مکان¬يابي مناطق مستعد اکوتوريسم در استان فارس با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافيايي(مطالعه موردی: شهرستان ارسنجان)
محورهای موضوعی : مدل سازی در محیط زیست و منابع طبیعی
سعید محتشم نیا
1
,
حسین قره داغی
2
1 - استادیار، گروه منابع طبیعی، دانشگاه آزاد اسلامی، ارسنجان، ایران
2 - عضو هیئت علمی تمام وقت واحد ارسنجان
کلید واژه: مکان¬یابی, اکوتوریسم, سامانه اطلاعات جغرافیایی, ارسنجان.,
چکیده مقاله :
مقدمه: یکی از مهمترین شکل¬های صنعت گردشگری، گردشگری طبیعی است. استان فارس به دلیل برخورداري از پتانسيل بالاي گردشگری همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی بوده است. شهرستان ارسنجان با برخورداری از جنبه های گردشگری طبیعی و تاریخی از این امر مستثنی نبوده و¬هدف تحقيق حاضر تعيين پهنه‌هاي مناسب فعاليت¬هاي گردشگری درسطح شهرستان با تلفیق مدل اكولوژيكي مخدوم (1384) و سامانه اطلاعات جغرافيايي می‌باشد. مواد و روش‌ها: منطقه مورد مطالعه محدوده شهرستان ارسنجان در شمال شرقی استان فارس به مساحت 1439 هکتار و تحقیق حاضر براساس مدل اکولوژیکی توسعه کاربری اکوتوریسم پیشنهادی مخدوم در قالب ارزيابي توان اكولوژيك شامل سه بخش شناسایی منابع اكولوژيكي، تجزیه و تحلیل و جمع بندی منابع و درنهایت ارزیابی توان اكولوژيكي با استفاده از GIS انجام شد¬. نتایج و بحث: نتایج تحقیق نشان داد با توجه به متغیرهای پیشنهادی در مدل مخدوم و اعمال تغییرات مورد نیاز، سه متغیر شیب، تراکم و درصد پوشش گیاهی در طبقه بندی شهرستان ارسنجان به سه طبقه مستعد (طبقه یک)، نیمه مستعد (طبقه دو) و طبقه نامناسب تاثیر گذار بوده اند. نتیجه‌گیری: با توجه به محدوديت‌هاي شهرستان در بخش شيب و پوشش گياهي نتايج تحقیق نشان داد تفرج گسترده یک بالاترین و تفرج متمرکز طبقه یک کمترین میزان مساحت را در شهرستان به خود اختصاص داده است. وجود رخساره های توده و برون زدگی سنگی در محدوده شهرستان مانع بزرگی برای توسعه گردشگری است و کوهستان¬های منطقه تنها برای گردشگران ورزشی قابل استفاده است. گستردگی جنگل های ایران تورانی در محدوده شهرستان که آخرین لکه های جنگل¬های خشک خارج شمال و وجود رشته قنات¬های جاری در آن موجب شده تا تفرج متمرکز کمترین میزان مساحت و تفرج گسترده بیشترین سهم خود از گردشگری را به خود اختصاص دهد. بر این اساس با توجه به موقعیت شهرستان در جاده مواصلاتی به شرق کشور و نزدیکی به جاده شیراز – تهران و مجاورت با آثار تاریخی نظیر پاسارگاد، نقش رستم و تخت جمشید در کنار آثار پراکنده تاریخی در محدوده شهرستان پيشنهاد مي¬شود با اعمال مديريت صحيح و استقرار مراکز رفاهی در عرصه های بکر منابع طبيعي و حمایت بخش خصوصی در راستای توسعه اقامتگاه¬های بوم گردی و تلاش در راستای توسعه گردشگری ورزشی بخصوص ورزش¬های آبی در سال¬های ترسالی در تالاب طشک اقدام گردد.
Introduction: One of the most important forms of the tourism industry is natural tourism. Fars province has always been the focus of domestic and foreign tourists due to its high tourism potential. Arsanjan with its natural and historical tourism aspects, is the aim of the current research to determine the suitable areas for tourism activities by integrating the Makhdoom ecological model(2006) and GIS. Materials and Methods: Arsanjan is located in the northeast of Fars province with an area of 1439 ha and the present research is based on the ecological model of ecotourism development proposed by Makhdoom in the form of evaluation of ecological power, it includes three parts: identification of ecological resources, analysis and summarization of resources, and finally evaluation of ecological power was done using GIS. Results and Discussion: The results h showed according to the variables in the Makhdoom model and applying the required changes, slope, density and vegetation percentage were the most factors affected classifying of Arsanjan county into three susceptible classes(first class), semi-susceptible(second class) and unsuitable class. Conclusion: So, according to the location of the county on the communication road to the east of the country and the proximity to the Shiraz-Tehran highway and to historical monuments such as Passargad, Nagsh-e- Rostam and the Persepolise, along with scattered historical monuments in the county, it is recommended to use proper management and the establishment of welfare centers in the natural resources area and supporting the private sector in developing ecotourism residences and sport tourism in Tashk wetland.
Akbari A, Almasi A.Comparative-deductive analysis of location of construction of health tourism complex based on SOWT strategic model and AHP analytic hierarchy process( a case study: Qom city). Urban. 2019;17(53 ):327-350.
Bahmanpour H, Zaeimdar M, Zareian A, Amani Shalamzari GR, Nourbakhsh P. Sport Tourism Site Selection Model by environmental capability evaluation: Lahijan County. Strategic Studies on Youth and Sports. 2020; 22;19(48):151-74.
Erfani M, Ehsanzadeh N. Recreation suitability zoning in part of the Oman sea coast. Journal of RS and GIS for natural resources.Journal of applied RS and GIS techniques in natural resource science. 2021;12(42):107-123. Doi:20.1001.1.26767082.1400.12.1.6.7.
Esmaeili M, Karami P, Mirsanjari M. Comparison of tourism placement and development models from land use planning perspective in Zagros forests (a case Study: Javanrud county.) Journal of plant ecosystem conservation. 2020;7(15 ):253-273.
Hadizadeh Zargar S. Tourism environmental zoning powers of Mazandaran province to develope ecotourism. Journal of urban economics and management. 2017;5 (17):31-47.doi: 20.1001.1.23452870.1395.5.17.2.4.
Hafezi F, Bijani M, Gholamrezai S, Savari M, Panzer-Krause S. Towards sustainable community-based ecotourism: A qualitative content analysis. Science of the total environment. 2023;164411. doi:10.1016/j.scitotenv.2023.164411.
Hajeforoshnia Sh, Karam A. Evaluation and zoning of geo-ecotourism potential of Semirom city. Journal of RS and GIS for natural resources. 2022;13(2 (47) ):23-26. doi:10.22034/GP.2020.10839.
Hejazi SA, Rajabi M., Sharbafbehtash A. Assessment of ecotourism potentials on the northern slopes of Bozghoush Mountains. Journal of geography and planning. 2020;24(72 ):129-150.doi:10.22034/gp.2020.10839.
Heydarzadeh H, Baist J, Malek MB. Ecotourism potential evaluataion and zoning modelling by fuzzy logic, FAHP and TOPSIS (a case study: The Shaheood county). Environmental research. 2017;8(15 ):17-30.
Kianisadr M, Melhosseini Darani K, Golkarian H. Quantitative zoning of ecotourism potential in Oshtorankouh protected area using Delphi method, analytic hierarchy process, and weighted overlay methods. Ecopersia. 2019; 7(2):115-23. Doi:20.1001.1.23222700.2019.7.2.3.7.
Koshim A, Sergeyeva A, Kakimzhanov Y, Aktymbayeva A, Sakypbek M, Sapiyeva A. Sustainable development of ecotourism in “Altynemel” national park, Kazakhstan: Assessment through the perception of residents. Sustainability. 2023;15(11):8496.doi:10.3390/su15118496.
Mahdi A, Karimi D, Farshchi P, Panahi M. Presentation of a model of site assessment and ecotourism planning in protected areas with an ecological carrying capacity approach. Geographical research. 2020;35(1):43-54.doi: 10.29252/geores.35.1.43.
Makhdoum M.Land use planning fundamental. 13th ed.Tehran university press;2012.
Mohammadi Torkamani H. Ecological capacity assessment for ecotourism development using GIS: a case Study: Mianeh county. Journal of geographical science. 2020;19(55¬):215-232. doi: 10.29252/jgs.19.55.215.
Omarzadeh D, Pourmoradian S, Valizadeh Kamran Kh, Feizizadeh B, Khalaghi H. Nature based susceptibility assessment using GIS spatial decision-making systems in West Azerbaijan Provinces. Journal of geography and planning.2022;26(79):256-243.doi: 10.22034/GP.2020.41782.2711.
Patel JK, Anuragi RB. Identifying the ecotourism potential locations using AHP and weighted overlay analysis: a Case of Bundelkhand region in central India. Applied Geography. 2023; 4:1-7. doi:10.1080/23754931.2023.225478.
Pathmanandakumar V, Goh HC, Chenoli SN. Identifying potential zones for ecotourism development in Batticaloa district of Srilanka using the GIS-based AHP spatial analaysis. Geojournal of tourism and geosites. 2023;46(1):252-61.doi: 10.30892/gtg.46128-1022.
Pourtaheri M, Fatahi A, Nemati R, Adinehvand E. Explanation of the Advantages of Using WASPAS technique on the positioning of tourism-target villages: case study of tourism targeted villages of Lorestan province). The Journal of Spatial Planning. 2016;20(2):114-301.
Rezai P.Locating nomadic tourism sites using GIS and Topsis: a case study Chaharmahal and Bakhtiari province. Geographical landscape.2017;45(4):951-969.
Roque Guerrero JV, Teixeira Gomes AA, de Lollo JA, Moschini LE. Mapping potential zones for ecotourism ecosystem services as a tool to promote landscape resilience and development in a Brazilian Municipality. Sustainability. 2020;12(24):10345.doi: 10.3390/su122410345.
Shakur A, Shujaeifard A, Taqvithani H. Ecotourism potential zoning of Shiraz city based on fuzzy multi-criteria analysis(GIS). Scientific and research quarterly of new attitudes in human geography.2022;13(2):710-726.
Tang X, Wu Y, Ye J, Lv H, Sun F, Huang Q. Ecotourism risk assessment in Yaoluoping nature reserve, Anhui, China based on GIS. Environmental earth sciences.2022;81(7):204.doi: 10.1007/s12665-022-10331-x. Zarei MM.Arsanjan Tourism landscape.1st ed.Navid press;2012
مقاله پژوهشی
| فصلنامه پژوهش های نوین در مهندسی محیط زیست دوره اول، شماره 4، زمستان 1402 ، صفحات 66-56 شاپا الکترونیکی: 0930-2981 |
|
مقدمه
اکوتوریسم نوعی فعالیت گردشگری است که به طبیعت مرتبط بوده به طوریکه انگیزه اصلی در آن بهره جستن از جذابیت‌های طبیعی یک منطقه، ویژگی‌های فیزیکی و فرهنگ بومی است و گردشگر پس از مشاهده جذابیت‌ها بدون اینکه خللی در آن وارد یا آن را تخریب کند، محل را ترک می‌گوید (اسماعیلی نیا 1382). بدین ترتیب ضمن بهره‌گیری از جنبه‌های فرهنگ، تاریخی و طبیعی، حفظ و احترام اکوسیستم، فرصت‌های اقتصادی و درآمدزایی نیز برای مردم محلی ایجاد و زمینه حفظ وحمایت جدی‌تر از جذابیت‌ها، با منابع مالی تازه‌تر فرآهم می‌آید(فرج‌زاده و کریم پناه 1385). برای تعیین تناسب اراضی برای کاربری گردشگری مدل‌های اکولوژیک خاصی تدوین شده که با استفاده از آن‌ها ارزیابی قابلیت سرزمین برای توسعه فعالیت‌های گردشگری ممکن می‌گردد. در این گونه مدل‌ها فعالیت‌های گردشگری در دو حالت متمرکز (بسته) و یا به شکل گسترده (باز) در نظرگرفته و متناسب با مقتضیات هر یک، برای ارزیابی توان از عوامل مختلف استفاده می‌شود (سلطانی1389). بنا به تعریف، به آن دسته از تفرجها نظیر شنا، اسکی، اردو زدن، دوچرخه‌رانی و بازدید آثار فرهنگی که نیاز به توسعه دارند تفرج متمرکز و به آن دسته از تفرجها نظیر کوه‌نوردی، شکار، ماهیگیری، صحراگردی، اسب سواری و تماشای جانوران در طبیعت که فاقد توسعه بوده یا به توسعه اندک نیاز دارند، تفرج گسترده می‌گویند (مخدوم1387). به منظور ارزیابی دقیق منابع اکولوژیک با توجه به حجم و پیچیدگی بسیار زیاد این عوامل، مکانیابی جز لاینفک و این گونه تحقیقات می‌باشد و کاربرد سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی به منظور تلفیق لایه‌ها و اطلاعات پایه و اعمال ضرائب و وزن دهی به مهمترین لایه‌ها در این خصوص ضروری است. شهرستان ارسنجان به عنوان یکی از قطب‌های گردشگری استان فارس از نظر ویژگی‌های طبیعی و برخورداری از آب و هوای معتدل ملاک‌های مناسبی در جهت جذب گردشگر دارد. اما متأسفانه تاکنون در راستای معرفی، شناسایی و تبلیغات در زمینه توسعه گردشگری و جذب گردشگر فعالیت زیادی صورت نگرفته است. بنابراین تحقیق حاضر با هدف تعیین و شناسایی پهنه‌های مناسب جهت توسعه اکوتوریسم در شهرستان ارسنجان با بهره‌گیری از سامانه اطلاعات جغرافیایی و مدل مخدوم انجام شده است. تحقیقات متعددی درخصوص امر مکانیابی در داخل و خارج کشور انجام شده است. الماسی و همکاران (1397)، در مکانیابی مجتمع‌های گردشگری با استفاده از الگوی راهبردی و تحلیل سلسله مراتبی نشان دادند کاربرد دو روش الگوی راهبردی و تحلیل سلسله مراتبی در انتخاب سایت‌های مطالعاتی کارایی دارند. رضایی (1397)، با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی و مدل تاپسیس اقدام به مکانیابی سایت‌های گردشگری استان چهارمحال و بختیاری کردند. نتایج تحقیق آن‌ها منجر به شناسایی نه سایت گردشگری در استان مذکور گردید. اسماعیلی و همکاران (1398) در تحقیقی در جهت مقایسه مدل‌های مکانیابی و توسعه گردشگری در جنگلهای زاگرس شهرستان جوانرود نشان دادند فاصله از جاده، فاصله از شهر و فاصله از معیار امنیت مانندپاسگاه و ایستگاه امداد و نجات بیشترین تأثیر را بر روی استقرار گردشگر داشته‌اند. بهمن پور و همکاران(1399)، در مکانیابی گردشگری در شهرستان لاهیجان با رویکرد گردشگری ورزشی نشان دادند منطقه مورد مطالعه شامل دو بخش جنوبی و شمالی با سه زون واجد شرایط گردشگری متمرکز می‌باشد که دوچرخه سواری، خورگشت، موتورسواری، گلف، رالی موتور، رالی اتومبیل، رالی دوچرخه، گلایدر و هواپیما‌های سبک می‌باشد. سلاطی و همکاران (1399)، در تحقیقی در راستای مکانیابی گردشگری سه رودخانه دز، کرخه و شاوور شهرستان شوش با استفاده از مدل تصمیم‌گیری تاپسیس نشان داد با توجه به هسته‌های زیستی، فاصله از شهر و تأسیسات شهری میزان ظرفیت محل درجهت انجام فعالیت‌های تفریحی رودخانه‌ای، محدوده ناجیان در ساحل غربی رود کرخه در بهترین وضعیت برای احداث مجموعه گردشگری بوده است، به گونه‌ای که کمترین آسیب را به محیط زیست وارد کرده و از تاب‌آوری محیط نکاهد. شکور و همکاران (1400)، در نتیجه پهنه‌بندی توان اکوتوریسم شهر شیراز نشان دادند کلان شهر شیراز از پتانسیل‌های خوب اکوتوریسمی برخوردار بوده و تطابق قابل قبولی را با واقعیات زمینی به نمایش گذاشت. به طوریکه تمرکز پهنه‌هایی با توان بالا در جنوب و شرق شهرستان ضمن تأکید بر اهمیت این پهنه‌ها، اولویتی را به جهت توسعة اکوتوریسم برای دهستان‌های منطقه مشخص ساخت. عمرزاده و همکاران (1401)، در راستای مطالعه توسعه گردشگری طبیعی در استان آذربایجان غربی براساس تحلیل‌های مکانی نشان دادند مناطق برجسته مانند دریاچه ارومیه و مناطق حفاظت شده به دلیل محدودیت در بهره‌برداری وزن کمتری را نشان داده و تراکم مناطق صنعتی و شهری در اطراف دریاچه نیز در رتبه پایینی برای توسعه اکوتوریسم قرار دارد و مناطق شناسایی شده برای توسعه اکوتوریسم نیز دارای سطوح متفاوتی از تناسب بوده که این مناطق عمدتاً مناطق مسکونی، کشاورزی و همچنین اراضی ناشی از عقب نشینی دریاچه ارومیه معرفی شدند. حافظی و همکاران (1402)، در بررسی موضوع اکوتوریسم مبتنی بر جامعه با دادن فرصتی برای تأثیرگذاری و مشارکت در توسعه گردشگری برای اعضای جامعه، به ویژه در مورد محیط زیست در استان لرستان نشان داد اکوتوریسم مبتنی بر جامعه با مشارکت محققان، اکوتوریست‌ها، سیاست‌گذاران و مردم محلی می‌تواند برای سیاست‌گذاران برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در زمینه اکوتوریسم مبتنی بر جامعه پایدار مفید باشد. گوئررو و همکاران (2020)، در تهیه نقشه مکانیابی اکوتوریسم جهت افزایش سطح پایداری اکوسیستم‌های شهری در کشور برزیل نشان دادند با توجه به پتانسیل اکوتوریسمی این کشور نه تنها تاب‌آوری سرزمین در بحث توسعه پایدار تقویت می‌شود، بلکه ضرورت دارد تا توسعه اکوتوریسم در برنامه‌ریزی شهرداری‌های مناطق دارای پتانسیل اکوتوریسمی لحاظ شود. نتایج تحقیق آنگزا (2022)، درمناطق مرکزی کشور اتیوپی منجر به مکانیابی اقامتگاههای بوم گردی بالقوه و 9 مکان کمپ بوم گردی گردید که برای حفظ و تداوم پایداری محیط زیست محلی و شرایط زندگی ساکنان، هر شرکت مجری برنامه‌های اکوتوریسمی باید بر اساس پتانسیل سایت‌های مکانیابی شده برنامه‌ریزی کند. تانگ و همکاران (2022)، در ارزیابی ریسک اجرا و توسعه برنامه‌های اکوتوریسمی در منطقه حفاظت شده طبیعی یائولوپینگ کشور چین نشان دادند مناطق پرخطر اکوتوریسم در ذخیره گاه و عمدتاً در اطراف رودخانه‌ها و جاده‌ها قرار داشته که به صورت نواری توزیع می‌شوند و سطح خطر اکوتوریسم در شمال منطقه تحت مطالعه نزدیک به 90 درصد از خطر اکوتوریسم منطقه‌ای در سطح متوسط یا پایین بوده است. کومار و همکاران (2023)، در پهنه‌بندی مناطق اکوتوریسمی کشور سریلانکا نشان دادند مناطق بسیار مناسبی برای توسعه اکوتوریسم تا حد زیادی در بخش‌های شمالی، غربی و جنوب غربی بخصوص در منطقه باتیکالوا پراکنده شده است. به گونه‌ای که 53/12درصد از مساحت منطقه در منطقه "بسیار مناسب تا فوق‌العاده مناسب" برای توسعه اکوتوریسم قرار دارد که یافته‌های این مطالعه می‌تواند به برنامه ریزان گردشگری و دولت در انتخاب دقیق مکان برای توسعه اکوتوریسم و کاهش فشار‌ها بر منطقه کمک کند. پاتل و انوراکی (2023)، در شناسایی مکان‌های بالقوه اکوتوریسم با استفاده از AHP و تحلیل همپوشانی وزنی در منطقه بوندلکند در مرکز هند اقدام به شناسایی دو مکان بالقوه بر اساس 8 معیار اکوتوریسمی شد. کوشیم و همکاران (2023)، در مطالعه توسعه اکوتوریسم در پارک ملی آلتینمل کشور آذربایجان نشان دادند با توجه به شرایط پارک توسعه پایدار دور از دسترس می‌باشد و تأثیر مثبت اقتصادی و سیاسی توسعه گردشگری هنوز در آن آشکار نشده است. هدف از انجام تحقیق حاضر شناسایی مکان‌های مناسب گردشگری در شهرستان ارسنجان با بهره‌گیری از مدل اکولوژیکی مخدوم و سامانه اطلاعات جغرافیایی می‌باشد.
مواد و روش‌ها
منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه محدوده شهرستان ارسنجان به مساحت 1439 هکتار و با مختصاتʺ30´43°53 طول جغرافیایی و ʺ2´30°43 عرض شمالی در شمال شرقی استان فارس و در فاصله 130 کیلومتری شمال شرقی کلانشهر شیراز واقع شده است (شکل 1).
شکل 1 – موقعیت شهرستان ارسنجان در استان فارس
حدود 45 درصد از مساحت کل شهرستان را اراضی کوهستانی و 55 درصد اراضی کم شیب ومسطح تشکیل می‌دهد. این شهرستان دارای جنگلهای کم تراکم و تنک تنگ اشکن، بناب و خلیل بیگ به وسعت 33 هزار هکتار است. فلور منطقه عمدتاً شامل درختان و درختچه‌های جنگلی بنه، بادام کوهی، کیکم (کهکم)، ول (ارس)، تنگرس ودافنه می‌باشد. این محدوده از لحاظ مرتعی نیز بسیار متنوع بوده و در زیر اشکوب درختان و درختچه‌ها، گونه‌های مرتعی بسیاری خانواده‌های گیاهی در آن وجود دارد. جاذبه‌های طبیعت‌گردی چون دریاچه طشک، چشمه‌های گمبان، ارتفاعات کوه سیاه و کوه خم نیز علاوه بر جنگلهای مذکور منجر به افزایش پتانسیل گردشگری شهرستان ارسنجان شده است. شایان ذکر است منطقه کوه سیاه با وسعت 30هزار هکتار از سال 1380 در لیست مناطق شکار ممنوع قرار گرفته و شامل گونه‌های جانوری نظیر خرس قهوه‌ای، گربه جنگلی، تشی و تعداد اندکی از گونه‌های بز و پازن است. جنگل بناب با وسعت 12000 هکتار با پوشش غالب بنه و بادام کوهی در شمال غرب شهر ارسنجان واقع گردیده که ضلع شمالی آن به وسعت 50 هکتار توسط اداره منابع طبیعی به پارک جنگلی تبدیل شده است. سایت گوزن زرد با مساحت 300 هکتار در جنوب شرقی شهرستان از بهمن ماه سال 91 پذیرای گونه در معرض خطر انقراض گوزن زرد است. دریاچه طشک در جنوب شرقی شهرستان سالانه پذیرای تعداد بیشماری گونه‌های آبزی و کنار آبچر مهاجر می‌باشد و می‌تواند به عنوان یکی از مهمترین جاذبه‌های اکوتوریسمی شهرستان به شمار آید. در قسمت شمال غربی دریاچه طشک چشمه طبیعی گمبان واقع شده که بر جذابیت این منطقه افزوده است (زارعی 1391).
روش کار
این تحقیق با استفاده از روش ارزیابی توان اکولوژیکی به روش مخدوم (1381) و کاربرد سیستم اطلاعات جغرافیایی براساس مدل اکولوژیکی توسعه کاربری اکوتوریسم که برای کشور ایران ارائه شده و بر مبنای روش تجزیه و تحلیل سیستمی و ارزیابی چند معیاره انجام شده است. ارزیابی توان اکولوژیکی به روش مخدوم یکی از روش‌های تعیین کاربری‌های بهینه اراضی است که در آن ابتدا با تهیه نقشه یگان‌های زیست محیطی که از تلفیق نقشه‌های طبقات ارتفاعی، شیب، جهت شیب، خاک و پوشش گیاهی بدست می‌آید و سپس با تجزیه و تحلیل سیستمی عوامل پایدار و ناپایدار اکولوژیکی سرزمین، توان انواع کاربری‌ها، ارزیابی می‌گردد. براین اساس با استفاده از سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی، نقشه یگان‌های زیست محیطی حوزه‌های آبخیز واحد‌ها تهیه و پس از تلفیق نقشه‌های لازم و بهنگام شدن آن‌ها با استفاده از مقایسه مدل‌های ریاضی، کاربری‌های کشاورزی، مرتعداری، جنگلداری، توسعه شهری و روستایی، تفرج متمرکز، تفرج گسترده، آبزی پروری و حفاظت با یگان‌های زیست محیطی، توان اکولوژیکی واحد‌های مزبور ارزیابی و طبقه‌بندی می‌شوند. پس از ارزیابی توان اکولوژیکی کاربری‌ها، برای انتخاب بهترین گزینه‌ها در واحد سرزمین و ساماندهی کاربری‌ها، تعیین اولویت کاربری‌ها انجام و نقشه‌های طبقه توان کاربری مختلف تهیه می‌گردد. فرآیند ارزیابی توان اکولوژیک شامل سه بخش شناسایی منابع اکولوژیکی، تجزیه و تحلیل و جمع‌بندی منابع و درنهایت ارزیابی توان اکولوژیکی است. به منظور شناسایی منابع اکولوژیکی اقدام به استخراج نقشه‌های پایه شیب در پنج طبقه5-0،15-5،25-15،50-25 و بیش از 50 درصد، نقشه طبقات ارتفاعی در شش طبقه با اختلاف 400 متر از 1000 تا 3400 متر و نقشه جهات جغرافیایی به روش4+1 از مدل رقومی زمین1(DEM) و تلفیق نقشه‌های شیب، طبقات ارتفاعی و جهات جغرافیایی به روش دو ترکیبی در نهایت ساخت نقشه‌های واحد‌های شکل زمین اقدام گردید. تهیه نقشه‌های بافت، عمق و میزان حاصلخیزی خاک نیز با استفاده از نقشه خاک استان فارس در محدوده شهرستان تهیه و نقشه پوشش گیاهی منطقه نیز بر اساس نقشه پوشش گیاهی استان فارس برای محدوده شهرستان ارسنجان بر اساس متغیر درصد تراکم پوشش جنگلی و مرتعی اقدام گردید که با بهره‌گیری از تصویر ماهواره‌ای منطقه و استخراج نقشه شاخص نرمال‌شده تفاوت پوشش گیاهی (NDVI)، اقدام به واسنجی نقشه پوشش گیاهی تهیه شده با واقعیت زمینی در محیط ArcGIS گردید. ساخت یگان‌های زیست محیطی2 براساس تلفیق نقشه واحد‌های شکل زمین 2 با نقشه تیپ خاک و تلفیق نقشه‌های مذکور با نقشه تیپ‌های گیاهی جهت ساخت نقشه واحد‌های زیست محیطی پایه دو مطابق شکل 2 صورت گرفت و در نهایت با تلفیق نقشه واحد شکل زمین 2 با نقشه تراکم پوشش گیاهی، نقشه نهایی واحد‌های زیست محیطی منطقه تحت مطالعه تهیه گردید که در شکل 3 آورده شده است.
[1] 1.Digital Elevation Model(DEM)
2- یگان اکولوژیکی پهنه ای همگن است که از نظر خصوصیات اکولوژیکی در شرایط یکسانی باشد.
شکل 1 – دیاگرام ساخت نقشه‌های پایه
شکل 2 – دیاگرام ساخت نقشه نهایی واحد‌های زیست محیطی
در این مدل سرزمین به سه طبقه مستعد(طبقه یک)، نیمه مستعد(طبقه دو) و نامناسب تقسیم‌بندی می‌گردد که هر کدام دارای شرایط متفاوتی به شرح جدول1 می‌باشند.
جدول 1 – شرایط سرزمین از منظر مدل اکولوژیکی تفرج متمرکز
متغیرهای مدل | مستعد(طبقه یک) | نیمه مستعد(طبقه دو) | نامناسب |
دما(°C) | 21-25 | 21-30 |
|
میزان آب مورد نیاز برای هر نفر(lit. ) | 40-150 | 40-120 | کمتر از 5 لیتر برای هر نفر
|
درصد شیب | 0-5% | 5-15% | 15%< |
جهات جغرافیایی | شرقی – جنوبی | شمالی- غربی | جنوبی و غربی شرقی و شمالی |
بافت خاک | لومی | شنی، شنی لومی، رسی، رسی لومی، لومی رسی | رسی سنگین |
زهکشی خاک | کامل | فقیر تا متوسط | ناقص |
حاصلخیزی خاک | متوسط تا خوب | متوسط | خیلی فقیر |
ساختمان خاک | نیمه تحول یافته تا تحول یافته با دانه‌بندی متوسط | نیمه تحول یافته با دانه‌بندی نیمه متوسط تا درشت | دانه‌بندی خیلی ریز |
عمق خاک | عمیق | متوسط تا عمیق | کم تا زیاد |
درصد تراکم درختان | 40-80% | 20-40% | 80%< |
ترکیب گونه‌ای |
| درصد بیشتر دو لپه‌ای‌ها یا گیاهان خشبی یا بوته‌ای چوبی و خاردار یا گیاهان کند رشد
|
|
جدول 2 – شرایط سرزمین از منظر مدل اکولوژیکی تفرج گسترده
متغیرهای مدل | مستعد(طبقه یک) | نیمه مستعد(طبقه دو) | نامناسب |
دما(°C) | 21-25 | 21-30 |
|
میزان آب مورد نیاز برای هر نفر(lit) | 5-12 | 5 | کمتر از 5 لیتر برای هر نفر
|
درصد شیب | 0-25% | 25-50% | 50%< |
جهات جغرافیایی | شرقی – جنوبی | شمالی- غربی | جنوبی و غربی شرقی و شمالی |
بافت خاک | لومی | شنی، شنی لومی، رسی، رسی لومی، لومی رسی | رسی سنگین |
زهکشی خاک | کامل | فقیر تا متوسط | ناقص |
حاصلخیزی خاک | متوسط تا خوب | متوسط | خیلی فقیر |
ساختمان خاک | نیمه تحول یافته تا تحول یافته با دانه‌بندی متوسط | نیمه تحول یافته با دانه‌بندی نیمه متوسط تا درشت | دانه‌بندی خیلی ریز |
عمق خاک | عمیق | متوسط تا عمیق | کم تا زیاد |
درصد تراکم درختان | 40-80% | 20-40% | 80%< |
ترکیب گونه‌ای |
| درصد بیشتر دو لپه‌ای‌ها یا گیاهان خشبی یا بوته‌ای چوبی و خاردار یا گیاهان کند رشد |
|
با توجه به شرایط منطقه و محدودیتهای آن، تغییراتی در مدل مخدوم و شرایط آن اعمال گردیده تا نتایج با واقعیت‌های موجود سازگار‌تر گردد که در جدول 3 آورده شده است.
نتایج و بحث
نتایج ساخت نقشه‌های شیب، جهت، ارتفاع، بافت، عمق، حاصلخیزی خاک، تراکم و نوع پوشش گیاهی و جداول وابسته در شکل 3 آورده شده است.
شکل 3 – نقشه‌های شیب، جهت، ارتفاع، پوشش گیاهی، بافت، عمق، حاصلخیزی خاک، تراکم پوشش جنگلی
به منظور دستیابی به نقشه پهنه‌بندی مناطق تفرجگاهی در محدوده شهرستان ارسنجان از تلفیق نقشه‌های پایه و کاربرد ابزار‌های تحلیلی در محیط ArcGIS با محوریت متغیرهای جداول 1 تا 3 استفاده شد که منجر به ساخت نقشه‌های پهنه‌بندی اکوتوریسم به شرح شکل4 و جدول4 گردید.
شکل 4 - مساحت و درصد نقشه پهنه‌بندی اکوتوریسم شهرستان ارسنجان
جدول 4 – توان اکوتوریسم منطقه مورد مطالعه
توان اکوتوریسم | مساحت(هکتار) | درصد |
تفرج متمرکز طبقه یک | 2183 | 51/1 |
تفرج متمرکز طبقه دو | 16024 | 08/11 |
تفرج گسترده طبقه یک | 80759 | 84/55 |
تفرج گسترده طبقه دو | 15945 | 02/11 |
نامناسب | 22087 | 27/15 |
دریاچه | 7640 | 28/5 |
جمع | 144629 | 100 |
محدودیتهای تفرجگاهی و گردشکری متمرکز در شهرستان ارسنجان اغلب ذاتی بوده و بدون دخالت انسان نیز کم و بیش وجود دارند. شیب یکی ازعلل عمده کاهش توان اکوتوریسم در بخش تفرج متمرکز می‌باشد. به طوری که 3/55 درصد از مساحت شهرستان دارای شیب بیش از 15 درصد می‌باشد که در مدل اکوتوریسمی مخدوم جهت تفرج متمرکز نامناسب است که مشابه با مطالعه بهمن پور و همکاران (1398) است که جهت توسعه اکوتوریسم ورزشی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. براساس مدل اکولوژیکی مخدوم مناطقی که دارای تراکم درختی بین 80-20 درصد باشند واجد شرایط جهت تفرج متمرکز قلمداد می‌گردند، اما تنها 12/0 درصد از اکوسیستم‌های جنگلی محدوده شهرستان دارای تراکم درختی بین 26 تا 50 درصد است. هرچند بخش اعظم شهرستان ارسنجان جزء مراتع مشجر طبقه‌بندی شده یا جزء جنگلهای با پوشش گیاهی کم می‌باشند، اما از نظر شرایط تفرجگاهی طبق مدل مخدوم جز مدل متمرکز طبقه یک و مناطقی که دارای پوشش مرتعی متوسط و خوب می‌باشند محسوب می‌شوند که که همخوان با مطالعه الماسی و همکاران و رضایی(1397) است. عوامل اجتماعی اقتصادی منطقه نیز از عوامل مهم و تأثیرگذار در بخش ارزیابی توان اکوتوریسم منطقه می‌باشند که تعداد روستا‌ها، جمعیت، میزان سواد و درآمد ساکنان از عوامل تأثیرگذار در ارتقا توان منطقه در بخش گردشگری است که همخوان با تحقیقات شکور و همکاران (1400) و اسماعیلی و همکاران (1398) است. جلوگیری از تخریب پوشش جنگلی و مرتعی، عدم واگذاری و جلوگیری از تغییر کاربری و برنامه‌ریزی در راستای اصلاح و احیاء پوشش گیاهی اراضی تخریب شده با استفاده از گونه‌های بومی، احداث تأسیسات زیربنایی و امکانات گردشگری نظیر امکانات اقامتی، بهداشتی می‌تواند در فراهم کردن زمینه حضور گردشگران در تفرجگاه‌های منطقه مؤثر باشد که حافظی و همکاران(1402)، گوئررو و همکاران(2020) و تانگ و همکاران (2022) در تحقیقات خود به اهمیت جلب مشارکت‌های مردمی و ایجاد زیرساخت‌ها و بستر‌های مناسب جهت جلب گردشگر اشاره کرده‌اند. استفاده از پتانسیل جمیعت بومی منطقه همگان با توسعه برنامه‌های گردشگری به موازات برگزاری همایش‌ها و سمینار‌ها و تبلیغات مؤثردر جهت معرفی پتانسیل‌های طبیعی منطقه ارسنجان در راستای جذب سرمایه‌گذارو مشارکت بخش خصوصی و بخصوص توسعه گردشگری ورزشی با توجه به گستردگی کوهستانهای منطقه که عمدتاً از نظر ژئومورفولوژی به عنوان رخساره‌های توده سنگی و برون زدگی سنگی و نزدیکی دو تالاب بین‌المللی طشک و بختگان که در سالهای پرباران می‌تواند میزبان پرندگان مهاجر و توسعه ورزشهای آبی گردد در کوتاه، میان و بلند مدت در جلب گردشگران ورزشی و غیر ورزشی مفید واقع شود که تحقیقات انگزا (2022) و پاتل و انوراکی (2023) نیز بر محوریت توجهات لازم بر شناسایی منابع بالقوه گردشگری و گسترش نگرش مسئولان منطقه‌ای دست اندرکار توسعه گردشگری تأکید داشته‌اند.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها
نتایج بررسی نقشه پهنه‌بندی مناطق تفرجگاهی در محدوده شهرستان ارسنجان براساس مدل اکولوژیکی مخدوم نشان داد شهرستان ارسنجان فاقد پتانسیل لازم جهت تفرج متمرکز طبقه یک می باشد و در بخش تفرج متمرکزطبقه دو نیز تنها 11 درصد شهرستان دارای توان مذکور می باشد. اما از نظر تفرج گسترده یک و دو به ترتیب 84/55 و 11 درصد از مساحت شهرستان دارای پتانسیل لازم جهت تفرج گسترده طبقه یک و دو می باشد و 27/15درصد نیز فاقد پتانسیل گردشگری است که دلایل عمده این امر به خصوصیات مورفولوژیکی و زئومورفولوژی منطقه و امکانات ضعیف شهرستان در سرمایه‌گذاری و جذب سرمایه‌گذار و از همه مهمتر دوری از جاده اصلی است که منجر به کاهش قدرت جذب گردشگر شده است. بنابراین پیشنهاد می گردد مسئولان شهرستان در امر معرفی جاذبهها و پتانسیل‌های تاریخی، گردشگری و ورزشی شهرستان اهتمام بیشتری به خرج داده و با جذب سرمایه‌گذاران بومی و انجام تبلیغات گسترده از طریق بنگاه‌های گردشگری در سراسر کشور توانمندی‌های شهرستان را به گردشگران استان فارس معرفی کرده تا در بازدید از امکانات و پتانسیل‌های استان با ویژگی‌های شهرستان ارسنجان نیز آشنا شوند. هرچند جشنواره انار که همه ساله در فصل پاییز برگزار می شود توانسته تا حدی در جذب گردشگر موفق باشد، اما این مسأله جای کار زیادی دارد. ضمنا تیم آفرود شهرستان نیز در سال های گذشته بسیار خوب عمل کرده و حتی توانست در اسفند 1395 میزبان جوانان و علاقه مندان مسابقات آفرود استان فارس شود که خود در جذب گردشگران ورزشی توانست نقطه عطفی در جذب گردشگران ورزشی شود.
References
1. Akbari A, Almasi A.Comparative-deductive analysis of location of construction of health tourism complex based on SOWT strategic model and AHP analytic hierarchy process( a case study: Qom city). Urban. 2019;17(53 ):327-350. [InPersian].
2. Bahmanpour H, Zaeimdar M, Zareian A, Amani Shalamzari GR, Nourbakhsh P. Sport Tourism Site Selection Model by environmental capability evaluation: Lahijan County. Strate Stud Youth Sports. 2020; 22;19(48):151-74. [InPersian].
3. Erfani M, Ehsanzadeh N. Recreation suitability zoning in part of the Oman sea coast. Journal of RS and GIS for natural resources. J. RS GIS natu resour.2021;12(42):107-123. [InPersian]. Doi:20.1001.1.26767082.1400.12.1.6.7.
4. Esmaeili M, Karami P, Mirsanjari M. Comparison of tourism placement and development models from land use planning perspective in Zagros forests (a case Study: Javanrud county.) J. plant ecosys conservat. 2020;7(15 ):253-273. [InPersian].
5. Esmailinia N. Seven climates in one border. J wo aviat tour magaz.2004, 55. [InPersian].
6. Hadizadeh Zargar S. Tourism environmental zoning powers of Mazandaran province to develope ecotourism. J. ur econom managem. 2017;5 (17):31-47. [InPersian]. Doi: 20.1001.1.23452870.1395.5.17.2.4.
7. Hafezi F, Bijani M, Gholamrezai S, Savari M, Panzer-Krause S. Towards sustainable community-based ecotourism: A qualitative content analysis. Scie total environm. 2023;164411. [InPersian]. Doi:10.1016/j.scitotenv.2023.164411.
8. Hajeforoshnia Sh, Karam A. Evaluation and zoning of geo-ecotourism potential of Semirom city. J. RS GIS natu resour. 2022;13(2 (47) ):23-26. [InPersian]. Doi:10.22034/GP.2020.10839.
9. Hejazi SA, Rajabi M., Sharbafbehtash A. Assessment of ecotourism potentials on the northern slopes of Bozghoush Mountains. J. geogra plann. 2020;24(72 ):129-150. [InPersian]. Doi:10.22034/gp.2020.10839.
10. Heydarzadeh H, Baist J, Malek MB. Ecotourism potential evaluataion and zoning modelling by fuzzy logic, FAHP and TOPSIS (a case study: The Shaheood county). [InPersian]. Environm resea. 2017;8(15 ):17-30.
11. Kianisadr M, Melhosseini Darani K, Golkarian H. Quantitative zoning of ecotourism potential in Oshtorankouh protected area using Delphi method, analytic hierarchy process, and weighted overlay methods. Ecopersia. 2019; 7(2):115-23. Doi:20.1001.1.23222700.2019.7.2.3.7.
12. Koshim A, Sergeyeva A, Kakimzhanov Y, Aktymbayeva A, Sakypbek M, Sapiyeva A. Sustainable development of ecotourism in “Altynemel” national park, Kazakhstan: Assessment through the perception of residents. Sustainability. 2023;15(11):8496. Doi:10.3390/su15118496.
13. Mahdi A, Karimi D, Farshchi P, Panahi M. Presentation of a model of site assessment and ecotourism planning in protected areas with an ecological carrying capacity approach. Geographi resea. 2020;35(1):43-54. [InPersian]. Doi: 10.29252/geores.35.1.43.
14. Makhdoum M.Land use planning fundamental. 13th ed.Tehran university press;2012.
15. Mohammadi Torkamani H. Ecological capacity assessment for ecotourism development using GIS: a case Study: Mianeh county. J geographi scie. 2020;19(55):215-232. [InPersian]. Doi: 10.29252/jgs.19.55.215.
16. Omarzadeh D, Pourmoradian S, Valizadeh Kamran Kh, Feizizadeh B, Khalaghi H. Nature based susceptibility assessment using GIS spatial decision-making systems in West Azerbaijan Provinces. J geogra plann.2022; 26(79): 256-243. [InPersian]. Doi: 10.22034/GP.2020.41782.2711.
17. Patel JK, Anuragi RB. Identifying the ecotourism potential locations using AHP and weighted overlay analysis: a Case of Bundelkhand region in central India. Appl Geogra. 2023; 4:1-7. doi:10.1080/23754931.2023.225478.
18. Pathmanandakumar V, Goh HC, Chenoli SN. Identifying potential zones for ecotourism development in Batticaloa district of Srilanka using the GIS-based AHP spatial analaysis. Geojournal of tourism and geosites. 2023;46(1):252-61.doi: 10.30892/gtg.46128-1022.
19. Pourtaheri M, Fatahi A, Nemati R, Adinehvand E. Explanation of the Advantages of Using WASPAS technique on the positioning of tourism-target villages: case study of tourism targeted villages of Lorestan province). The Journal of Spatial Planning. 2016;20(2):114-301. [InPersian].
20. Rezai P.Locating nomadic tourism sites using GIS and Topsis: a case study Chaharmahal and Bakhtiari province. Geographical landscape. 2017; 45(4): 951-969. [InPersian].
21. Roque Guerrero JV, Teixeira Gomes AA, de Lollo JA, Moschini LE. Mapping potential zones for ecotourism ecosystem services as a tool to promote landscape resilience and development in a Brazilian Municipality. Sustainability. 2020;12(24):10345.doi: 10.3390/su122410345.
22. Shakur A, Shujaeifard A, Taqvithani H. Ecotourism potential zoning of Shiraz city based on fuzzy multi-criteria analysis(GIS). Scientific and research quarterly of new attitudes in human geography.2022;13(2):710-726. [InPersian].
23. Tang X, Wu Y, Ye J, Lv H, Sun F, Huang Q. Ecotourism risk assessment in Yaoluoping nature reserve, Anhui, China based on GIS. Environmen ea scien.2022;81(7):204. Doi: 10.1007/s12665-022-10331-x.
24. Zarei MM.Arsanjan Tourism landscape.1st ed.Navid press;2012.
Locating Areas Prone to Ecotourism in Fars Province Using Geographic Information System (Case Study: Arsanjan City)
| ||
Saeed Mohtashamnia* | Assistant professor, Department,of Natural Resources, Arsanjan Branch, Islamic Azad University, Arsanjan,Iran | |
Hossein Gharehdaghi | Assistant professor, Department,of Natural Resources, Arsanjan Branch, Islamic Azad University, Arsanjan,Iran | |
| Extended Abstract | |
Received: 9 Jan 2024
Accepted: 12 Feb 2024 | Introduction: One of the most important forms of the tourism industry is natural tourism. Fars province has always been the focus of domestic and foreign tourists due to its high tourism potential. Arsanjan with its natural and historical tourism aspects, is the aim of the current research to determine the suitable areas for tourism activities by integrating the Makhdoom ecological model(2006) and GIS.
Materials and Methods: Arsanjan is located in the northeast of Fars province with an area of 1439 ha and the present research is based on the ecological model of ecotourism development proposed by Makhdoom in the form of evaluation of ecological power, it includes three parts: identification of ecological resources, analysis and summarization of resources, and finally evaluation of ecological power was done using GIS.
| |
| ||
Keywords: Locating, Ecotourism, Geographic Information System, Arsanjan. | Results and Discussion: The results h showed according to the variables in the Makhdoom model and applying the required changes, slope, density and vegetation percentage were the most factors affected classifying of Arsanjan county into three susceptible classes(first class), semi-susceptible(second class) and unsuitable class.
Conclusion: So, according to the location of the county on the communication road to the east of the country and the proximity to the Shiraz-Tehran highway and to historical monuments such as Passargad, Nagsh-e- Rostam and the Persepolise, along with scattered historical monuments in the county, it is recommended to use proper management and the establishment of welfare centers in the natural resources area and supporting the private sector in developing ecotourism residences and sport tourism in Tashk wetland. | |
| ||
Corresponding author: Saeed Mohtashamnia | ||
Address: Natural Resources Department,Islamic Azad University,Arsanjan,Fars. Tel: +989171132234 Email: Sa.Mohtashamnia@iau.ac.ir | ||
Citation: Mohtashamnia S, Gharehdaghi H. Locating Areas Prone to Ecotourism in Fars Province Using Geographic Information System (Case Study: Arsanjan City). Journal of New Researches in Environmental Engineering. 2024; 1(4): 56-66.. | ||
| © 2024, This article published in Journal of New Researches in Environmental Engineering (JNREE) as an open-access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0). Non-commercial use, distribution and reproduction of this article is permitted in any medium, provided the original work is properly cited. | |