُعد تربیّت کارگزاران از دیدگاه نهج البلاغه

حمیدرضا قاسمی * ¹

 

تاریخ دریافت: 26/09/1401                             تاریخ پذیرش: 06/12/1401

 

چکیده:یکی از عوامل اصلی در ایجاد و شکل گیری  هر تمدّنی  نیروها ی مستعد  و آزموده  در هرتمدّنی است که به منزله بازوی  پرتوان  در تحقّق  اهداف  بلند ان تمدّن است و تمدّن اسلامی در یک حکومت دینی، از منظر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) کارگزاران هستند. اگر کارگزاران حکومت اسلامی،انسان‌های پاک‌دامن و با تقوا  و  باتربیّت باشند و دارای شرایط ایده آلی که حضرت دستور می‌دهند باشند، مهم ترین  اصل تمدّن اسلامی در جامعه شکل خواهد گرفت. برای رسیدن به این هدف، توجّه به گام دوّم انقلاب بسیار ضروری است. از منظر رهبر معظّم انقلاب گام دوم انقلاب، ورود به دوّمین مرحله خودسازی و تمدّن سازی می باشد. چنانچه رهبر انقلاب در بیانیه  گام دوّم  بدان تاکید ورزیده اند و از عوامل اصلی  شکل دهی تمدّن اسلامی در گام دوّم انقلاب را کارگزاران می دانند که  باید کارگزارانی درستکار و انقلابی روی کار بیایند تا بر مشکلات غلبه کنند.

 

واژگان اصلی: نهج البلاغه، تربیت  ،سیاسی، مبانی، تمدن، انقلاب اسلامی.

 

 

 

 

 

 

 

 

 مقدّمه:

بررسی سیر تحوّلات جوامع و تمدن ها از شکل گیری تا زوال آن ها نشان می دهد که جوامع در درون خود مدام در حال تغییر و دگرگونی هستند و بر اساس همین دگرگونی هاست که پویایی جامعه تحقّق می‌یابد. در این فرآیند مسائل و مشکلاتی وجود دارد که جامعه را از رسیدن به اهدافش باز می‌دارد و سبب پیدایش تعارض و تناقض در جامعه می‌شود و ساختار اجتماعی را به شدّت تهدید می‌کند. حال شکوفایی یک تمدّن نیاز به اجرا شدن قوانینی در جامعه دارد. اجرا کننده این قوانین در جامعه کارگزاران هستند. برای درست اجرا شدن قوانین و منحرف نشدن جامعه از اهداف اصلی اش، کارگزاران باید دارای ویژگی‌هایی باشند و در انجام وظایف خود در آن مسئولیّت کوتاهی نکنند و از اختیارات و قدرت خود سوء استفاده نکنند. حال این ویژگی ها و وظایف و نحوه استفاده ازاختیارات کارگزاران را امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در بیانات خود به صراحت بیان کرده اند. بر همین مبنا، برای بدست آمدن معیار درستی از یک کارگزار کامل در جامعه و به کار بردن آن در حکومت اسلامی، نیاز به بیان ویژگی ها و وظایف و اختیارات کارگزاران از دیدگاه امیرالمومنین علی (علیه السّلام) می‌باشد.از مهم ترین اهداف این تحقیق بیان شاخص ها و معیار های مدیران در حاکمیت دینی است و با توجّه به الگوی دینی و علوی و روش حضرت علی (علیه السّلام) در مورد جامعه دینی، بتوانیم الگویی تدوین و ترسیم نماییم تا نخبگان و کارگزاران بر پایه آن بتوانند مردم را در آن مسیر قرار دهند و تربیّت کنند و معیار عمل و انتخاب مدیران کارآمد و متعهّد گردد، تا در نهایت تمدّن اسلامی در جامعه به وجود بیاید.کاربرد و فوائد این تحقیق در این است که الگوی دقیقی از جامعه علوی توسّط امیرالمومنین علی(علیه السّلام) تعریف شود و تمامی نخبگان و مسئولین آن را با جامعه کنونی مقایسه کنند و ایرادات را برطرف کنند و جامعه و مردم را به سمت تمدّن اسلامی هدایت کنند. کاربرد دوّم این است که با الگویی که امیرالمونین معرّفی می کند، می توان مسئولین بی کفایت و ناکارآمد را شناسایی کرد و با استفاده از این الگو می توان مسئولین شایسته را سرکار گذاشت.

در رابطه با این موضوع مقالاتی تدوین شده است، مثل اصول و ضوابط حاکم بر سیر تمدّن ها، نقش مردم و جامعه نخبگان در شکل گیری تمدن اسلامی و... ولی ویژگی اصلی این تحقیق که در مقالات دیگرکمتر به آن اشاره شده است توجّه به روش حضرت علی (علیه السّلام) در مورد تمدّن دینی و ریشه های سیاسی ان و نقش کارگزاران و نخبگان به طور ویژه در این امر می باشد. ویژگی دوم، تطبیق این روش و الگو در جامعه کنونی و ارزیابی عملکرد مسئولین و نخبگان در جامعه می باشد تا ببینیم چه مقدار به راه وروشی که مورد نظر امیرالمومنین است، نزدیک هستیم؟

 

  تعریف تمدّن اسلامی:

تعاریف تمدّن اسلامي: پيش ازتعريف تمدّن اسلامي،توجّه به اين موضوع لازم است که درتقسيم‏ بندي¬هايى كه از اديان جهانى مى‏شود،اسلام در زمره اديان تمدّن‏ساز قرارمى‏گيرد. گرچه ارائه تعريفى دقيق و جامع از تمدن دشوارمى‏باشد،ولى قدر مسلّم اين است كه هر تمدّنى برپايه دونظام،يكى ارزشى وديگرى اجرايى استوار است. نظام ارزشى اعم از ارزش-هاى فردى و اجتماعى دربردارنده همه جنبه‏هاى تربيّتى،سياسى،اقتصادى و فرهنگى جامعه است. مطالعه تعاليم اسلامى به خوبى نشان مى‏دهد كه دين اسلام به هر دوى اين نظام¬ها التفات داشته است؛ زيرا از سويى، همه ارزش¬هاى فردى و اجتماعى را تعريف كرده و از سوى ديگر، پايبندى به آنها را از پيروانش خواسته كه در چارچوب آنها استعدادهاى انسانى شكوفايى مي¬گردد؛ خير فراگير و شر منكوب مى‏شود؛ عدالت گسترده مى‏شود و بى‏عدالتى و ستمگرى از جامعه رخت برمى‏بندد.(حسینیائی،،۱۳۹۶، صص ۶۲۲ – ۶۲۱)از منظر امام خمینی(ره) جامعه متمدّن اسلامی باید دارای ویژگی های زیر باشد:

الف. از لحاظ اعتقادی، اندیشه الهی بر جامعه حاکم است؛ وحی یکی از منابع مهم معرفتی به شمار می‌رود. در همین زمینه، عقل نیز جایگاه شایسته‌ای دارد؛ هم فراتر از وحی دانستن آن مردود است و هم نادیده گرفتن کلّی آن؛ چنان‌که اهتمام به سطحی از عقل و غفلت از سایر سطوح آن نیز پذیرفته نیست.

ب. از لحاظ رفتاری، در جامعه متمدّن اسلامی مردمانی زندگی می‌کنند که برخی از ویژگی‌های آنان عبارتند از: وظیفه‌شناسی،پرکاری،مسئولیّت‌پذیری،همکاری و رقابت در امورخیر. به طورکلّی،فضایل اخلاقی برجامعه حاکم است.

ج. از لحاظ امکانات رفاهی، کلیه افراد جامعه از رفاه نسبی برخوردارند. توزیع ثروت به صورت عادلانه و بر اساس لیاقت‌هاست.«آنچه خدا از (اموال و زمین های) اهل آن آبادی ها به پیامبرش داد اختصاص به خدا و پیامبر و اهل بیت پیامبر(ص) و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان دارد، تا میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد.»«ما اَفاءَاللهُ علی رَسُولِهِ مِن َاهلِ القُری فَلِلِهِ وَ لِلرَسُولِ وَ لِذِی القُربَی وَ الیَتامَی وَ المَساکینَ وَ ابنِ السَبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیَاء مِنکُمْ.» حشر:۵۹، آیه 7

مالکیّت خصوصی در چارچوب مقرّرات شرعی محترم است، اما سرمایه ملاک برتری و احراز مناصب و گزینش عمّال وکارگزاران نیست.

د. از بعد نظام سیاسی، در جامعه متمدّن اسلامی نظامی حاکم است که مهم‌ترین ویژگی آن الهی بودن آن است. کارگزاران خود راخدمتگزارمردم می‌دانند؛ازاستبداد وخودرأیی ابا دارند؛نگاه آنان به قدرت،نگاه امانتی است نه نگاه طعمه‌ای. قدرت را وسیله خدمت می‌دانند نه وسیله جلب منافع شخصی.(امام خمینى(ره)، 1322، ص 272).

2- در انديشه رهبرمعظّم انقلاب تمدن اسلامي آن فضايي است كه انسان در آن فضا از لحاظ معنوي و از لحاظ مادّي مي تواند رشد كند و به غايات مطلوبي كه خداي متعال او را براي آن غايات خلق كرده است برسد؛زندگي خوبي داشته باشد، زندگي عزّتمندي داشته باشد ،انسان عزيز،انسان داراي قدرت، داراي اراده،داراي ابتكار،داراي سازندگي ِجهان طبيعت.(حسینیائی،۱۳۹۶، ص ۶۲۱ ، ۶۲۲)

با توجّه به تعاریف امام خمینی (ره) و امام خامنه ای، مهم ترین رکن تمدّن اسلامی توحید است، تمدّن اسلامی با تکیه به توحید شکل گرفته و پایدار است و هر روز به رشد و شکوفایی خود ادامه می دهد. بعضی نظریه پردازان غربی در دنیای امروز چند تمدّن خاص را حاکم بردنیا میدانند که بزرگترین آنها تمدّن اسلام و تمدّن غرب است اما همانطور که مشخّص است این دو تمدّن منحط به مرزهای خطّی نیستند که مثل خاکی که کشور منحصر به یک کشور باشند.در دنیای متمدّن امروز که بزرگترین تمدّن های آن فرامرزی هستند بدون جنگ و خونریزی وارد هر سرزمین که شرایط لازم را برای پذیرایی از تمدّن موردنظرخود داشته باشند، می شوند و قابلیت انتقال والگوپذیری و الگودهی را درتمامی ارکان تشکیل دهنده ی تمدّن دارند. پس می توان از این فرصت استفاده کامل کرد و تمدّن اسلام را در سرتاسر عالم گسترش داد.

بررسی جامعه تمدّن ساز در بُعد کارگزاری

بعد اول: بررسی سیاسی جامعه تمدّن ساز در بُعد شرایط کارگزاری در نهج البلاغه

یکی از عوامل مهم و اساسی در ثبات و کارآیی نظام های سیاسی، مسئله صلاحیّت و کارآمدی کارگزاران و مدیران است. بررسی سیستم های اقتصادی و سیاسی کشورهای مختلف جهان به خوبی نشان می دهد که نقش مدیران و کارگزاران صالح در پیشبرد اهداف حکومت ها تا چه حد منشأ اثر بوده است. نکتۀ حائز اهمیّت در این زمینه آن است که هر نظام حکومتی بدون توجّه به نقش کارگزاران صالح و مدیر نخواهد توانست در نیل به اهداف، از خود کارآمدی نشان دهد و در این راستا تفاوتی میان حکومت دینی و غیردینی یا لائیک وجود ندارد. یکی از الگوهای بسیار مناسب در جهت اثبات این مدّعا، سیره امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) در دوران زمامداری است که هم از باب سنّت و هم از جهت مدیریّت معقول می توان در آن دقیق شد و از آن بهره گرفت. در میان همه حکومت ها تاکنون هیچ حکومتی به مانند حکومت امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) در امور کارگزاران خود حساسیّت و دقّت به خرج نداده است. این واقعیّت را می توان از نامه ها و خطبه های گوناگون حضرت به کارگزاران و والیان حکومتی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و دینی جست و جو کرد؛ فرمان ها و دستوراتی که از جامعیّت فوق العاده و بی نظیری برخوردار بود.(حسینی اصفهانی، ص87).

با توجّه به مطالب گفته شده، در این بخش به بیان ملاک های گزینش کارگزاران از دیدگاه امیرالمومنین در نهج البلاغه و خصوصاً نامه۵۳ (که توصیّه نامه حضرت به مالک اشتر است) در 3 بعد بینشی، گرایشی و انگیزشی خواهیم پرداخت.

الف) ویژگی های بینشی

1- توجّه به سوابق دینی و اخلاقی:تقوا در اصطلاح به معنای هر رفتاری که انسان را از گناه و بدیها و در نتیجه از عقاب خداوند حفظ کند، نوعی رفتار تقوا گرایانه است. تقوا برای هر مسلمانی لازم است ولی برای کارگزارانی که بخشی از جان و مال و ناموس مسلمین تحت کنترل آنهاست لازم تر و بایسته تر. درخصوص کارگزاران،آن حضرت تأکید خاصّی نسبت به رعایت تقوا داشتند به گونه ای که میبینیم اوّلین وصیت به مالک اشتردرآغازآن عهدنامه معروف،رعایت تقوای الهی است، و یا هنگام نصب محمد بن أبی بکر به ولایت مصر می فرماید: «بر تو سزاوار است که با هوای نفسِ خود مخالفت کنی«فَاَنتَ مَحقُوقٌ اَنْ تُخالِفَ عَلی نَفْسِکَ...»: (دشتی، ص ۵۱۱) و(موسوی زاده، ص 89)

2- خودسازی (تسلط بر هوای نفس): خودسازى در اسلام از اهمیّت ویژه‏اى برخوردار است. با توجّه به اهمیّت‏خودسازى کارگزاران است که امام على(علیه السلام) مالک‏اشتر را به رعایت تقوا، جهاد با نفس و کنترل شهوت، دعوت مى‏کند. آن حضرت خطاب به مالک‏اشتر «او را به ترس از خدا فرمان می‌دهد، و اینکه اطاعت خدا را بر دیگر کارها مقدّم بدارد، و آنچه در کتاب خدا آمده، از واجبات و سنّت ها را پیروی کند... و به او فرمان می دهد تا نفس خود را از شهوات و آرزوها باز دارد، و به هنگام سرکشی رامش کند، که همانا نفس همواره به بدی وا می دارد جز آنکه خدا رحمت آورد... پس هوای نفس را کنترل کن».«اَمَرَهُ بِتَقْوَىاللّهِ،وَايثارِطاعَتِهِ، وَاتِّباعِ مااَمَرَبِهِ فى كِتابِهِ: مِنْ فرائِضِهِ وَسُنَنِهِ الَّتى لايَسْعَدُ اَحَدٌ اِلاّبِاتِّباعِها،وَلايَشْقى اِلاّمَعَ جحُودِها وَاِضاعَتِها وَاَمَرَهُ اَنْ يَكْسِرَ نَفْسَهُ عِنْدَالشَّهَواتِ، وَيَزَعَها عِنْدَالْجَمَحاتِ، فَاِنَّ النَّفْسَ ا َمّارَةٌ بِالسُّوءِا ِلاّمارَحِمَ اللّهُ.»(دشتی، ص۵۶۷).

3- بی اعتنایی به دنیا: امام علی (علیه السّلام)، دل بستن به دنیا را منشأ همۀ خطاها می دانند. آن حضرت (علیه السّلام) بی اعتنایی به دنیا را در گفتار و رفتار نشان می دهند و همگان را بدان توصیه می کنند: «به خدا سوگند که این دنیای شما که به انواع حرام آلوده است، در نظر من از استخوان خوکی در دست شخصی جذامی که هیچ کس میلی به آن ندارد، پست تر و کم ارزش تر است».«وَ اللهِ لَدُنیاکُم هذِهِ اَهوَنُ فِی عَینِی مِن عِرَاقِ خِنزِیرٍ فِی یَدِ مَجْذُومٍ.»:(دشتی، محمّد، «ترجمه نهج البلاغه»، حکمت 236،ص۶۷۹).

4- توجّه به واجبات شرعی و عبادت: از ديگر مصاديق ويژگي کارگزاران از منظر امیرالمومنین، توجّه مدام کارگزار و مسئول به مسأله اقامه نماز و انجام واجبات شرعي است، کارگزار با تمرين عملي عبادي خود ويژگي تقوا را در خود تقويّت نموده در اداره امور کشور از آن بهره گيرد. در اين مورد در نامه ۵۳ به مالک اشتر چنين مي گويد: «نيکوترين وقت ها و بهترين ساعات شب و روزت را براي خود و خداي خود انتخاب کن اگر چه همه وقت براي خداست، اگر نيّت درست و رعيّت در آسايش قرار داشته باشد. از کارهايي که به خدا اختصاص دارد و بايد با اخلاص انجام دهي، انجام واجباتي است که ويژه پروردگار است پس در بخشي از شب و روز، وجود خود را به پرستش خدا اختصاص ده و آن چه تو را به خدا نزديک مي کند بي عيب و نقصان انجام ده، اگر چه دچار خستگي جسم شوي».«وَاجْعَلْ لِنَفْسِكَ فيمابَيْنَكَ وَبَيْنَ اللّهِ اَفْضَلَ تِلْكَ الْمَواقيتِ وَاَجْزَلَ تِلْكَ الاَقْسامِ،وَاِنْ كانَت ْكُلُّها لِلّهِ اِذا صَلَحَتْ فيهَا النِّيَّةُ، وَسَلِمَتْ مِنْهَاالرَّعِيَّةُ. وَلْيَكُنْ فى خاصَّةِ ماتُخْلصُ للّهِ بِهِ دينَكَ اِقامَةُ فَرائِضِهِ الَّتى هِىَ لَهُ خاصَّةً، فَاَعْطِ اللّهَ مِنْ بَدَنِكَ فى لَيْلِكَ و َنَهارِكَ، وَوَفِّ ماتَقَرَّبْتَ بِهِاِ الَى اللّهِ مِنْ ذلِكَ كامِلاً غَيْرَمَثْلُومٍ وَلامَنْقُوصٍ، بالِغاً مِنْ بَدَنِكَ مابَلَغَ»: (دشتی، ص ۵۸۵).

7-سعه‏صدر: یکى از ویژگیها و صفات مهم کارگزاران از نگاه امیرالمومنین سعه‏صدر است‏، در اسلام به سعه صدر توجّه شده است. چنانکه در قرآن در باره رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) مى‏خوانیم: «آیا سینه‌ات را [به نوری از سوی خود] گشاده نکردیم؟»«اَلَم نَشرَحْ لَکَ صَدْرَکَ‏»:(انشراح:۹۶، آیه1) و همچنین از زبان حضرت موسى در قرآن آمده است: «پروردگارا سينه‏ مرا گشاده گردان وكارم را براى من آسان ساز»«ربِ اشْرَحْ لِی صَدرِى - وَ یَسّرْلِى اَمرِى ...»(طه:۲۰، آیه 25).

8- مشورت:در جامعه امروز بشرى مشورت و بهره‏گیرى از تجربیات و افکار دیگران یک اصل‏پذیرفته شده می باشد. بر اساس این دلیل است که مشورت و بهره‏گيري از تجربيّات ديگران یکی از ویژگی های مهم کارگزاران از دیدگاه امیرالمومنین علی (علیه السّلام) معرّفی شده است. با توجّه به اهميّت مشورت است که امام علي(علیه السلام) يکي از وظايف مالک‏اشتر را مشورت بيان کرده است. آن حضرت مالک‏اشتر را به همنشيني و مذاکره با علما و حکيمان اسلامي امر مي‏کند: «با دانشمندان وحکيمان، زياد به بحث و مذاکره‏نشين، تا مصالح کشور را تثبيت کني و اصول پايداري‏يک ملّت را قوام بخشي».«وَ اَكْثِرْ مَدارَسَةَ الْعُلَماءِ، وَ منافَثَةَ الْحُكَماءِ، فى تَثْبيتِ ما صَلَحَ عَلَيْهِ اَمْرُ بِلادِكَ، وَ اِقامَةِ مَا اسْتَقامَ بِهِ النّاسُ قَبْلَكَ»: (دشتی، ص۵۷۳).

9- طرد چاپلوس و سخن چين: يکي از ویژگی های مهم کارگزاران طرد سخن چين و بدگو مي باشد و اگر مديري به اين سخن چيني‌ها اهميّت دهد و بدون توجّه به صحّت و سقم آنها، اقدام به تصميم گيري نمايد، ممکن است عواقب جبران ناپذيري داشته باشد. حضرت علي(علیه السّلام) در نامه خطاب به مالک اشتر مي فرمايند: «در تصدیق سخن چین شتاب مکن، زیرا سخن چین گرچه در لباس اندرز دهنده ظاهر می شود اما خیانتکار است».«وَ لاتَعْجَلَنَّ اِلى تَصْديقِ ساعٍ، فَاِنَّ السّاعِىَ غاشٌّ وَ اِنْ تَشَبَّهَ بِالنّاصِحينَ»: (دشتی، ص۵۷۱).

10- نظم: یکی از ویژگی های مهم کارگزاران از دیدگاه امیرالمومنین، نظم است . مدیر و کارگزاری که امور خود را بر مبنای برنامه ای مشخّص و دقیق تنظیم نکند پس از مدّتی با انبوهی از کارهای عقب افتاده مواجه می شود و در نتیجه در انجام وظایف خود شکست می خورد و مملکت اسلامی را از اهدافش دور می کند. امیر مؤمنان (علیه السّلام) مالک را به نظم دعوت کرده می فرمایند:«کار هر روز را در همان روز انجام بده چرا که هر روز کاری مخصوص خود دارد».«وَ اَمْضِ لِكُلِّ يَوْم عَمَلَهُ،فَاِنَّ لِكُلِّ يَوْم ما فيهِ»: (دشتی،ص ۵۸۵)

11- مشتاق و داوطلب بودن: کارگزار مطلوب اسلامی، مشتاقانه، آگاهانه، داوطلبانه، با انگیزه مقدّس و بر اساس برنامه ای مشخّص، کارها را پیش می برد. نیروی مطلوب انسانی و اسلامی، نیروی بخشنامه ای و یا نیروی حقوق بگیر و مزدبگیر رایج و متعارف نیست. نه اینکه حقوق نگیرد و یا به بخشنامه عمل نکند، بلکه به مسئولیّتش به عنوان کار و کاسبی نگاه نمی کند؛ زیرا معتقد است که زندگی خواهد گذشت، اما آنچه اهمیّت دارد، ادای تکلیف است.(پور طهماسب،۱۳۸۹، ص ۳۰).

ب) ویژگی های انگیزشی

1- توانایی، تخصّص، سیاست: يکي از مهمترين ملاکهاى انتخاب کارگزاران در حکومت اسلامى به نظر امام على (عليه السّلام) افزون بر ويژگيهاى فردى و کمالات نفسانى، داشتن تخصّص و مهارت لازم در انجام وظيفه مربوطه است. يعنى کارگزار بر اثر برخوردارى از علم و دانش مورد نياز در حوزه کارى خود، بتواند مأموريت محوّله را به بهترين وجه به سرانجام برساند. همچنین برحسب نوع مسئولیّتی که به افراد سپرده می شود، به صفت اخلاقی مربوط به آن نیز باید توجّه شود؛ برای مثال، اگر به کسی مسئولیّتی داده می شود که بیشتر با مردم سروکار دارد، باید حسن خلق و مردم داری او بر سایر صفات وی بچربد، و اگر عهده دار بیت المال است، باید در صداقت و امانت داری مشهور باشد. اینها نکات ظریفی هستند که در هسته گزینش باید به آنها توجّه شود تا بر حرکت و فعل و انفعالات یک نظام، هماهنگی کامل حکمفرما شود.(واثقی، صص ۵۵-۵۴).

همچنین از منظر امیرالمومنین یکی از مصاديق زيرکي و تخصص کارگزار، تشخيص زمان انجام هر کاري است؛ امام علی (عليه السّلام) در اين زمينه به مالک اشتر مي فرمايد: «بپرهيز از کارهايي که وقت انجام دادنشان نرسيده است و از اهمال گري کارهايي که وقت انجام دادنشان فرا رسيده است، از لجاجت کردن در اموري که مبهم است و از سستي نمودن در کارها آن هنگام که راه عمل روشن شده است. پس هر امري را در جاي خويش قرار ده و هر کاري را به موقع خود به انجام رسان».«وَاِيّاكَ وَالْعَجَلَةَ بِالاْمُورِ قَبْلَ اَوانِها،اَوِالتَّسَقُّطَ فيها عِنْدَ اِمْكانِها،اَوِاللَّجاجَةَ فيهااِذا تَنَكَّرَتْ،اَوِالْوَهْنَ عَنْهااِذَا اسْتَوْضَحَتْ. فَضَعْ كُلَّ اَمْر مَوْضِعَهُ،وَاَوْقِعْ كُلَّ عَمَل مَوْقِعَهُ»:(دشتی، ص۵۶۷).

2- لیاقت: یکی دیگر از ویژگی های کارگزاران از منظر حضرت علی (علیه السّلام)، توجّه به لياقت و اولويّت ها درخصوص انتخاب كارگزاران است. روابط نباید هیچ گاه جای ضوابط را بگیرد و لیاقت ها و شایستگی ها قربانی دوستی ها و مسائل خویشاوندی شود. باید شایسته سالاری در اولویّت باشد. حضرت علی (علیه السّلام) به مالک اشتر می فرمایند: «سپس در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش، به کارشان بگمار، و با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران، آنان را به کارهای گوناگون وادار نکن، زیرا این نوعی ستمگری و خیانت است».«ثُمَّ انْظُرْ فى اُمُورِ عُمّالِكَ، فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِباراً، وَ لاتُوَلِّهِمْ مُحاباةً وَ اَثَرَةً، فَاِنَّهُما جِماعٌ مِنْ شُعَبِ الْجَوْرِ و الْخِيانَةِ»: (دشتی، ص۵۷۷).

3- تناسب تخصّص با مسئولیّت: حضرت یوسف زمانی که خود را برای مسئولیّت خزانه داری معرّفی کرد، به دو ویژگی خود که متناسب با این مسئولیت هستند، یعنی امانتداری و آگاهی، اشاره کرده و گفت: «مرا سرپرست (مصر) قرار ده، که نگهدارنده و آگاهم».«إجعَلنِی علی خَزائِنِ الارضِ إنِی حفیظٌ علیمٌ»: (یوسف:۱۲، آیه ۵۵) یکی دیگر از ملاک های انتخاب افراد برای پست های مختلف تناسب ویژگی ها و تخصّص های آنان با پست و مسئولیّت مورد نظر است. عدم رعایت این شرط موجب هدر رفتن نیروها و ضایع شدن امکانات و یأس و ناامیدی متخصّصان و ده ها آفت و آسیب روحی و اجتماعی دیگر خواهد شد، فرض کنید که اگر ریاست سازمان نظام پزشکی کشور را به یک مهندس نمونه کشاورزی واگذار کنند، و یا بالعکس.(شریفی، ۲۰۸ – ۲۰۷).

4-شناخت مردم: يکي ديگر از ويژگي هاي کارگزار، شناخت دقيق مردم و حفظ اسرار و پوشاندن عيوب و کاهش دشمني و اختلافات آن ها مي باشد که حاکم با سياست بايد افراد سخن چين و عيب جو را از ديگر افراد تشخيص دهد و در اين وادي گرفتار نشود. در اين مورد نيز امام علی (عليه السّلام) به مالک اشتر مي‌نويسد: «از رعيّت آنان را که عيب جوترند از خود دور کن، زيرا مردم عيوبي دارند که رهبر امّت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است. پس مبادا آن چه بر تو پنهان است آشکار گرداني و آن چه هويداست بپوشاني که داوري در مورد آن چه از تو پنهان است با خداي جهان است پس چندان که مي تواني زشتي ها را بپوشان تا آن را که دوست داري بر رعيّت پوشيده ماند، خدا بر تو بپوشاند. گره هر کينه اي را در مردم بگشاي و رشته هر نوع دشمني را قطع کن و از آن چه که در نظر روشن نيست کناره بگير. در تصديق سخن چين شتاب مکن، زيرا سخن چين گرچه در لباس اندرز دهنده ظاهر مي شود امّا خيانتکار است».«وَلْيَكُنْ اَبْعَدُ رَعِيَّتِكَ مِنْكَ، وَ اَشْنَؤُهُمْ عِنْدَكَ اَطْلَبَهُمْ لِمَعائِبِ النّاسِ، فَاِنَّ فِى النّاسِ عُيُوباً الْوالى اَحَقُّ مَنْ سَتَرَها،فَلاتَكْشِفَنَّ عَمّا غابَ عَنْكَ مِنْها، فَاِنَّما عَلَيْكَ تَطْهيرُ ماظَهَرَ لَكَ، وَ اللّهُ يَحْكُمُ عَلى ما غابَ عَنْكَ. فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ، يَسْتُرِ اللّهُ مِنْكَ ما تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِيَّتِكَ. اَطْلِقْ عَنِ النّاسِ عُقْدَةَ كُلِّ حِقْد، وَ اقْطَعْ عَنْكَ سَبَبَ كُلِّ وِتْر، وَ تَغابَ عَنْ كُلِّ ما لايَصِحُّ لَكَ، وَ لاتَعْجَلَنَّ اِلى تَصْديقِ ساع، فَاِنَّ السّاعِىَ غاشٌّ وَ اِنْ تَشَبَّهَ بِالنّاصِحينَ»: (دشتی، صص۵۷۱-۵۶۹).

5- دارای همّت والا و مقاوم در برابر مشکلات: یکی دیگر از ویژگی های کارگزاران از نگاه حضرت امیر، همّت والا و تسلیم نشدن در برابر مشکلات است. حضرت علي(علیه السّلام) در نامه خطاب به مالک اشتر مي فرمايند: «با بلند همّتان بپيوند».«ثُمَّ الْصَقْ اَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجاعَةِ وَ السَّخاءِ وَ السَّماحَةِ»: (دشتی، ص:۵۷۵).

6- قاطعيّت: از جمله ویژگیهای لازم و ضروری درکارگزاران و  مدیران و زمامداران جوامع اسلامی،قاطعیّت در مقام تصمیم گیری واجراست. نقش وتأثیر جدّی بودن مسؤولان جامعه درتمام ایّام،به ویژه در حالات بحرانی و در مقابل آفات، و ضررهای شک و دودلی آنان، بر کسی پوشیده نیست. امام علی(علیه السّلام) درباره قاطعیّت کارگزار معتقد است که:«خداوند، پیامبران را با عزم و اراده ای قوی، گرچه با ظاهری ساده و فقیر، مبعوث کرد، با قناعتی که دلها و چشمها را پر سازد».«وَلکِنَ اللهَ جَعَلَ رُسُلَهُ اُولِی قُوَةٍ فی عَزَائِمِهِم وَ ضَعفَةً فِیما تَرَی الاَعْیُنُ مِن حالاتِهِم»: (دشتی،۱۹۲، ص ۳۸۸).

7- شجاعت: بی گمان، از جمله شرایط و اوصاف لازم کارگزاران و مدیران، شجاعت و نترس بودن در ارتباط با انجام دادن وظایف دینی و آنچه در قلمرو مسؤولیّت آنان قرار دارد، است. حضرت علي(علیه السّلام) در نامه به مالک اشتر، به او مي فرمايد:«به اهل شجاعت بپيوندو آنها را به عنوان کارگزار انتخاب نما».«ثُمَّ اَلصِق بِذَوِي... الشُّجاعَة»: (دشتی،ص: ۵۷۵). 

ج)ویژگی های گرایشی

1- ‏‏رابطه با مردم: یکى از ویژگیهاى مهم کارگزاران از دیدگاه امیرالمومنین، مردمى بودن آنان است. اگر کارگزارى پایگاه مردمى بودن خود را از دست داد، قطعه شکست خواهد خورد. اگر کارگزاران در میان مردم نباشند و حقایق و مشکلات مردم را از زبان آنان نشوند؛ چطور مى‏توانند، سیاستهاى معقول و منطقى براى رفع مشکلات آنان اتّخاذ کنند؟ امام على(علیه السّلام) خطاب به مالک‏اشتر مى‏فرماید: «و براى حاجتمندان بخشى از اوقات خود را اختصاص ده و با آنان در مجمع عمومى بنشین، و براى خداوندى که تو را آفریده خضوع کن، و سپاهیان و پاسداران را از جمع آنان دور گردان تا آنها بدون پروا و هراس با تو صحبت کنند...»«وَ اجْعَلْ لِذَوِى الْحاجاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فيهِ شَخْصَكَ، وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عامّاً، فَتَتَواضَعُ فيهِ لِلّهِ الَّذىخَلَقَكَ، وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَ اَعْوانَكَ مِنْ اَحْراسِكَ وَ شُرَطِكَ،حَتّى يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِع»:(دشتی، ص:۵۶۷) همچنین آن حضرت در همان نامه می‌فرمایند: «... مبادا مدّت طولانى از مردم فاصله بگیرى، زیرا احتجاب حکّام از مردم خود نوعى تنگنا و باعث‏ بى‏اطّلاعى از حقایق است و باعث‏ بى‏اطّلاعى مردم از واقعیّت جریان کارها مى‏شود، و این عدم آگاهى موجب تلبیس حقّ و باطل ... مى‏گردد. حاکم، انسانى بیش نیست و حقایق را بدون ارتباط و مشاهده نمى‏تواند درک کند و واقعیّت‏ها که نشانه‏هاى مخصوص روى آنها نصب نشده است که راست و دروغ و صحّت و سقم آنها را مشخص کند. تو با اینکه مرد عمل به حق هستى و از اعطاى حق دریغ ندارى در این صورت پس چرا از مردم فاصله مى‏گیرى؟...«وَ اَمّا بَعْدَ هذا، فَلاتُطَوِّلَنَّ احْتِجابَكَ عَنْ رَعِيَّتِكَ، فَاِنَّ احْتِجابَ الْوُلاةِ عَنِ الرِّعِيَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضّيقِ، وَ قِلَّةُ عِلْم بِالاْاُمُورِ. وَ الاِحْتِجابُ مِنْهُمْ يَقْطَعُ عَنْهُمْ عِلْمَ مَا احْتَجَبُوا دُونَهُ، فَيَصْغُرُعِنْدَهُمُ الْكَبيرُ، وَ يَعْظُمُ الصَّغيرُ، وَ يَقْبُحُ الْحَسَنُ، وَ يَحْسُنُ الْقَبيحُ،وَ یُشابُ الْحَقُّ بِالْباطِلِ... وَاِنَّمَا الْوالى بَشَرٌ لايَعْرِفُ ماتَوارى عَنْهُ النّاسُ بِهِ منَ الاُمُورِ و َلَيْسَتْ عَلَى الْحَقِّ سِماتٌ تُعْرَفُ بِها ضُرُوبُ الصِّدْقِ مِنَ الْكَذِبِ،...امْرُؤٌ سَخَتْ نَفْسُكَ بِالْبَذْلِ فِى الْحَقِّ فَفيمَ احْتِجابُكَ مِنْ واجِبِ حَقٍّ. تُعْطيهِ اَو ْفِعْل كَريم تُسْديهِ ......؟»: (دشتی، ص۵۸۵).(شرح مختصر نامه امیرالمومنین به مالک اشتر»، سایت موسّسه تحقیقات نشر معارف اهل بیت).

2- عدالت و ظلم ستیزی: ما وقتی به زندگی امیرالمومنین نگاه می کنیم، سراسر زندگی حضرت علی (علیه السّلام) نشان دهنده اعتدال و اجرای عدالت در جامعه است. ظلم ستیزی ایشان و مبارزه با ستم و بیدادگری، چه در دوران حکومت و چه پیش از آن، از ویژگی های زندگی آن حضرت است؛ برخی دانشمندان و مورّخان غربی، علّت شکست حضرت در مقابل معاویه را همین عدالت می دانند و اینکه هیچ وقت از نیرنگ و فریب استفاده نکردند و همیشه به دنبال عدالت بودند، چنان که دوست و دشمن بدان معترفند. در این رابطه حضرت در جایی مي فرمايند: «حق را براي هر کس که شايسته است از نزديکان و بيگانگان اجرا کن و در انجام تکليف، بردبار و شکيبا باش ودراین مورد نسبت آنچه برتوگران است جویای ‌عاقبتش باش،که سرانجام ِرعایت حق پسندیده ونیکوست.».«وَ اَلْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَريبِ وَ الْبَعيدِ، وَ كُنْ فى ذلِكَ صابِراً مُحْتَسِباً، واقِعاً ذلِكَ مِنْ قَرابَتِكَ وَ خاصَّتِكَ حَيْثُ وَقَعَ، وَ ابْتَغِ عاقِبَتَهُ بِما يَثْقُلُ عَلَيْكَ مِنْهُ، فَاِنَّ مَغَبَّةَ ذلِكَ مَحْمودَةٌ»: (دشتی،ص:۵۸۷).

3- انجام اعمال نيک: يکي ديگر از ویژگی های حاکم و کارگزار، انجام عمل نيک است و از جمله مصاديق آن کمک به مستمندان، فقرا و نيازمندان جامعه مي باشد که امام علی (عليه السّلام)، آن را از وظايف مستقيم حاکم و کارگزار مي داند. امام علی (علیه السّلام) یار و مددکار فقرا و محرومان بودند،امام در اين مورد به مالک مي فرمايند: «اي مالک در بعضي کارها بايد مستقيما خودت دخالت کني؛ آن کارهايي که بدون واسطه بايد خودت آن ها را انجام دهي يکي رسيدن به امور مستضعفان است. در گوشه و کنار اين کشور اسلام، افرادي هستند معلول، يتيماني هستند که پدرشان در جبهه کشته شده، بيوه زناني هستند که بي سرپرست مانده اند و افرادي هستند که از کار افتاده اند. همواره در فکر مشکلات آنان باش، و از آنان روی بر مگردان، به ویژه امور کسانی که از کوچکی به چشم نمی آیند و دیگران آنان را کوچک می شمارند و کمتر به تو دسترسی دارند».«ثُمَّ اللّهَ اللّهَ فِى الطَّبَقَةِ السُّفْلى مِنَ الَّذينَ لا حيلَةَ لَهُمْ،مِنَ الْمَساكينِ وَ الْمُحْتاجينَ وَ اَهْلِ الْبُؤْسى وَ الزَّمْنى،فَاِنَّ فى هذِهِ الطَّبَقَةِ قانِعاً وَ مُعْتَرّاً. وَاحْفَظْ لِلّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فيهِمْ، وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مالِكَ، وَ قِسْماً مِنْ غَلاّتِ صَوافِى الاِسْلامِ فى كُلِّ بَلَد، فَاِنَّ لِلاَقْصى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذى لِلاَدْنى، وَ كُلٌّ -قَدِاسْتُرْعيتَ حَقَّهُ، فَلايَشْغَلَنَّكَ عَنْهُمْ بَطَرٌ،فَاِنَّكَ لاتُعْذَرُ بِتَضْييعِكَ التّافِهَ  لِاَحْكامِكَ الْكَثيرَ الْمُهِمَّ،فَلاتُشْخِصْ هَمَّكَ عَنْهُمْ، وَ لاتُصَعِّرْ خَدَّكَ لَهُمْ، وَ تَفَقَّدْ اُمُورَ مَنْ لايَصِلُ اِلَيْكَ مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُيُونُ، وَ تَحْقِرُهُ الرِّجالُ»: (دشتی،  ص۵۷۵ و۵۸۳).

4- امانتداري: هرکس در هر پُست و مقامی که باشد، امانت دار مردم است و باید در حفظ امانت بکوشد؛ زیرا اموال، ناموس، حیثیّت، شرف و بسیاری از مسائل حیاتی مردم نزد کارگزار دولت قرار داده شده و او مسئول نگهداری آنها است، حتی مقام و منصبی که به او واگذار شده، امانت است و ازاین روی، باید در ادای وظیفه اش تلاش کند. حضرت علی (علیه السلام) گذشته از اینکه خود نمونه کامل امانت داری در زمینه های گوناگون بودند، دیگران را نیز به رعایت امانت سفارش می کردند.(شرح مختصر نامه امیرالمومنین به مالک اشتر، سایت موسّسه تحقیقات نشر معارف اهل بیت)امیرالمومنین در جایی دیگر درباره امانت الهی می فرمایند:«کسی که امانت الهی را خوار شمارد و دست به خیانت آلوده کند، خود و دین خود را پاک نساخته، و درهای خواری را در دنیا به روی خود گشوده، و در قیامت خوارتر و رسواتر خواهد بود، و همانا بزرگ ترین خیانت، خیانت به ملّت و رسواترین دغلکاری، دغلبازی با امامان است».«وَ مَنِ اسْتَهانَ بِالاْمانَةِ وَ رَتَعَ فِى الْخِيانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَدينَهُ عَنْها فَقَدْ اَحَلَّ بِنَفْسِهِ فِى الدُّنْيَا الذُّلَّ وَ الْخِزْىَ، وَ هُوَ فِى الاْخِرَةِ اَذَلُّ وَ اَخْزى. وَ اِنَّ اَعْظَمَ الْخِيانَةِ خِيانَةُ الاُمَّةِ، وَ اَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الاْئِمَّةِ»: (دشتی، محمّد، «ترجمه نهج البلاغه»، نامه۲۶، ص۵۰۹)

5- حق مداری: یکی دیگر از ویژگی های کارگزاران از نگاه حضرت امیر (علیه السّلام) حق مداری است. امام علی (علیه السلام) هیچگاه بنابر مصلحت سنجیهای کوته بینانه حاضر نبود دست از حق بردارد و به باطل گراید. آن بزرگوار در رعایت حقوق مردم نه خود کوتاهی می کرد و نه به کارگزاران خویش چنین اجازه ای می داد. حضرت همگان را به رعایت حقوق متقابل دعوت می نمود و مخصوصاً کارگزاران خویش را، چنانکه به مالک اشتر می فرماید:«باید محبوبترین امور نزد تو میانه ترین آنان در حق باشد».«وَلْيَكُنْ اَحَبُّ الاْمُورِ اِلَيْكَ اَوْسَطَها فِى الْحَقِّ»: (دشتی،ص: 568).

بعد دوّم: بررسی جامعه تمدّن ساز در بُعد وظایف کارگزاری در نهج البلاغه

امیرالمؤمنین(علیه السّلام) در قسمت های زیادی از نهج البلاغه، ضمن بیان فلسفه تشکیل حکومت اسلامی، وظایف حاکم را برمی شمارد. از جمله می فرماید: «خدایا! تو می دانی که جنگ و درگیری ما برای به دست آوردن قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود، بلکه می خواستیم نشانه های حق و دین تو را به جایگاه خویش باز گردانیم و در سرزمین های تو اصلاح را ظاهر کنیم، تا بندگان ستمدیده ات در امن و امان زندگی کنند و قوانین و مقرّرات فراموش شده تو بار دیگر اجرا گردند».«اللَّهُمَّ إِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّهُ لَمْ يَكُنِ الَّذِي كَانَ مِنَّا مُنَافَسَةً فِي سُلْطَانٍ وَ لَا الْتِمَاسَ شَيْءٍ مِنْ فُضُولِ الْحُطَامِ، وَ لَكِنْ لِنَرِدَ الْمَعَالِمَ مِنْ دِينِكَ وَ نُظْهِرَ الْإِصْلَاحَ فِي بِلَادِكَ، فَيَأْمَنَ الْمَظْلُومُونَ مِنْ عِبَادِكَ وَ تُقَامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدُودِكَ»:(دشتی، ص:۲۴۹).

اهمّ این اوصاف و معیارها از منظر امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در سه بعد بینشی، انگیزشی و گرایشی به قرار ذیل است:

الف) ویژگی های بینشی

1- مهرباني با مردم: یکی از مهم ترین وظایف کارگزاران از نگاه امیرالمومنین مهربانی با مردم است. از نگاه حضرت حکومت وسیله ای برای رساندن مردم و جامعه به کمال و اهداف عالی انسانی الهی است و خود حکومت هیچ ارزشی ندارد. در نظام اسلامی، حاکمان و مدیران باید به مردم به عنوان ولی نعمت خود نگاه کنند. محبّت به مردم در دیدگاه اسلامی، یعنی محبّت به عیال خداوند، و برای محبوبیّت در نزد خداوند بهترین راه این است که عیال او را دوست بداریم. این وظیفه تا آنجا اهمیّت دارد که خداوند به پیامبرش دستور می دهد که (بال عطوفت خود را برای مومنان فرو گستر). و در آیه دیگری همه رمز موفقیت و پیروزی پیامبر اکرم(ص) را در محبّت و مهربانی نسبت به مردم دانسته و می فرماید: «به برکت رحمت الهی، در برابر آنان (مردم) نرم و مهربان شدی، و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو، پراکنده می شدند».«فَبِمَا رَحمَهٍ مِنَ اللهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو كُنتَ فَظَاً غَلِيظَ القَلبِ لَانْفَضُوا مِنْ حَولِكَ فَاعْفُ عَنهُم وَ اسْتَغفِرْ لَهُم وَ شَاوِرْهُم فِي الاَمرِ»: (آل عمران:۳، آیه ۱۵۹)

2-گسترش عدالت در جامعه: در اسلام، ظلم به دیگران مذموم است و همگان موظّف به رعایت حقوق همدیگر و رفتار عادلانه هستند. در این بین، حاکمان و کارگزاران مسئولیّت ویژه ای دارند؛ یعنی در رفتار با مردم باید به گونه ای باشند که هیچ ظلمی را روا ندارند و همواره در مسیر تحقّق عدالت در همه شئون جامعه گام بردارند.امیرالمؤمنین(علیه السّلام) می فرماید: «به خدا سوگند، اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمان هاست، به من بدهند تا خدا را نافرمانی کنم در پوست جوی که ازمورچه ای ناروابگیرم،چنین نخواهم کرد».«وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ»: (دشتی، ص۴۶۱)بنابراین، ارتکاب ظلم از هیچ کسی پذیرفته نیست و گناه بزرگی محسوب می شود. از این رو، حضرت علی(علیه السّلام) مالک اشتر را به رعایت انصاف و عدالت و پرهیز از ظلم و ستم فرمان می دهد.(فلّاح سلوکلایی ،۱۳۸۴، ص: ۷).

3- بخشیدن اشتباهات مردم در حقّ خود و پرهيز از انتقام جويي: یکی دیگر از وظایف کارگزاران از منظر امیرالمومنین بخشیدن اشتباهات مردم در حقّ خود و پرهیز از انتقام جویی است. این صفت ارتباط تنگاتنگی با سعه صدر و تحمّل دارد. حضرت علی (علیه السّلام) در این رابطه به مالک می فرمایند:«از مردم گره هر کينه را بگشا و از خود رشته هر انتقام و بازخواستي را جدا کن».«اَطْلِقْ عَنِ النّاسِ عُقْدَةَ كُلِّ حِقْد، وَ اقْطَعْ عَنْكَ سَبَبَ كُلِّ وِتْر»: (دشتی، ص۵۷۱).

4- صداقت با مردم و قانون مداري با آن ها: در حوزه تعليمات اسلام صداقت يكي از عناصر مهم ارزشي است. امام علي (عليه السّلام) در سيره عملي و نظري خود تأکيد داشتند که حاکم و کارگزار بايد با صراحت و صداقت با مردم برخورد نمايد و براساس همين اخلاق سياسي بود که چون آن حضرت زمام امور را در دست گرفت در نخستين خطبه حکومتي خود به مردم فرمود: «پيمان من بدانچه مي گويم در گرو است و به درستي گفتارم متعهّد و متکفّلم»«ذِمَّتى بِما اَقُولُ رَهينَةٌ، وَ اَنَا بِهِ زَعيمٌ»: (دشتی، ص ۵۹). امام علی (علیه السّلام) به خاطر عدم بهره گيري از اهرم نیرنگ در مسائل حكومتي بود كه برخي تصوّر مي كردند كه معاويه از امام علي (علیه السّلام) سياستمدارتر است. از اين رو حضرت در جواب اين تصوّر فرمود: «قسم به خدا معاويّه از من سياستمدار تر نيست ولي او نيرنگ مي زند و مرتكب گناه مي‌شود».«وَ اللَّهِ مَا مُعَاوِيَةُ بِأَدْهَى مِنِّي، وَ لَكِنَّهُ يَغْدِرُ وَ يَفْجُرُ»:(دشتی،ص۴۲۳) ودر ادامه می فرمایند:«اگر نيرنگ خصلت زشتي نبود من سياستمدار ترين مردم بودم...».«وَلَوْلَاكَرَاهِيَةُ الْغَدْرِ لَكُنْتُ مِنْ أَدْهَى النَّاسِ...»:(دشتی، ص۴۲۳).

5- بردباري: از مهم ترین وظایف کارگزاران از نگاه حضرت امیر (علیه السّلام)، بردباری و صبر است. هركس كه در هر جایگاه و مسئولیّتی از نظام حکومتی قرار مي‌گيرد بايد با بردباري و صبر تمام امور را پيش ببرد و در برابر خواست مردم و احتياجات آنان كم‌حوصلگي نداشته باشد و با تحمّل فراوان خدمتگزارباشد. امام علي (علیه السّلام) در دستورالعمل‌هاي حكومتي و اداري خود، كارگزاران و كاركنان را به چنين بردباري‌اي فرا‌خوانده است: «در برآوردن حاجت‌هاي مردم شكيبايي ورزيد».«وَاصْبِرُوا لِحَوَائِجِهِمْ...»:(دشتی، ص۵۶۳).

6- مسئوليّت‌پذيري نسبت به مردم: از دیگر وظایف کارگزاران، مسئوليّت‌پذيري نسبت به مردم است. حضرت در این رابطه خطاب به کارگزاران می فرمایند: «از خدا بترسيد در حق بندگانش و شهرهايش، زيرا شما مسئوليد حتي در برابر سرزمين‌ها و چارپايان».«اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ»:(دشتی،  ۳۲۱)همچنین امیرالمومنین علی (علیه السّلام) در مورد مسئولیّت پذیری و احتیاط در اعمال و رفتار و حتّی گفتار می فرمایند: «چيزي را كه نمي‌داني نگو، حتّي بسياري از چيزهايي را كه مي‌داني، بر زبان نياور. زيرا خدا بر اعضاي تو احكامي واجب كرده است كه در روز رستاخيز بدان اعضا بر تو حجّت خواهد آورد».«لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ، بَلْ لَا تَقُلْ كُلَّ مَا تَعْلَمُ؛ فَإِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلِّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُّ بِهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»: (دشتی،ص ۷۲۳).

ب) ویژگی های انگیزشی

1- جمع‌آوری مالیات‌ها: یکی از وظایف عمده کارگزاران حکومت اسلامی جمع آوری مالیات هاست. حاکم و کارگزار برای اداره حکومت و جامعه و نیز تأمین نیازمندی های عمومی جامعه، نیاز به بودجه دارد. یکی از بهترین راههای تأمین بودجه، دریافت مالیات هاست. از این رو، امام علی(علیه السّلام) اوّلین وظیفه حاکم را جمع آوری مالیات ها می داند و مالک اشتر را به جمع آوری آن امرمی کند:«این فرمان بنده خدا،علی امیرمؤمنان،به مالک اشتر، پسر حارث، است، در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر بر می گزیند تا خراج آن دیار را جمع آورد.«هذا ما اَمَرَ بِهِ عَبْدُاللّهِ عَلِىٌّ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ، مالِكَ بْنَ الْحارِثِ الاَشْتَرَ فى عَهْدِهِ اِلَيْهِ حينَ وَلاّهُ مِصْرَ، جِبايَةَ خَراجِها...»:(دشتی،ص ۵۶۷).(فلّاح سلوکلایی، ص ۴).

2- جهاد با دشمنان: از دیگر وظایفی که امام برای مالک اشتر برمی شمارند جهاد با دشمنان است. دشمنان دین همواره در کمینند تا از هر فرصتی استفاده نمایند و ضربات خویش را بر پیکره حکومت اسلامی وارد کنند و آن را ناتوان نمایند. از این رو، همه مردم باید هوشیار باشند و در رأس همه، حاکم و کارگزاران، نقش و مسئولیّت سنگین تری دارند. از این رو، می فرماید: «این فرمان بنده خدا، علی امیرمؤمنان، به مالک اشتر، پسر حارث، است در عهدی که با او دارد، هنگامی که او را به فرمانداری مصر برمی گزیند ... تا با دشمنانش نبرد کند.«هذا ما اَمَرَ بِهِ عَبْدُاللّهِ عَلِىٌّ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ، مالِكَ بْنَ الْحارِثِ الاَشْتَرَ فى عَهْدِهِ اِلَيْهِ حينَ وَلاّهُ مِصْرَ... جِهادَعَدُوِّها»: (دشتی، محمّد، «ترجمه نهج البلاغه»، نامه ۵۳، ص ۵۶۷).(فلّاح سلوکلایی، محمّد، «سیمای کارگزاران دولت اسلامی از منظر امام علی (علیه السّلام)»، مجلّه معرفت ،۱۳۸۴، شماره ۹۳، ص ۵).

3-محبت و دلسوزي نسبت به فقرا: یکی دیگر از وظایف کارگزاران نسبت به مردمان دیدگاه حضرت علی (علیه السّلام) کمک به فقرا و مستمندان است. امام على (عليه السّلام)،خود يار و مددکار فقرا و محرومان بود و در این راه از هیچ کمکی به فقرا دریغ نمی کرد، که این مورد اقرار دوست و دشمن حضرت است.امام در این مورد خطاب به مالک مى فرمايد:«اى مالک! درباره طبقه پايين از مردم جامعه، که چاره اى ندارند و در فقر و تنگ دستى زندگى مى کنند، خدا را فراموش نکن. آنها عبارتند از: بينوايان، نيازمندان، گرفتاران و زمين گير شدگان. آنچه را که خداوند از حق خود درباره ايشان دستور داده رعايت کن و براى آنان قسمتى از بيت المال و سهمى از غنايم خالص اسلامى هر شهر در نظر بگير».«ثُمَّ اللّهَ اللّهَ فِى الطَّبَقَةِ السُّفْلى مِنَ الَّذينَ لا حيلَةَ لَهُمْ،مِنَ الْمَساكينِ وَ الْمُحْتاجينَ وَ اَهْلِ الْبُؤْسى وَ الزَّمْنى،فَاِنَّ فى هذِهِ الطَّبَقَةِ قانِعاً وَ مُعْتَرّاً.وَاحْفَظْ لِلّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقِّهِ فيهِمْ، وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مالِكَ»: (دشتی، ص ۵۸۳).

4- تواضع نسبت به مردم: یکی دیگر از وظایف کارگزار حکومت اسلامي در ديد امام علي (عليه السّلام) تواضع نسبت به مردم است.باید کارگزار در برابر مردم فروتني و تواضع داشته باشد. در اين مورد امام علی (علیه السّلام) به مالک اشتر مي فرمايند:«بپرهيز که خود را در بزرگي همانند خداوند پنداري و در شکوه خداوندي همانند او داني زيرا خداوند هر سرکشي را خوار مي سازد، و هر خود پسندی را بی ارزش می کند. با خدا و با مردم، و با خویشاوندان نزدیک، و با افرادی از رعیّت خود که آنان را دوست داری، انصاف را رعایت کن، که اگر چنین نکنی ستم روا داشتی، و کسی که به بندگان خدا ستم روا دارد خدا به جای بندگانش دشمن او خواهد بود، و آن را که خدا دشمن شود، دلیل او را نپذیرد، که با خدا سرجنگ دارد، تا آنگاه که باز گردد...».«اِيّاكَ وَ مُساماةَاللّهِ فى عَظَمَتِهِ وَ التَّشَبُّهَ بِهِ فى جَبَرُوتِهِ، فَاِنَّ اللّهَ يُذِلُّ كُلَّ جَبّار،وَ يُهينُ كُـلَّ مُخْتال. اَنْصِفِ اللّهَ وَ اَنْصِفِ النّاسَ مِنْ نَفْسِكَ، وَ مِنْ خاصَّةِ اَهْلِكَ،وَ مَنْ لَكَ فيهِ هَوًى مِنْ رَعِيَّتِكَ، فَاِنَّكَ اِلاّ تَفْعَلْ تَظْلِمْ، وَ مَنْ ظَلَمَ عِبادَ اللّهِ كانَ اللّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبادِهِ، وَ مَنْ خاصَمَهُ اللّهُ اَدْحَضَ حُجَّتَهُ، وَ كانَ لِلّهِ حَرْباً حَتّى يَنْزِعَ وَ يَتُوبَ»:(دشتی، ص ۵۶۹).

ج)ویژگی های گرایشی

1- اصلاحات: یکی دیگر از وظایف حاکم در جامعه، انجام اصلاحات است؛ یعنی حاکم باید با ارشاد مردم و فراهم ساختن زمینه های تعلیم و تربیّت و نیز مبارزه با انحرافات، زمینه اصلاحات را فراهم نماید. او باید با نظارت دقیق بر کار کارگزاران، هرگونه انحرافی را از بین ببرد و به اصلاح امور بپردازد. از این رو، امام در آغاز عهدنامه مالک اشتر، به این مهم اشاره می کند و می فرماید:«این فرمان... هنگامی که او را به فرمانداری مصر بر می گزیند ... که کار مردم را اصلاح کند.«هذا ما اَمَرَ بِهِ عَبْدُاللّهِ عَلِىٌّ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ، مالِكَ بْنَ الْحارِثِ الاَشْتَرَ فى عَهْدِهِ اِلَيْهِ حينَ وَلاّهُ مِصْرَ ... اسْتِصْلاحَ اَهْلِها»: (دشتی،ص ۵۶۷) و (فلّاح سلوکلایی،۱۳۸۴، ص ۵).

2- عمران و آبادانی شهرها: عمران و آبادانی شهرها از قبیل آبادانی خانه ها (نوع ساخت و ساز)، خیابان ها، ساخت مدارس، حمّام‌ها و احداث فضای سبز از دیگر وظایف حاکم و کارگزار اسلامی است. از این رو، امیرالمؤمنین(علیه السّلام) در ابتدای نامه ۵۳، می فرماید: «... تا شهرهای مصر را آباد سازد».«... وَ عِمارَةَ بِلادِها»: (دشتی، ص ۵۶۷).

همچنین در فراز دیگری از نامه ۵۳ نهج البلاغه، امام توجّه تام و کامل به عمران و آبادانی را گوشزد کرده، و می فرمایند:«باید تلاش تو در آبادانی زمین، بیش از جمع آوری خراج باشد. خراج جز با آبادانی فراهم نمی گردد، و آن کس که بخواهد خراج را بدون آبادانی مزارع به دست آورد، شهرها را خراب، بندگان خدا را نابود کند و حکومتش جز اندک مدّتی دوام نیاورد... .«وَلْيَكُنْ نَظَرُكَ فى عِمارَةِ الاْرْضِ اَبْلَغَ مِنْ نَظَرِكَ فِى اسْتِجْلابِ الْخَراجِ، لاِنَّ ذلِكَ لا يُدْرَكُ اِلاّ بِالْعِمارَةِ، وَ مَنْ طَلَبَ الْخَراجَ بِغَيْرِ عِمارَة اَخْرَبَ الْبِلادَ، وَ اَهْلَكَ الْعِبادَ، وَ لَمْ يَسْتَقِمْ اَمْرُهُاِ الّاّ قَليلاً... فَاِنَّ الْعُمْرانَ مُحْتَمِلٌ ما حَمَّلْتَهُ،وَ اِنَّما يُؤْتى خَرابُ الاَرْضِ مِنْ اِعْوازِ اَهْلِها، وَ اِنَّما يُعْوِزُ اَهْلُها لاِشْرافِ اَنْفُسِ الْوُلاةِ عَلَى الْجَمْعِ، وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقاءِ، وَ قِلَّةِ انْتِفاعِهِـمْ بِالْعِبَـرِ»: (دشتی، محمّد، «ترجمه نهج البلاغه»، نامه ۵۳، ص ۵۷۹).(فلّاح سلوکلایی،۱۳۸۴، ص ۶).

3- پرهیز از فاصله گرفتن از مردم و تجمّل گرایی: یکی دیگر از وظایف کارگزاران پرهیز از فاصله گرفتن از مردم می باشد. امیرالمومنین در رابطه با در بین مردم بودن خطاب به مالک می فرمایند: «و پاره‌اي از وقت خود را براي نيازمندان از خود قرارده که در آن وقت خويشتن را براي ايشان آماده ساخته، در مجلس عمومي بنشيني».«وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عامّاً، فَتَتَواضَعُ فيهِ لِلّهِ الَّذىخَلَقَكَ»:(دشتی،ص ۵۸۳).

4- پرهيز از منّت گذاري و امتياز بر مردم: امیرالمومنین در این مورد خطاب به مالک اشتر می فرمایند: «و بپرهيز از اينکه بر رعيتت به نيکي که مي‌کني منّت‌گذاري يا کاري که انجام مي‌دهي بيش از آنچه هست در نظر آري، زيرا منّت نهادن احسان را بي نتيجه مي‌گرداند و کار را بيش از آنچه هست پنداشتن، نور حق را مي‌زدايد.«وَ اِيّاكَ وَ الْمَنَّ عَلى رَعِيَّتِكَ بِاِحْسانِكَ، اَوِ التَّزَيُّدَ فيما كانَ مِنْ فِعْلِكَ اَوْ اَنْ تَعِدَهُم ْفَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بخُلْفِكَ،فَاِنَّ الْمَنّ َيُبْطِلُ الاِحْسانَ، وَ التَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ»:(دشتی، ص ۵۸۹).

5- مبارزه با فساد در جامعه: از دیگر وظایف کارگزاران مبارزه با فساد است. اميرالمومنين علي (عليه السّلام)، در جمله «پس بر تو است پاک کردن آنچه بر تو ظاهر شده است (پاک کردن فساد و فحشا)»«فَاِنَّما عَليكَ تَطهِيرُ مَا ظَهَرَ لَكَ»: (دشتی،ص ۵۶۹)؛ مالك را به مبارزه با مظاهر فساد و آلودگي و جلوگيري از فحشا و منكرات در جامعه فرامي‌خواند.

 

بعد سوّم: بررسی جامعه تمدّن ساز در بُعد اختیارات کارگزاری در نهج البلاغه

کارگزاران حکومت اسلامی در حوزه مسئولیّتشان دارای اختیاراتی هستند، که باید در جای مناسب خودشان استفاده کنند و از قدرت و اختیاراتشان برای منافع شخصی استفاده نکنند. در این فصل به مهمترین اختیارات کارگزاران و نحوه استفاده از آن، از نگاه امیرالمومنین در دو  بعد بینشی و انگیزشی بررسی می شود.

الف) ویژگی های بینشی

۱- پيگيري: امور حکومتی و پيشبردن اهداف حاکمیّتی جز با پيگيري جدّي كارها تحقّق نمي‌يابد و هر كاري نيازمند پيگيري جدّي و تلاش اساسي است تا به نتيجه مطلوب برسد و بدون وجود روحيّه پيگيري در كارها هيچ كاري به درستي صورت نمي‌پذيرد. اميرمؤمنان علي (علیه السّلام) در فرمان‌ها و دستورالعمل‌هاي حكومتي و اداري خود، كارگزاران و كاركنانش را به پيگيري امور سفارش کرده و از آنان خواسته است كه در خدمتگزاري مردمان پيگيرانه عمل كنند. آن حضرت در دستورالعملي چنين فرموده است: «هرگز کسی را از نیازمندی او بازندارید، و از خواسته های مشروعش محروم نسازید. كسي را از درخواستش به خشم نياوريد و حاجت كسي را روا ناكرده نگذاريد و كسي را از آنچه مطلوب اوست، باز نداريد.»«وَ لَا تُحْشِمُوا أَحَداً عَنْ حَاجَتِهِ وَ لَا تَحْبِسُوهُ عَنْ طَلِبَتِهِ»: (دشتی، ص ۵۶۵)«نظام حکومتی نبايد به گونه‌اي باشد كه مردم سردرگم، معطّل و سرگردان شوند. حبس كردن امور و متوقّف ساختن كارها از بزرگ‌ترين آفات نظام حکومتی و اداري است كه جز با روحيّه پيگيري جدّي رفع نمي‌شود».(شرح مختصر نامه امیرالمومنین به مالک اشتر»، سایت موسّسه تحقیقات نشر معارف اهل بیت).

2-شناسايي شرايط موجود حکومت اسلامی: از دیگر موارد اختیارات کارگزاران، شناسایی شرایط موجود حکومت اسلامی است. در حکومت اسلامی، کارگزار بايد از وضعيّت و موقعيّت سازمان تحت امر خود دائماً اطّلاع داشته باشد و آنچه که اهميّت دارد را مشخّص سازد و بین اهم و مهم، اولویّت را به مهم بدهد. امام علي(علیه السّلام) به این مسئله توجّه ویژه ای دارند. حضرت معتقد است که نقش خود مدير در کسب اطّلاعات از وضعيّت موجود و مسئله‌يابي بسیار مهم می باشد. حضرت علي(علیه السّلام) درباره انجام دادن هر کاري در زمان خود مي‌فرمايند:«پس هر چيز را به جاي خود بگذار و هر کاري را در وقت آن انجام ده».«فَضَعْ كُلَّ اَمْر مَوْضِعَهُ، وَ اَوْقِعْ كُلَّ عَمَلٍ مَوْقِعَهُ»: (دشتی،ص۵۹۱).

3- ارائه راه‌ حل‌هاي مختلف و گزینش بهترین راه: از جمله اختیارات کارگزاران از منظر امیرالمومنین ارائه راه حل برای حل مشکلات است. وظيفه کارگزار این است که در حلّ آن مشکل بکوشد. از ابعاد مختلف ممکن است راهکارهايي را مشخّص سازد يا به تنهايي به آن دسترسي پيدا کند، يا با مشورت مشاوران و اعضاي سيستم جهت حلّ اين مسئله به آن برسد. حضرت علي(علیه السّلام) در اين مرحله به مشورت با دانايان اشاره مي‌کنند و مي‌فرمايند: «و درباره استوار ساختن آنچه کار شهرهاي تو را منظّم مي‌گرداند و بر پا داشتن آنچه مردم پيش از تو برپا داشته بودند، بسيار با دانشمندان مذاکره و با راستگويان و درست کرداران گفتگو کن».«وَ اَكْثِرْ مَدارَسَةَ الْعُلَماءِ، وَ منافَثَةَ الْحُكَماءِ، فى تَثْبيتِ ما صَلَحَ عَلَيْهِ اَمْرُ بِلادِكَ، وَ اِقامَةِ مَا اسْتَقامَ بِهِ النّاسُ قَبْلَكَ»: (دشتی، ص۵۷۳).

ب) ویژگی های انگیزشی

1- توجّه به نتایج اعمال: بر اساس فرمان ها و توصیّه های امام علی (علیه السّلام) به زمامداران و کارگزاران، توجّه به نتایج اعمال، عامل مهمّی در مهار و تنظیم رفتار فرمانروایان است. آن حضرت در این زمینه می فرمایند: «ای بندگان خدا، خداوند در روز قیامت از اعمال کوچک، بزرگ، آشکار و پنهان شما سؤال می کند».«فَاِنَّ اللّهَ تَعالى يُسائِلُكُمْ مَعْشَرَ عِبادِهِ عَنِ الصَّغيرَةِ مِنْ اَعْمالِكُمْ وَ الْكَبيرَةِ،وَ الظّاهِرَةِ وَ الْمَسْتُورَةِ»»: (دشتی، ص۵۱۱) یعنی هر کاری در دنیا انجام دهید، در آخرت درباره آن سؤال می شود.

2- برخورد عادلانه با خويشاوندان: یکی از اختیارات کارگزار، انتخاب اطرافیان و پست دادن به اشخاص است که مورد توجّه امیرالمومنین است و در نامه به مالک اشتر به آن اشاره کرده است. متاسّفانه يکي از مشکلاتي که در سيستم هاي اداري شاهد آن هستيم ناشي از يکسري ارتباطات خانوادگي است که در بسياري موارد موجب ضايع شدن حقوق ديگران يا محروم شدن آنها از يکسري امور مي شود. حضرت علي (عليه السّلام) مي‌فرمايند: «همانا زمامداران را خواص و نزديکاني است که خودخواه و چپاولگرند، و در معاملات انصاف ندارند. ريشه ي ستمکاريشان را با بريدن اسباب آن بخشکان، و به هيچ کدام از اطرافيان و خويشاوندانت زمين را واگذار مکن و به گونه اي با آنان رفتار کن که قراردادي به سودشان منعقد نگردد که به مردم زيان رساند ... حق را به صاحب حق، هر کس که باشد، نزديک يا دور بپرداز و در اين کار شکيبا باش و اين شکيبايي را به حساب خدا بگذار، گرچه اجراي حق مشکلاتي براي نزديکانت فراهم آورد، تحمّل سنگيني آن را با ياد قيامت بر خود هموار ساز، زيرا تحمّل آن پسنديده است.(دشتی،ص ۵۸۷). 

3- شناخت اقشار گوناگون اجتماعی: از مصاديق اختیارات حاکم و کارگزار، شناخت جامع او از دنياي زمان خود و مسائل آن و تخصّص‌هاي مختلفي است که در اقشار جامعه نياز مي باشد؛ تخصّص هايي که مردم آن ها را آموزش مي بينند و بايد براي بهتر اداره کردن حکومت، به طور متعادل و مناسب از آن ها استفاده گردد. در اين مورد امام علی (عليه السّلام) به مالک اشتر مي فرمايد: «اي مالک بدان که مردم از گروه هاي گوناگوني مي باشند که اصلاح هر يک جز با ديگري امکان ندارد و هيچ يک از گروه ها از گروه ديگر بي نياز نيست. از آن قشرها، لشکريان خدا و نويسندگان عمومي و خصوصي، قضات دادگستري، کارگزاران عدل و نظم اجتماعي، جزيه دهندگان، پرداخت کنندگان ماليات، تجّار و بازرگانان، صاحبان صنعت و پيشه وران و نيز طبقه پايين جامعه يعني نيازمندان و مستمندان مي باشند که خداوند براي هر يک سهمي مقرر داشته و مقدار واجب آن را در قرآن و سنّت پيامبر صلي الله عليه و آله وسلّم تعيين کرده که پيماني از طرف خداست و نگهداري آن بر ما لازم است. پس سپاهيان به فرمان خدا پناهگاه استوار رعيّت و زينت و وقار زمامداران، شکوه دين و راه هاي امنيّت کشورند. امر مردم جز با سپاهيان استوار نگردد و پايداري سپاهيان جز با خراج و ماليات رعيت انجام نمي شود... . (دشتی، ص ۵۷۳).

نتیحه‌گیری

از مطالبی که در این نوشتار بیان شد، جواب سوالات مدّنظر خود را به دست می آوریم. ریشه اصلی و سیاسی تمدّن سازی در حکومت اسلامی، از منظر امیرالمومنین علی (علیه السّلام) کارگزاران و مسئولین هستند. برای تمدّن سازی باید کارگزارانی روی کار بیایند که دارای ویژگی های مدنظر امیرالمومنین باشند، در مرحله دوّم باید به وظایف خود در قبال اسلام و مردم عمل کنند و در مرحله سوّم باید در استفاده از اختیارات خود و قدرت نفوذ خود کمال دقّت را داشته باشد و از قدرت خود سوء استفتده نکنند. این سه مرحله مهم در مورد کارگزاران از دیدگاه امام علی (علیه السّلام) می باشد. اگر در جامعه اسلامی طبق این دستورات حضرت جلو برویم و از کارگزاران مدّنظر امیرالمومنین استفاده کنیم، تمدّن اسلامی و علوی در جامعه شکل خواهد گرفت. از مهم ترین سیاست های حضرت در قبال کارگزاران این بود که درعزل و نصبهاي خود هيچگاه مسئله رفاقت و خويشاوندي را مدّنظرقرار نمي دادند و روش سياستمداران دنياپرست را كه تنها در راستاي بقاي حكومت خود عمل ميكردند،نداشتند،بلكه تنها به رضاي خدا مي انديشيدند و مصلحت مردم را درنظرداشتند. اما اگر بخواهیم در نگاه کلّی، جمهوری اسلامی را مورد ارزیابی قرار دهیم، خواهیم یافت که به هیچ وجه کارگزاران و مسئولین جمهوری اسلامی شباهتی با کارگزاران مدّنظر امیرالمومنین ندارند، از طرفی کشور ما ادّعای حکومت علوی را دارد و همه دنیا، چه دوست و چه دشمن نگاه به ما چشم دوخته اند که کشوری که ادّعای اسلامی و علوی بودن را دارد چگونه اداره می شود و چشم اندازش برای آینده چگونه است. کشور ما از قدرت های مهم منطقه و جهان محسوب می شود که سایر کشورهای اسلامی تمایل به ارتباط فرهنگی با ما هستند، و دشمنان هم به دنبال متوقّف کردن و منحرف کردن ما از راه اصلی مان را دارند. پس با این حساسیّت باید در حفظ این حکومت تلاش کرد. نباید این را فراموش کرد که چشم مستضعفین جهان به کشور ما دوخته شده است. حکومت ما از معدود حکومت های شیعیِ بعد از حکومت امیرالمومنین علی (علیه السّلام) است. برای به دست آمدن این حکومت خون دلها خورده شده و شهدای زیادی تقدیم شده است. نتيجه آن كه اگرمجموعةويژگيها و وظایف و نحوه استفاده از اختیاراتی كه حضرت درمورد كارگزاران خود برآنهاتأكيدكرده اند ،درحكومتي جمع باشد و از طرفي نظارت مستمر جهت تداوم این راه و منحرف نشدن از مسیر اصلی و تعامل مطلوب با مردم وجود داشته باشد،يقيناً مي توان به ایجاد تمدّنی اسلامی در جامعه اميدوار بود. بديهي است كه تنها دراين صورت است كه مردم به اينگونه نظامها روي مي آورند وتداوم آنرا ميخواهند وگرنه ديري نمي پايد كه پايه هاي نظام حاكم از درون سست و متلاشي و زمينه هاي زوال وفروپاشي آن فراهم ميشود و آن حكومت محكوم به سقوط خواهد شد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مأخذ:

الف) کتابها

قرآن کریم

نهج‌البلاغه

پهلوان، چنگیز، فرهنگ و تمدّن، چاپ اوّل، تهران: انتشارات نی، 1388.

تافلر، الوين،به سوي تمدّن جديد،ترجمه محمّدرضاجعفري، چاپ اوّل،تهران: انتشارات سيمرغ، ۱۳۷۶.

جعفري، محمّدتقي،ترجمه و تفسير نهج البلاغه، چاپ نهم،تهران: انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 13۸۵.

حجازی، فخرالدّین، نقش پیامبران در تمدّن انسان، چاپ سوّم، بی‌جا، انتشارات بعثت، 1350.

حسینی اصفهانی، مرتضی،کارگزاران شایسته در اسلام، چاپ اوّل،قم: انتشارات فرهنگ قرآن، 1384.

خمینى، روح الله،کشف‌الاسرار، چاپ اوّل، قم: انتشارات آزادی، 1357.

دشتی، محمّد، ترجمه نهج البلاغه، چاپ سوّم، قم، انتشارات لاهیجی، ۱۳۷۹.

دهخدا، علي اکبر، لغت‌نامه، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1373.

دورانت، ویل،تاريخ تمدّن،ترجمه احمدآرام، چاپ دوّم،تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي، 136۷.

شریفی، احمد حسین، آیین زندگی، چاپ صد و چهل و نهم، قم: انتشارات معارف، ۱۳۹۶.

طوسي، خواجه نصيرالدّين،اخلاق ناصري، تصحيح و توضيح مجتبي مينوي و عليرضا حيدري، چاپ اوّل،تهران: شرکت سهامي انتشارات خوارزمي،1364.

عميد، حسن،فرهنگ فارسي عميد،چاپ یازدهم، تهران: انتشارات اميرکبير، 1377.

مطهّری ، مرتضی ،مجموعه آثار، چاپ هفتم، قم: انتشارات صدرا، ۱۳۷۶.

معین، محمّد، فرهنگ معين، چاپ دهم،تهران: مؤسّسه انتشاراتیِ امیرکبیر،۱۳۷۵.

واثقی، قاسم، اخلاق در مدیریّت، تهران: انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، 1380.

ب) مقالات

حسینیائی، فاطمه، زمینه‌های شکل‌گیری تمدن و فرایند تحقق تمدّن نوین اسلامی از نظر رهبری، برگرفته از همایش ملّی تمدّن نوین اسلامی، مجموعه مقالات همایش ملی تمدّن نوین اسلامی، تهران: مرکزچاپ و انتشارات دانشگاه  شاهد ، ۱۶مهر۱۳۹۶.

فلّاح سلوکلایی، محمّد، سیمای کارگزاران دولت اسلامی از منظر امام علی (علیه السّلام)، مجلّه معرفت، شماره 93، ۱۳۸۴. ‬

ج) سایت ها:

    20. سایت موسّسه تحقیقات نشر معارف اهل بیت، شرح مختصر نامه امیرالمومنین علی (ع) به مالک اشتر، به نقل از پایگاه تبیان، 1395، (http://ahlolbait.com).

 

---

[1]    استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان،تاکستان، قزوین، ایران (نویسنده مسوول).   [e-mail]

---