بررسی پتانسیل ماهواره‌ی مودیس و سنتینل-5 در برآورد میزان گرد و غبار (مطالعه موردی: استان خوزستان)

محورهای موضوعی : سنجش از دور

حمیدرضا غفاریان ¹ , ابوذر کیانی ² , فهیمه عربی علی آباد ³

1 - گروه جغرافیا. معاون پژوهشی و آموزشی دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
2 - گروه جغرافیا، معاون پژوهشی و آموزشی دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
3 - دکتری مدیریت مناطق خشک و بیابانی و پژوهشگر، دانشکده منابع طبیعی و کویرشناسی، دانشگاه یزد

تاریخ دریافت : 1402/03/02 تاریخ پذیرش : 1402/03/29 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: تصاویر ماهواره‌ای, ریزگردها, آلاینده‌های هوا, سنتینل-5, ایستگاه‌های آلودگی سنج,

چکیده مقاله :

آلاینده‌های هوا در کلان‌شهرها، چالش‌ جدی برای مدیران است که سلامت شهروندان را تهدید می‌کند و نظارت بر آن یک وظیفه مهم است. به دلیل تعداد محدود ایستگاه‌های نظارت زمینی، بررسی و پایش میزان دقیق آلودگی هوا در مناطق مختلف کشور ناممکن است. در این تحقیق تصاویر ماهواره‌ی سنتینل-5 و سنجنده مودیس برای مطالعه تحلیلی از روند تغییرات زمانی - مکانی میزان گرد و غبار در سطح استان خوزستان استفاده شد. هدف این مطالعه استفاده از داده‌های ماهواره‌ای با وضوح نسبتاً بالا برای پایش محلی کیفیت و میزان آلودگی هوا و بررسی ارتباط تصاویر دو سنجنده سنتینل-5 و مودیس است. در این پژوهش، از کدنویسی در محیط گوگل ارث انجین تصاویر سنتینل 5 و همچنین میانگین گیری AOD مودیس استفاده شد. و یافته‌های تحقیق حاکی از مقادیر قابل‌توجهی AOD در چندین بخش از منطقه مورد مطالعه همچون شهرستان‌های اهواز، آبادان، خرمشهر، بندرماهشهر و باوی است. هم‌چنین میزان کمی ریزگردها در شهرستان‌های جنوب‌شرقی، شرق و شمال‌شرقی استان دیده می‌شود. با توجه به نتایج این تحقیق هر چه از سمت جنوب‌شرقی، شرق و شمال‌شرقی استان حرکت و به سمت بخش‌های جنوب و غرب استان پیش رفت میزان ریزگردها افزایش می‌یابد. با توجه به تجزیه و تحلیل صورت گرفته، همبستگی مثبت بالایی بین تصاویر هر دو سنجنده سنتینل-5 و مودیس در تشخیص میزان گرد و غبار مشاهده شد، که نشانگر امکان استفاده از آن‌ها در پایش این نوع آلاینده در مقیاس کشوری است.

چکیده انگلیسی:

Air pollutants in Iran's metropolitan areas are among the serious challenges for managers, which also threatens the health of citizens. Monitoring air pollution is an important task in public health. Also, the unavailability of ground station data is often prevented due to the lack of network of ground monitoring stations to know the exact amount of air pollution in different parts of the country. Therefore, the use of remote sensing images in continuous monitoring of air pollutants due to their low cost and low manpower, will be appropriate and cost-effective. In this research, Sentinel 5 satellite images and MODIS sensors have been used for analytical study to detect the average trend of changes and spatial distribution of dust in Khuzestan province. The aim of this study was to use relatively high-resolution satellite data for local monitoring of air quality/air pollution and to investigate the relationship between Sentinel and MODIS image sensors. Findings indicate significant amounts of AOD in several parts of the study area such as Ahvaz, Abadan, Khorramshahr, BandarMahshahr and Bavi. Also, a small amount of fine dust is seen in the southeastern, eastern and northeastern cities of the province. According to the results of this research, as we move from the southeast, east and northeast and move towards the southern and western parts of the province, the amount of fine dust increases.

متن کامل:



فصل­نامه جغرافیای طبیعی، سال پانزدهم، شماره 62، زمستان 1402                                     59

 

صص 72-59

 

 

بررسی پتانسیل ماهواره­ی مودیس و سنتیل-5 در برآورد میزان گرد و غبار

(مطالعه موردي: استان خوزستان)

 

 

حمیدرضا غفاریان مالمیری¹

دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه یزد، یزد، ایران

ابوذر کیانی

کارشناس ارشد سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، گروه جغرافیا، دانشگاه یزد، یزد، ایران

فهیمه عربی علی آباد

دکتری مدیریت مناطق خشک و بیابانی، یزد، ایران

 

تاریخ دریافت: 2/3/1402 تاریخ پذیرش: 7/11/1402

 

چكيده 

آلاینده‌های هوا در سطح کلان‌شهرهای ایران از جمله چالش‌های جدی برای مدیران امر به شمار می‌رود که سلامت شهروندان را نیز تهدید می‌کند. نظارت بر آلودگی هوا یک وظیفه مهم در بهداشت عمومی است. هم‌چنین بدلیل تعداد محدود شبکه­ی­ ایستگاه­های نظارت زمینی، بررسی و پایش میزان دقیق آلودگی هوا در مناطق مختلف شهرهای کشور ناممکن است. از این‌رو، استفاده از تصاویر سنجش از دور در پایش مستمر میزان آلاینده‌های هوا با توجه به هزینه پایین، سرعت بالای پردازش، پوشش سطح وسیع، قدرت تفکیک زمانی مناسب و نیروی انسانی کم، مناسب و به صرفه خواهد بود. در این پژوهش تصاویر ماهواره­ی سنتینل-5 و سنجنده مودیس برای مطالعه تحلیلی از روند تغییرات زمانی - مکانی میزان گرد و غبار در سطح استان خوزستان استفاده شد. هدف این مطالعه استفاده از داده‌های ماهواره‌ای با وضوح نسبتاً بالا برای پایش محلی کیفیت و میزان آلودگی هوا و بررسی ارتباط تصاویر دو سنجنده سنتینل-5 و مودیس است. یافته‌های پژوهش حاکی از مقادیر قابل‌توجهی AOD‏ ‏در چندین بخش از منطقه مورد مطالعه همچون شهرستان‌های اهواز، آبادان، خرمشهر، بندرماهشهر و باوی است. هم‌چنین میزان کمی ریزگردها در شهرستان‌های جنوب­شرقی، شرق و شمال­شرقی استان دیده می­شود. با توجه به نتایج این پژوهش هر چه از سمت جنوب­شرقی، شرق و شمال­شرقی استان حرکت و به سمت بخش‌های جنوب و غرب استان پیش رفت میزان ریزگردها افزایش می­یابد. با توجه به تجزیه و تحلیل صورت گرفته، همبستگی مثبت بالایی بین تصاویر هر دو سنجنده سنتینل-5 و مودیس در تشخیص میزان گرد و غبار مشاهده شد، که نشانگر امکان آن­ها در تشخیص این نوع آلاینده در سطح کل ایران است.

 

واژگان کليدي: آلاینده‌های هوا، ریزگردها، تصاویر ماهواره‌ای، سنتینل-5، ایستگاه‌های آلودگی­سنج.

مقدمه

هوا یکی از پنج عنصر ضروری (هوا، آب، غذا، گرما و نور) برای ادامه حیات انسان است. هر فرد روزانه نزدیک به 22000 بار تنفس می­کند و تقریباً به 15 کیلوگرم هوا در روز نیاز دارد. آلودگی هوا به معنای مخلوط شدن هوا با گازها، قطرات و ذراتی است که کيفيت هوا را کاهش می­دهند [2]. غبار حاصل از شخم زدن زمين به‌وسيله تراکتورها، ماشين­ها و کاميون­هايی که در جاده­های شنی يا خاکی حرکت می کنند، ريزش کوه و دود حاصل از آتش‌سوزی اکوسیسم‌های گیاهی و مزارع باعث آلودگی هوا می‌شود. در چند سال اخير، پديده خشکسالی و تأثير آن بر افزايش غلظت ريزگردها در جو، منجر به تشديد آلودگی هوا شده است [2]. امروزه آلودگی هوای محیط به عنوان یک چالش بسیار مهم در سطوح محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی شناخته شده است. یافته­های علمی نشانگر طیف گسترده ا­ی از اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان است و مطالعات متعدد اثرات بهداشتی آلودگی هوا را نشان داده است [8]. آلودگی هوا با توجه به پیامدهای زیان بار آن به یکی از ملموس‌ترین معضلات زیست محیطی در اکثر کشورهای جهان از جمله ایران و به طور خاص استان خوزستان تبدیل شده است که سالانه منجر به مرگ و میر هفت میلیون نفر و چهارمین عامل مرگ و میر زودرس در جهان می‌باشد. غلظت ذرات معلق موجود در جو از مهمترين شاخص­های آلودگی هوا محسوب شده و به همين دليل از بيشترين توجه نسبت به ساير آلاينده­های جوی برخوردار است [8]. گرد و غبار يا ريزگرد عبارت است از افزايش ذرات جامد در جو به طوریکه موجب تيرگی نسبی هوا شده و ميزان ديد افقی يا ديد عمومی کاهش يابد [25]. مانند هر متغير ديگری در جو، اگر میزان آنها از حد مجازی فراتر رود، يک حادثه چالش برانگیز جوی، خسارت­زا و خطرناک خواهد بود. گرد و غبار يکی از پديده­های جوی است که آثار و پيامدهای زيست محيطی نامطلوبی را بر جای می‌گذارد [16]. طوفان گرد و غبار در نتيجه سرعت زياد باد و تلاطم آن بر روی سطح خاک بدون پوشش و مستعد فرسايش به وجود می­آيد. براساس تعريف WMO² يک رخداد گرد و غبار را زمانی می­توان طوفان گرد و غبار ناميد که ديد به کم‌تر از يک کيلومتر و سرعت باد به بيش از 14 متر بر ثانيه برسد [6].

پژوهش­های زیادی دربارة امکان سنجی کاربردهای سنجنده‌های ماهواره­ای در پایش آلودگی هوا در پهنه‌های شهری انجام گرفته است. برای نمونه، شاخص AI (Aerosol Index) سنجنده TOMS³ در بررسی دگرگونی­های فصلی و سالیانه غبار پهنه شهری در حیدرآباد هند با گستردگی تقریبی 125 کیلومتر مربع بکار گرفته شده است. مقایسه آن با مقادیر زمینی AOD⁴‏ ‏در طول موج 380 نانومتر همبستگی 7/ 0R2 =  را نشان داده است [1]. مقایسه AI و مقادیر زمینی AOD‏ در طول موج­های 480 و 550 نانومتر در پهنه صنعتی کوچک تیتو اسکالو ایتالیا به ترتیب دارای همبستگی 7/ 0R2 =   و 91/ 0R2 =   بوده است [9]. لاتا و همکاران (2004) با بررسی تصاویر و داده‌های سه شهر پکن، شانگ­های و فنیکس با استفاده از روش پردازش تصویر شاخص آلودگی PM2.5 را تخمین زدند. کاسکاوتیس و همکاران (2010) در تحلیل خود به ارزیابی ریزگردها در شهر آتن با استفاده از داده­های دو ماهواره MODIS و MERIS با داده­ها زمینی برای بازیابی ژرفای نوری ریزگردها AOD‏ ‏پرداختند و به یک وابستگی مثبت قوی میان AOD‏ ‏های بر مبنای سنجنده­ها با داد‌های زمینی) 91/ 0 PM2.5⁵ (R2 = دست یافتند. وانگ و همکاران (2010) شرايط برای شکل‌گيری طوفان‌های گرد و غبار را در مناطق خشک و بيابانی بسيار مناسب دانستند. در اين مناطق به دليل کمبود رطوبت و پوشش گياهی، چسبندگی ذرات خاک به يکديگر کاهش يافته و بادهای نسبتاً قوی می­توانند ذرات با قطر کم‌تر از 1/6 ميلی‌متر را به صورت معلق در هوا درآورند، که سبب بروز طوفان‌های گرد و غبار می‌شوند. فروغی و همکاران (2005) در پژوهش خود، همبستگی داده­های مربوط به ضخامت نوری ریزگردهای مودیس با مقادیر زمینی PM 2.5 را در ایالت تگزاس برای استفاده در سیستم پیش بینی کیفیت هوای زمان واقعی مورد بررسی قرار دادند. بررسی­های اولیه دو مجموعه داده گردآوری شده در طول سه ماه 2003 و کل سال 2004 نشان­دهنده همبستگی خطی 95/0 تا 97/0در داده­های گردآوری شده از سراسر تگزاس بوده است. آن‌ها در مطالعه­ی دیگری بیان داشتند که از داده­های مودیس می توان برای بازبینی آلودگی شدید هوا که در بخش‌های مرکزی ایالت متحده پیش از مهاجرت به تگزاس نشأت گرفته است و باعث هشدار سلامتی سازمان‌های وابسته شده است، استفاده کرد. نتایج آن‌ها حاکی از پیش بینی کیفیت هوا از مشاهدات ماهواره­ای از راه دور می‌باشد. لاتا و همکاران (2004) در پژوهش خود با اندازه‌گیری زمینی PM 2.5 موضوع خاص کیفیت هوا را در جایگاه­های گوناگون مناطق شهری دنیا در 26 مکان سیدنی، دهلی، هنگ کنگ، نیویورک و سوئیس بررسی کردند. نتایج آن‌ها نشان داد یک رابطه تجربی میان توده PM 2.5 وAOD ‏ ‏وجود دارد که نشان می­دهد یک همبستگی قوی میان مقادیر زمینی و تصاویر ماهواره‌ای با قدرت تفکیک متوسط روزانه با یک ضریب همبستگی خطی 96/0 وجود دارد. تصاویر ماهواره­ای توانایی به کارگیری در مناطقی که اندازه‌گیری زمینی در دسترس نیست را درمطالعات متعددی نشان داده‌اند که بیانگر مزیت مناسب آن‌ها در پایش سطح زمین در سطوح گسترده است. اگر جابجایی و انتقال آلودگی هوا از یک پهنه به پهنه دیگر وجود داشته باشد، آنگاه اندازه­گیری­های روی زمین نمی­توانند طبیعت این رخدادها را به دست آورند که شناسایی سرچشمه آلودگی‌ها را دشوار خواهد کرد. مطالعات زیادی نشان می­دهند که شرایط کیفیت هوا در سیدنی و سوئیس خوب است در حالی که در هنگ کنگ و دهلی بد و در نیویورک در طول دوره پژوهش متوسط بوده است. تاتم (2004) داده­های سنجنده مودیس را برای بررسی اپیدمیولوژی (همه گیرشناسی) و اثرات ریزگردها در موارد خاص بر سلامت عمومی بکار بردند. آن‌ها از داده­های با قدرت تفکیک بیش‌تر در پژوهش خود جهت بررسی بهتر کرانه­های مقادیر گوناگون آلاینده­ها استفاده کردند. انگل‌کاکس و همکاران (2004) از داده­های مودیس برای بررسی کیفیت هوای شهری استفاده کردند. آن‌ها از نگاره­های رنگ واقعی کیفی و داده­های کمی ژرفای نوری ریزگردهای حاصل از شبکه­های بازبینی آژانس حفاظت ایالت متحده استفاده کردند و متوجه شدند که همبستگی این دو منبع اطلاعاتی وابسته به مکان است. در شرق و غرب میانه ایالت متحده، یک همبستگی خوب وجود داشته است، اما در غرب همبستگی ضعیف بوده است. امیدوار (1394) در مطالعه خود نشان داد طوفان‌های گرد و غبار جزء بلاهای طبيعی هستند که در دهه اخير به علت بهره‌برداری­های غير اصولی در مناطق خشک و نيمه خشک در سطوح جهانی، منطقه‌ای و محلی گسترش قابل توجهی داشته‌اند. موقتی (1392) با بررسی سنجش آلودگی هوای شهر تهران با استفاده از تصاویر سنجنده مودیس نشان داد وابستگی مثبت میان این تصاویر با اندازه­گیری زمینی وجود دارد که توانایی تصاویر این سنجنده را برای پایش آلودگی­های از نوع ریزگردها را نشان می‌دهد. نتایج اکثر این مطالعات نشان می‌دهد تصاویر سنجنده مودیس در پایش مقادیر ریزگردها قابل اطمینان هستند. با این حال، با توجه به گسترش این نوع تصاویر سنجش از دوری که در حال گسترش هستند نیاز به پایش در سطوح مختلف و مقایسه با تصاویر قدیمی‌تر همچون مودیس وجود دارند. این امر سبب می‌شود تا در زمان در سترس نبودن تصاویر یک سنجنده بتواند تصاویر جایگزین را با علم به توانایی آن‌ها در کم‌ترین زمان ممکن برای پایش این آلاینده‌ها تشخیص داد.

آلودگی هوا و تأثیر این آلاینده­ها بر روی سلامت تمامی موجودات زنده، تعیین میزان آلاینده­ها برای جلوگیری از آسیب به شهروندان و هم‌چنین اکوسیستم‌های گیاهی و یا حیات وحش طبیعی که از مضرات آن‌ها در امان نیستند، بسیار حائز اهمیت می­باشد. از این رو، پژوهش حاضر با توجه به گسترش پدیده‌های ریزگرد طی سال‌های اخیر در سطح کشور ایران به ويژه استان‌های جنوب غرب همچون خوزستان که تعداد روزهای غبارآلود ناشی از ورود امواج گرد و غبار بین دو تا سه ماه درسال را نیز داشته‌اند، صورت گرفت. برای این پژوهش، تصاویر دو سنجنده مودیس و سنتینل-5 در استان خوزستان استفاده شد. هدف از انجام این پژوهش، تشخیص میزان همبستگی محصول آئروسل هر دو سنجنده برای سال 2021 در پایش ریزگردهای استان خوزستان است.

 

داده­ها و روش‌ها

منطقه مورد مطالعه

استان خوزستان در جنوب ‌غرب ایران و در کرانه خلیج فارس قرار دارد. این استان در عرض جغرافیایی 57 درجه و 29 دقیقه تا 57 درجه و 33 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی بین 40 درجه و 47 دقیقه تا 50 دقیقه و 33 درجه طول شرقی، با مساحت ۶۴۰۵۷ کیلومتر مربع، 9/3 درصد از مساحت ایران را شامل می‌شود (شکل 1). خوزستان از شمال‌شرق به لرستان، از شرق به استان چهارمحال و بختیاری، از شمال‌غرب به ایلام، از جنوب‌شرقی به کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به بوشهر و خلیج فارس و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود. تنها در بخش‌هايي از شمال و شرق استان و در همسايگي استان‌هاي لرستان و چهارمحال و بختياري ارتفاعاتي به چشم مي‌خورد كه بلندترين آن‌ها كوه مِنار با ارتفاع 3701 م‍تر است كه در مرز شمالي خوزستان و چهارمحال و بختياري و در ارتفاعات زردكوه (از رشته كوه‌هاي زاگرس) قرار دارد.

 

شکل 1: موقعیت منطقه مورد مطالعه

 

داده‌های پژوهش

در این پژوهش از دو سری تصاویر سنجش از دور شامل محصولات آلایندگی­های هوا از ماهواره سنتینل-5 و داده‌های سنجنده مودیس استفاده شد. مودیس به عنوان یک ابزار کلیدی در پژوهش ماموریت­های سیستم نظارتی زمین ناسا، با موفقیت در پردازنده ماهواره ترا و آکوا راه­ اندازی شد. مودیس تمام سطح زمین را در 36 باند طیفی مورد پوشش قرار می­دهد، با فاصله (0.415 میکرومتر) به مادون قرمز (14.235 میکرومتر) از این طیف به ترتیب با حوضه­های فاصله­ای 1 کیلومتر، 500 متر، 250 متر دریافت می­کند و می­تواند همان منطقه در روی زمین را چهار بار در روز مشاهده کند، همچنین دارای 36 باند طیفی بوده که اطلاعات کافی از ایجاد گرد و غبار را در اختیار کاربرا قرار می­دهد، ماهواره سنتینل-5 در 13 اکتبر 2017 جهت نظارت بر محیط زیست اروپا و پایش آلاینده­های هوا در سراسر زمین در مدار زمین قرار گرفت[20 و 14]. آلاینده­هایی که این ماهواره قادر به پایش آن‌ها است، عبارتنداز منواکسیدکربن (CO)، دی اکسید کربن (CO2)، دی‌اکسید نیتروژن (NO2)، ازن (O3)، دی‌اکسید سولفور(SO2)، آئروسل‌های هوا، متان (CH4)، برمین منواکسید (BrO)، گلیوکسال (OCHCHO) و فرمالدهید (متانال، HCHO) [5،12، 11 و 20]. محدوده طیفی باندهای این ماهواره بین 270 تا 320 نانومتر شامل باند ماوراء بنفش، 310 تا 500 نانومتر باند‌های محدوده مرئی، 675 تا 775 نانومتر محدوده باندی مادون قرمز نزدیک و محدوده 2305 تا 2385 نانومتر محدوده مادون قرمز طول موج کوتاه هستند [19 و 14]. مشخصات کامل تر باندهای سنجنده سنتینل-5 در جدول 1 ارائه شده است. قدرت تفکیک زمانی سنتینل-5 به صورت روزانه و با عرض برداشت حدود 2670 کیلومتر مربع است [12]. این ماهواره محصول مشترک بین سازمان‌های فضایی اروپا و کشور هلند است که توسط دفتر فضایی هلند هدایت می‌شود.

 

 

جدول 1: مشخصات باندهای سنجنده سنتینل-5

نام باندها	محدوده طیفی (نانومتر)	قدرت تفکیک مکانی	عرض برداشت تصویر	قدرت تفکیک طیفی	قدرت تفکیک زمانی	تاریخ قرار گرفتن در مدار زمین
UV	320-270	km 5/3×7	km 2670	49/0   54/0   38/0   25/0	روزانه
VIS	495-320	km 5/3×7
						10/13/2017
NIR	775-675	km 5/3×7
SWIR	2385-2305	km 7×7

 

روش پژوهش

در این مطالعه از داده­های ماهواره سنتینل-5  و مودیس، و توزیع زمانی و مکانی مربوط به پدیده گرد و غبار بر روی گستره استان خوزستان مربوط به سال 2021 استفاده گردید. ابتدا با استفاده از تصاویر ماهواره­ای سنتینل و مودیس در گوگل ارث انجین و روش­های سنجش از دور، گرد و غبار آشکارسازی و میانگین گرد و غبار و هم‌چنین بیش‌ترین مکان­های آلوده شناسایی شد.

نمایی از روش انجام کار این پژوهش در شکل 2 نشان داده شده است. این پژوهش پس از تهیه داده­های آلاینده­های سنجش از دور (مودیس و سنتینل-5) نقشه­های پایش آلودگی هوا را از داده‌های ماهواره­ای تهیه و مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهد. در این راستا ابتدا تصاویر ماهواره­ای پیش پردازش می‌شوند که این پیش پردازش­ها شامل تصحیح رادیومتریکی، تصحیح هندسی، تصحیح اتمسفری و شناسایی، حذف پیکسل­های ابری خواهد بود. جهت پایش ریزگردها در سطح کل استان از سنجنده سنتینل-5 و سنجنده مودیس در یک دوره زمانی 1 ساله (سال 2021) و به صورت ماهانه صورت گرفت. سپس همبستگی هر دو سنجنده در برآورد میزان گرد و غبار در منطقه مورد مطالعه به صورت زمانی و مکانی بررسی گردید. در ادامه مقدار آلایندگی ریزگردها در سطح شهرهای مختلف استان خوزستان با هر دو سنجنده سنتینل-5 و مودیس به‌عنوان اهداف پژوهش مقایسه گردید.

 

شکل 2: فلوچارت مراحل انجام پژوهش

نتايج و بحث

شکل 3 مقادیر میانگین AOD ماهواره سنتینل-5 و ماهواره مودیس را در روند سال 2021 در منطقه مورد مطالعه نشان می­دهد، در این تصویر نتایج AOD ماهواره مودیس به صورت نمودار نارنجی و نتایج ماهواره سنتینل-5 به صورت نمودار قرمز نشان داده شده­اند، این نتایج نشان می­دهد میانگین مقادیر AOD ماهواره مودیس (بین 0.15 تا 0.47 میکرون) در سال 2021 بوده است که بیشترین میانگین ماهانه آلودگی در ماه­های آپریل، جولای و آگوست با میانگین ماهانه 0.42 و 0.47 میکرون ثبت شده و کمترین میزان آلودگی نیز در ماه­های ژانویه، فوریه و دسامبر با میانگین ماهانه کمتر از 0.25 میکرون ثبت شده است اما ماهواره سنتینل-5 میانگین مقادیر ماهانه آن (بین 0.25 تا 0.45 میکرون) بوده که بیشترین میزان آن در ماه­های مارس و آپریل و کمترین میزان آن در ماه­های ژانویه و فوریه ثبت شده است، نتایج در هر دو سنجنده بیانگر بیش‌ترین میزان گرد و غبار در ماه­های آپریل، جولای و آگوست و کمترین میزان آن در ماه­های ژانویه و فوریه در استان خوزستان می­باشد.

 

شکل 3: روند متوسط میانگین ماهانه AOD‏ ‏در سطح استان خوزستان

نقشه مکانی و توزیع فضایی میانگین ماهانه AOD در 6 ماهه اول سال 2021 در شکل 4 نشان داده شده است، در این تصاویر کمترین میزان آلودگی به رنگ صورتی و بیشترین میزان آن به رنگ قهوه­ای نشان داده شده است، بیشترین پراکندگی مکانی و توزیع فضایی آلودگی در سطح استان خوزستان در ماه اول میلادی یعنی ژانویه می­باشد، بیشترین میزان غلظت AOD در ماه ششم میلادی با 1.4 میکرون و سپس ماه اول میلادی با 0.8 میکرون بوده است اما کمترین میزان غلظت در ماه سوم میلادی (مارس) با 0.05 میکرون سپس ماه فوریه با 0.2 میکرون مشاهده شده است. نتایج نقشه مکانی و توزیع فضایی 6 ماه اول سال مورد مطالعه نشان می­دهد که شمال، مرکز و شرق استان خوزستان دارای کمترین میزان توزیع فضایی AOD و جنوب و غرب استان خوزستان دارای بیشترین میزان توزیع فضایی AOD می­باشند. 

 

 

شکل 4: نقشه مکانی و توزیع فضایی میانگین ماهانهAOD‏ ‏سنجنده سنتینل-5 به ترتیب در شش ماه نخست سال 2021.

 

بیشترین میزان و کمترین میزان غلظت نقشه مکانی و توزیع فضایی AOD سنجنده سنتینل-5 در شهرستان­های مختلف استان خوزستان در طول 6 ماه نخست سال 2021 در جدول 2 نشان داده شده است.

 

 

 

AODجدول 2: توزیع زمانی و مکانی
ماه	Jan	Feb	Mar	Apr	May	Jun
بیشترین  میزان	سوسنگرد، هندیجان، شادگان، رامهرمز، باغملک، سوسنگرد، جنوب­ اهواز، امیدیه، بهبهان	هندیجان، سوسنگرد، آبادان، ماهشهر، اهواز	جنوب اهواز، خرمشهر، آبادان، هندیجان، غرب امیدیه،	هندیجان، بندرماهشهر، آبادان، خرمشهر، رامشیر، اهواز	هندیجان، بندر­ماهشهر، آبادان، خرمشهر، سوسنگرد، اهواز، رامهرمز	هندیجان، بندرماهشهر، آبادان، خرمشهر، سوسنگرد، جنوب­اهواز، غرب­امیدیه
کمترین میزان	ایذه، شادگان، مسجدسلیمان، گتوند، شوشتر	شوش، شوشتر، مسجدسلیمان، ایذه، گتوند،	ایذه، مسجدسلیمان، شوش، شوشتر، دزفول، اندیمشک، گتوند، شمال اهواز، بهبهان	بهبهان، ایذه، اندیمشک، شوش، شوشتر، دزفول، گتوند، بهبهان، شادگان	ایذه، اندیمشک، مسجدسلیمان، دزفول، گتوند، بهبهان،	ایذه، اندیمشک، مسجدسلیمان، بهبهان، دزفول، شوش

 

 

نقشه­ مکانی و توزیع فضایی میانگین ماهانه AOD‏ ‏ شش ماه دوم سال 2021 در شکل 5 نشان داده شده است، در این تصاویر کمترین میزان آلودگی به رنگ صورتی و بیشترین میزان آن به رنگ قهوه­ای نشان داده شده. نتایج شکل 5 نشان می­دهد که در 6 ماه دوم سال مورد مطالعه، کمترین میزان غلظت AOD ثبت شده در ماه دسامبر با 0.5 میکرون، سپس ماه نوامبر با 0.9 میکرون بوده، همچنین بیشترین میزان غلظت ثبت شده در ماه جولای با 2.1 میکرون، سپس ماه سپتامبر با 1.9 میکرون مشاهده شده است. نتایج 6 ماه دوم سال نشان دهنده­ این است که شرق استان دارای کمترین میزان توزیع فضایی ریزگردها و جنوب استان دارای بیشترین میزان پراکندگی مکانی ریزگردها می­باشد.

 

 

شکل 5: نقشه مکانی و توزیع فضایی میانگین ماهانه AOD‏ ‏سنجنده سنتینل-5 به ترتیب در شش ماه دوم سال 2021

بیشترین میزان و کمترین میزان غلظت نقشه مکانی و توزیع فضایی AOD سنجنده سنتینل-5 در شهرستان­های مختلف استان خوزستان در طول 6 ماه دوم سال 2021 در جدول 3 نشان داده شده است.

 

AODجدول 3: توزیع زمانی و مکانی
ماه	Jul	Aug	Sep	Oct	Nov	Des
بیشترین میزان	هندیجان، سوسنگرد، بندر ماهشهر، جنوب­اهواز، غرب­امیدیه، آبادان	هندیجان، آبادان، ماهشهر، سوسنگرد، جنوب­اهواز ، غرب­امیدیه	جنوب­اهواز، آبادان، هندیجان، غرب­امیدیه	هندیجان، بندر-ماهشهر، آبادان، خرمشهر، باغملک، جنوب­اهواز، سوسنگرد، غرب­امیدیه	هندیجان، بندرماهشهر، آبادان، خرمشهر، جنوب­اهواز، سوسنگرد، غرب­امیدیه	هندیجان، بندر­ماهشهر، آبادان، خرمشهر، سوسنگرد، جنوب­اهواز، بهبهان، رامهرمز، باغملک، غرب­امیدیه، شمال بهبهان
کمترین میزان	ایذه، گتوند، غرب دزفول	شوش، شوشتر، مسجدسلیمان، ایذه، باغملک، غرب دزفول و شمال اندیمشک، گتوند	غرب­اهواز، شوش، شوشتر، گتوند، شرق دزفول	بهبهان، اندیکا، شوش، شوشتر و دزفول، اهواز، شوش، شوشتر، گتوند، دشت­آزادگان	بهبهان، ایذه، اندیکا، باغملک، مسجدسلیمان، لالی، غرب دزفول	ایذه، شوشتر، شمال­دزفول

 

بیشترین مقادیر AOD ثبت شده توسط سنجنده سنتینل-5 در طول ماه­های مختلف سال 2021 در جدول 4 به میکرون نشان داده شده است، نتایج این پژوهش نشان می­دهد که میزان AOD در طول ماه­های گرم سال بیشتر بوده و در طول ماه­های سرد سال این میزان کمتر می­شود، بیشترین میزان AOD درماه سپتامبر با 1.9 میکرون و کمترین میزان آن در ماه مارس با 0.05 میکرون مشاهده شده است.

 

جدول 4:  بیشترین مقادیر AOD ثبت شده توسط سنجنده سنتینل-5 در طول ماه¬های مختلف سال 2021
ماه	Jan	Feb	Mar	Apr	May	Jun	Jul	Aug	Sep	Oct	Nov	Des
بیشترین میزان (میکرون)	0.8	0.2	0.05	0.5	0.4	1.4	2.1	1.8	1.9	1.6	0.9	0.5

 

با توجه به نقشه پراکندگی و توزیع فضایی و زمانی AOD‏ ‏در طول ماه­های سال 2021 (شکل 4و 5)، نقشه میانگین سالانه مقادیر AOD (شکل 6) و نیز نتایج آماری AOD‏ ‏در منطقه مورد مطالعه می­توان نتیجه گرفت که چندین شهرستان دارای مقادیر AOD قابل توجه بالاتری نسبت به سایر شهرستان‌ها هستند. بنابراین مقادیر بالای آلودگی در جنوب و جنوب غربی استان در طول سال قابل مشاهده می­باشند که پراکندگی گرد و غبار بر آن‌ها غالب است، دلیل این امر می­تواند ناشی از بیابان­های خشک و بدون پوشش گیاهی عراق و عربستان باشد که باعث حرکت طوفان­های گرد و غبار از این مناطق با سمت مناطقی از استان خوزستان شده است، اما در نواحی شمالی و شمال شرقی استان خوزستان کم‌ترین میزان گرد و غبار در طول سال مورد مطالعه مشاهده شده است.

 

 

شکل 6 :میانگین و نقشه مکانی و توزیع فضایی AOD‏ ‏سال 2021 سنجنده سنتینل-5

 

جدول 5 . بیشترین، کمترین و متوسط میانگین نقشه مکانی و توزیع فضایی AOD سنجنده سنتینل-5 در شهرستان¬های مختلف استان خوزستان
زیاد	هندیجان سوسنگرد	ماهشهر	آبادان	جنوب شادگان	جنوب اهواز	غرب امیدیه	غرب خرمشهر
متوسط	اندیمشک	بهبهان	گتوند	مرکز دزفول	باغملک	رامهرمز
کم	ایذه	مسجدسلیمان	شمال دزفول	شمال اهواز	شرق شوش	غرب شوشتر

 جدول 5 بیشترین، کمترین و متوسط میانگین نقشه مکانی و توزیع فضایی AOD سنجنده سنتینل-5 در شهرستان­های مختلف استان خوزستان، در طول سال مورد مطالعه نشان می­دهد.

 

شکل 7 نمودار همبستگی میان برآورد ریزگردها توسط تصاویر سنتینل-5 و مودیس را نشان می­دهد. با توجه به این نتایج، همبستگی خطی مثبت بین اندازه­گیری AOD هر دو سنجنده وجود دارد. این همبستگی دارای ضریب قطعیت (تعیین) 27/0= R2 و ضریب پیرسیون 58/0 (شکل 7) هستند که در سطح 95 درصد با P-Value کم‌تر از 05/0 معنی‌دار است. 

 

شکل 7: همبستگی بین برآورد مقادیر ریزگردها در تصاویر سنجنده سنتینل-5 و مودیس

بر اساس نتایج این پژوهش، امکان نظارت بر انتشار گرد و غبار در یک دوره زمانی یک ساله نشان داده شده است. نظارت بر کیفیت هوا در مناطقی مانند شهرها از اولویت­بندی بیشتری برخوردار است. بنابر­این این پژوهش نشان داده شده که رصد زمین مبتنی بر تصاویر سنجش از دور می­تواند برای نظارت بر کیفیت هوا به دلیل آلودگی هوا در مقیاس منطقه­ای و ملی مورد استفاده قرار گیرد. استفاده یکپارچه از مجموعه داده­های متعدد از ابزار­های ماهواره­ای مانند سنتینل-5 امکان تجزیه و تحلیل سری­های زمانی مقادیر AOD‏ را فراهم می­کند. اگرچه تلاش­های قابل توجهی برای تنظیم، کنترل و جلوگیری از انتشار آلودگی­های گرد و غباردر سراسر ایران انجام شده است، اما نتایج این پژوهش نشان دهنده میزان بالای آلودگی هوا در سال 2021 در استان خوزستان است. هم‌چنین همبستگی مناسب هر دو ماهواره­ی سنتینل-5 و مودیس در پایش ریزگردها می‌تواند با کم‌ترین زمان و هزینه ممکن صورت گیرد.

 

نتيجه‌گيري

در این پژوهش از تصاویر ماهواره­ای برای تولید نقشه­ها، نمودارها، در تخمین و ارزیابی میزان گرد و غبار در استان خوزستان برای ماه­های ژانویه تا دسامبر 2021 استفاده شده است. بدین منظور، از تصاویر ماهواره­ای سنتینل-5 و مودیس به‌منظور پایش میزان آلودگی هوا (AOD) استفاده شد. در این پژوهش افزون بر بررسی فراوانی پدیده گرد و غبار، شدت این پدیده در سطح شهرستان‌های مختلف استان خوزستان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان­دهنده توزیع زمانی و مکانی متفاوت آلودگی هوا در شهرستان‌های خوزستان در چهار سطح زیر بود:

مناطق با آلودگی هوای بسیار زیاد نسبت به دیگر شهرستان­های استان شامل شهرستان‌های هندیجان، آبادان، غرب امیدیه، جنوب کلانشهر اهواز، خرمشهر و جنوب هویزه که در وضعیت نامناسبی از لحاظ آلودگی هوا قراردارند. بنابراین برنامه‌ریزی برای کاهش میزان آلودگی هوا در این شهرستان‌ها به‌منظور افزایش سلامت شهروندان باید در اولویت قرار گیرد.

مناطق با آلودگی هوای متوسط شامل شهرستان‌های باغملک، هفتکل و رامهرمز می­باشند که از وضعیت نسبتاً مناسبی نسبت به شهرستان­های گروه اول از لحاظ آلودگی هوا برخوردار هستند و برنامه­ریزی برای این مناطق در جایگاه بعدی قرار دارد.

مناطق با آلودگی هوای کم شامل شهرستان‌های ایذه، مسجدسلیمان، غرب دزفول و شوش در این سطح هستند. این مناطق وضعیت مناسبی از لحاظ آلودگی هوا دارند.

مناطق با آلودگی هوای خیلی کم شامل مناطقی از شمال دزفول و شرق اندیکا که وضعیت مناسبی از نظر آلودگی هوا نسبت به سایر مناطق دارند.

نتایج پژوهش هم‌چنین نشان می­دهد که AOD‏ به میزان قابل توجهی در بعضی از شهرستان­ها نسبت به دیگر شهرستان­های استان بالاتر است که این نشان می­دهد حل معضل آلودگی هوا در استان خوزستان نیازمند توجه جدی دولت و مدیران استانی و هم‌چنین اقداماتی در مقیاس محلات، مناطق و در مقیاس وسیع­تر برای کنترل و کاهش آلودگی هوا است. محدودیت­های اولویت­دار و تأکید بر عوامل فضایی، پوشش گیاهی مناسب در زمین­های بدون استفاده موجود، احیاء حوزه­های آبی و نهرها باید در دستور کار قرار گیرد.

 

 

 

 

منابع

اسماعیلی، ا. (1394). پهنه‌بندی مراکز تولید غبار کشور با استفاده از فناوری سنجش از دور. پروژه کارشناسی‌ارشد دانشگاه شریف.

1- اردکانی، م. (1396): اکولوژی. انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نهم.

2- امیدوار، ک. (1394): بررسي و تحليل همديد شديدترين طوفان‌هاي سياه و گرد و غباري در فصول مختلف استان يزد.

3- تجریشی، م.، مغربی، م. (1390): بررسی کارکرد سنجنده های ماهواره ای در تشخیص ذرات معلق شهرهای بزرگ. اولین همایش تخصصی مهندسی محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران، 9-1.

4- قنبری، ا.، عیسی‌زاده، و. (1400): مدل سازی تراکم غلظت آلاینده ازن و اکسید نیتروژن در جی آی اس و مقایسه این غلظت آلاینده ها با پروداکت سنتینل - ۵ درسامانه گوگل ارث انجین - منطقه مورد مطالعه: شهر تهران. فصلنامه علمی- پژوهشی اطلاعات جغرافیایی « سپهر»، 30(118): 61–47.

5- مهرابی، س. (1391): معرفی مدلهای شبيه‌سازی و پيشبينی طوفان ريزگردها. اولين همايش ملی بيابان، مرکز تحقيقات بين‌المللی بيابان دانشگاه تهران.

6- موقتی، س. (1392): بررسی امکان سنجش آلودگی هوای تهران با استفاده از تصاویر سنجنده مودیس، پروژه کارشناسی ارشد.

7- عابدی، س.، صالح، ا.، عابدی، س.، تهامی‌پور، م. (1392): ارائه الگوی پیش‌بینی آلودگی هوا (مطالعه موردی: شهر تهران). اولین همایش ملی محیط زیست، صنعت و اقتصاد، تهران.

 

8- Chenbin Liu,, Francis T Sow, Yi Zou, Nongjian Tao. (2016): ‘Particle Pollution Estimation Based On Image Analysis’, Https://Www.Ncbi.Nlm.Nih.Gov/Pmc/Articles/PMC.”

9- Engel-Cox JA, Holloman HW, Coutant B, Raymond MH. Qualitative And Quantitative Evaluation Of MODIS Satellite Sensor Data For Regional And Urban Scale Air Quality. Atmospheric Environment (2004): 38: 2495-2509.

11- Ialongo, Iolanda, Henrik Virta, Henk Eskes, Jari Hovila, And John Douros. (2020): “Comparison Of TROPOMI/Sentinel-5 Precursor NO 2 Observations With Ground-Based Measurements In Helsinki.” Atmospheric Measurement Techniques 13(1):205–18.

12- Kaplan, Gordana, And Zehra Yigit Avdan. "Space-Borne Air Pollution Observation From Sentinel-5p Tropomi: Relationship Between Pollutants, Geographical And Demographic Data." International Journal Of Engineering And Geosciences 5.3 (2020): 130-137.

13- Kaskaoutis, D. G., N. Sifakis, A. Retalis, And H. D. Kambezidis. (2010): “Aerosol Monitoring Over Athens Using Satellite And Ground-Based Measurements.” Advances In Meteorology 2010.

14- Kleipool, Quintus, Antje Ludewig, Ljubiša Babić, Rolf Bartstra, Remco Braak, Werner Dierssen, Pieter-Jan Dewitte, Pepijn Kenter, Robin Landzaat, And Jonatan Leloux. 2018. “Pre-Launch Calibration Results Of The TROPOMI Payload On-Board The Sentinel-5 Precursor Satellite.” Atmospheric Measurement Techniques 11(12):6439–79.

15- Krotkov, N. A., Carn, S. A., Krueger, A. J., Bhartia, P. K., And Yang, K.: Band Residual Difference Algorithm For Retrieval Of SOP From The Aura Ozone Monitoring Instrument (OMI), IEEE T. Geosci. Remote, 44, 1259–1266.

16- Tatem, Et Al. (2004): “Terra And Aqua: New Data For Epidemiology And Public Health.” International Journal Of Applied Earth Observation And Geoinformation 6(1):33–46.

17- Latha, K. Madhavi،Et Al. (2004): “Studies On Satellite And Ground-Based Measurements Of Aerosols Over Urban Environment.” Journal Of Quantitative Spectroscopy And Radiative Transfer 84(2):207–13.

18- Ludewig, Antje, Quintus Kleipool, Rolf Bartstra, Robin Landzaat, Jonatan Leloux, Erwin Loots, Peter Meijering, Emiel Van Der Plas, Nico Rozemeijer, And Frank Vonk. (2020): “In-Flight Calibration Results Of The TROPOMI Payload On Board The Sentinel-5 Precursor Satellite.” Atmospheric Measurement Techniques 13(7):3561–80.

19- Ludewig, Antje, Quintus Kleipool, Rolf Bartstra, Robin Landzaat, Jonatan Leloux, Erwin Loots, Peter Meijering, Emiel Van Der Plas, Nico Rozemeijer, And Frank Vonk. (2020): “In-Flight Calibration Results Of The TROPOMI Payload On Board The Sentinel-5 Precursor Satellite.” Atmospheric Measurement Techniques 13(7):3561–80.

20- S. Sima, M. Tajrishy, Using Satellite Data To Extract Volume–Area–Elevation Relationships For Urmia Lake, Iran, Journal Of Great Lakes Research 39 (2013) 90–99.

21- Sun, J.H., Zhao, L.N., Zhao, S. X. (2003): “An Integrated Modeling System Of Dust Storm Suitable To North China And Applications. Climate Environment Research. 8: 125– 142.”

22- Xulu, Sifiso, Nkanyiso Mbatha, And Kabir Peerbhay. "Burned Area Mapping Over The Southern Cape Forestry Region, South Africa Using Sentinel Data Within GEE Cloud Platform." ISPRS International Journal Of Geo-Information 10.8 (2021): 511.

23- Xulu, Sifiso, Nkanyiso Mbatha, And Kabir Peerbhay. (2021): “Burned Area Mapping Over The Southern Cape Forestry Region, South Africa Using Sentinel Data Within GEE Cloud Platform.” ISPRS International Journal Of Geo-Information 10(8):511.

24- Wang, Z., Chen, L., Tao, J., Zhang, Y., Su, L., (2010): Satellite-Based Stimation Of Regional Particulate Matter (PM) In Beijing Using Vertical-And-RH Correcting Method. Remote Sensing Of Environment. 114. 50–63.

 

---

[1] *  نویسنده مسئول:                                                                                     Email: [e-mail]

[2]  World Meteorological Organization

[3]  Total Ozone Mapping Spectrometer

[4]  Aerosol Optical Depth

[5]  particulate matte