بررسی مؤلفه‌های حماسی در رسالۀ عقل سرخ سهروردی

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

عسکر سیادت ¹ , سودابه کشاورزی ² , زرین تاج واردی ³

1 - دانشجوی زبان و ادبیات فارسی دکتری دانشگاه خوارزمی
2 - دانش‌آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز
3 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

تاریخ دریافت : 1402/07/03 تاریخ پذیرش : 1402/10/03 تاریخ انتشار : 1402/12/23

کلید واژه: سهروردی, عقل سرخ, حماسه, عرفان, حماسۀ عرفانی,

چکیده مقاله :

علاوه بر حماسۀ ملی، تاریخی و دینی، حماسۀ عرفانی نیز در بین آثار صوفیان و عارفان فارسی یافت ¬شده است که روح سالکان مانند قهرمانان حماسه با شیطان پنهان درون یا نفس امّاره خود، پی‌درپی در ستیز و جدال است. سهروردی نیز در رسالۀ عقل سرخ با زبانی رمزی به وصف چگونگی گرفتار‎شدن روح در بند جسم می‌پردازد و از زبان پیر نورانی، پیچ‌و‌خم‌ها و عقبه‌های مسیر بازگشت به اصل روحانی را بیان می¬کند. پژوهش پیش‌رو با روش تحلیلی ـ توصیفی به بررسی مؤلفه‌های حماسی در رسالۀ عقل سرخ سهروردی پرداخته و هدف از آن یافتن مؤلفه¬های حماسی عرفانی است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه¬ها و نمادهای حماسی چون جدال نیکی و بدی، سفر، هفت‌خان، لزوم همراهی پیر یا راهنما در هفت‌خان، کوه قاف، سیمرغ، پهلوانان حماسی، جام گیتی¬نما، جنگ‌افزارها و چشمۀ زندگانی به رسالۀ عقل سرخ رنگ و بوی حماسۀ عرفانی بخشیده است.

چکیده انگلیسی:

In the works of Persian Sufis and mystics, alongside national, historical, and religious epics, there exist mystical epics as well. These mystical epics feature the holy traveler (sālek), who, like the hero of the epic, continually faces conflicts with his/her hidden devil or carnal soul. In Suhrawardi's treatise, Aql-i Surkh (The Red Intellect), the author employs symbolic language to depict the soul's entrapment within the body's prison, and through the words of a wise old man, he illustrates the intricate twists and turns of the path towards spiritual rediscovery. The current research, utilizing an analytical-descriptive method, examines the epic elements present within Aql-i Surkh. This analysis reveals the mystical-epic components embedded within the treatise. The study's findings suggest that epic components and symbols, such as the struggle between good and evil, the journey, the Haftkhān (Seven Labours), the need for a wise old man's companionship during Haftkhān, Mount Qaf, Simorgh, epic warriors, Jam-e Giti-nama, weapons, and the Water of Life, imbue the treatise with a distinct mystical-epic flavor.

منابع و مأخذ:

اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد، 1354. گرشاسب¬نامه. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: کتابخانۀ طهوری.
اوشیدری، جهانگیر، 1386. دانشنامۀ مزدیسنا. تهران: مرکز.
برفر. محمد، 1389. آینة جادویی خیال. تهران: امیرکبیر.
بقایی، محمد، 1382. شرح و بررسی تطبیقی ایلیاد. تهران: روزنه.
پورداوود، ابراهيم، 1377. يشت‌ها. تهران: اساطير.
پورشرق و همکاران، 1397. «تحلیل محتوای رسالۀ عقل سرخ سهروردی»، مجلۀ عرفان اسلامی. 14(55)، صص. 268-245.
پورنامداریان، تقی، 1368. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
ــــــــــــــــ ،1390. عقل سرخ؛ شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی. تهران: سخن.
پیرمرادیان، فرحناز، 1389. «جایگاه حکمت ایران باستان بر فلسفه شیخ اشراق». پایان‌نامۀ دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی.
حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، 1385. دیوان حافظ شیرازی. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. تهران: زوار.
رزمجو، حسین، 1368. انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی. چاپ اول .تهران: امیرکبیر.
ـــــــــــــ، 1381. قلمرو ادبیات حماسی ایران. ج1. تهران: سخن گستر.
سام‌نامه. نویسنده ناشناس. 1392. تصحیح وحید رویانی. تهران: میراث مکتوب.
سرامی، قدمعلی، 1388. از رنگ گل تا رنج خار. تهران: علمی و فرهنگی.
سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم، 1385. دیوان سنایی غزنوی. تصحیح مدرس رضوی. تهران: سنایی
سهروردی، عمربن‌محمد، 1368. عقل سرخ. تصحیح مهدی بیانی. اصفهان: بی‌جا.
________________، 1394. عوارف‌المعارف. ترجمۀ ابومنصور عبدالمؤمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری .تهران: علمی و فرهنگی.
_______________، 1331. مجموعه مصنفات فارسی. مقدمه و تصحیح هانری کربن. تهران: انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران.
شالیان، ژرار، 1385. گنجینۀ حماسه‌های جهان. ترجمه علی‌اصغر سعیدی. تهران: چشمه.
شمیسا، سیروس، 1381. انواع ادبی. تهران: فردوس.
ـــــــــــــــ‌، 1377. فرهنگ اشارات ادبیات فارسی. تهران: فردوسی.
شیروانی، زین‌العابدین، 1339. ریاض‌السیاحه. احمد حامد ربانی. تهران: سعدی.
عطار، فریدالدین، 1392. منطق‌الطیر. مقدمه و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.
فردوسی، ابواالقاسم، 1382. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.
قشيري، عبدالکریم‌بن هوازن، 1388. رسالۀ قشیریه. ترجمۀ ابوعلی حسن‌بن احمد عثمانی. تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.
کربن، هانری و رحمتی، انشاءالله. 1389. «از حماسۀ پهلوانی تا حماسه عرفانی». نشریه اطلاعات حکمت و معرفت. 5(11)، صص. 53- 51.
کزازی، میرجلال‌الدین، 1387. رؤیا، حماسه، اسطوره. چ4. تهران: مرکز.
ــــــــــــــــــــ، 1386. نامه باستان. چ4. تهران: سمت.
معین. محمد. 1391. تحلیل هفت پیکر نظامی. تهران: دانشگاه تهران.
موسوی، سیدعلی، 1392. «انسان کامل از نظر ابن‌سینا، ابن‌عربی و سهرودی»، پایان‌نامۀ دانشگاه ملایر.
مینوی خرد، 1385. ترجمۀ احمد تفضلی. به کوشش ژاله آموزگار و مهرداد بهار. تهران: توس.
همدانی، امید، 1388. «حماسه، اسطوره و تجربۀ عرفانی؛ خوانش سهروردی از شاهنامه»، فصلنامۀ نقد ادبی، (7)، صص162- 137.
یاحقی، محمدجعفر، 1375. فرهنگ اساطیر. چ2. تهران: سروش.

References (In Persian)
Asadī Tūsī, Abū-nasr Alī Ebne Ahmad. (1976/1354SH). Garšāsb-nāme. With the Effoet of Habīb Yaqmāyī. Tehrān: Tahori library.
Attār, Farrīdo al-ddīn. (2014/1392SH). Manteqo al-teyr. Introduction and introduction and notes by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.
Ūšīdarī, Jahān-gīr. (2007/1386SH). Dāneš-nāme-ye Mazdīsnā. Tehrān: Markaz.
Barfar, Mohammad. (2011/1389SH). Āyīne-ye Jādūyī-ye Xīyāl. Tehrān:Amīr-kabīr.
Baqāyī, Mohammad. (2004/1382SH). Šarh va Barrasī-ye Tatbīqī-ye Iliad‬. Tehrān: Rowzane.
‎Chaliand, Gerard‬. (2007/1385SH). Ganjīne-ye Hemāsehā-ye Jahān (Tresor des recits epiques de L'humanité‏‬). Tr. by Alī-asqar Sa’īdī. Tehrān: Češmeh.
Corbin, Henry and Rahmatī, Enšā’o al-llāh. (2011/1389SH). “az Hemāse-ye Pahlevānī tā Hemāse-ye Erfānī”. Hekmat and Maraft information magazine. 5th Year. No. 11. Pp. 51-53.
Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2004/1382SH). Šāh-nāme. With the Effort of Sa’īd Hamīdīyān. Tehrān: Qatreh.
Hāfeze Šīrāzī, Šamso al-ddīn Mohammad. (2007/1385SH). Dīvāne Hāfeze Šīrāzī. Ed. by Mohammad Qazvīnī and Qāsem Qanī. Tehrān: Zavvār.
Hamedānī, Omīd. (2010/1388SH). “Hemāse, Ostūreh va Tajrobe-ye Erfānī: Xāneše Sohrevardī az Šāh-nāme”. Literary criticism quarterly. No. 7. Pp. 137-162.
Kazzāzī, Mīr Jallalo al-ddīn. (2007/1386SH). Nāme-ye Bāstān. 4th ed. Tehrān: Samt.
Kazzāzī, Mīr Jallalo al-ddīn. (2008/1387SH). Rowyā, Hemāse, Ostūreh. 4th ed. Tehrān: Markaz.
Mīnū-ye Xerad. (2007/1385SH). Tr. by Ahmad Tafazzolī. With the Effort of Žāle Āmūzegār and Mehr-dād Bahār. Tehrān:Tūs.
Mo’īn, Mohammad. (2013/1391SH). Tahlīle Haft Peykare Nezāmī. Tehrān: University of Tehran.
Mūsavī, Seyyed Alī. (2014/1392SH). “Ensāne Kāmel az Nazare Ebne Sīnā, Ebne Arabī va Sohrevardī”. Thesis of Malayer University.
Pūr-dāvūd, Ebrāhīm. (1998/1377SH). Yašthā. Tehrān: Asātīr.
Pīr-morādīyān, Farahnāz. (2011/1389SH). “Jāy-gāhe Hekmate Īrāne Bāstān bar Falsafe-ye Šeyx Ešrāq”. Dissertation of Central Tehran Azad University.
Pūr-nāmdārīyān, Taqī. (2012/1390SH). Aqle Sorx: Šarh va Ta’vīle Dāstānhā-ye Ramzī-ye Sohrevardī. Tehrān: Soxan.
Pūr-šarq and Others. (2018/1397SH). “Tahlīle Mohtavā-ye Resāle-ye Aqle Sorxe Sohrevardī”. Islamic mysticism magazine. 14th Year. No. 55. Pp. 245-268.
Qošīrī, Abdo al-karīm Ebne Havāzen. (2010/1388SH). Resāle-ye Qošīrī-ye. Tr. by Abū Alī Hassan Ebne Ahmad Osmānī. Corrections and additions by Badī’o al-zamāne Forūzān-far. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Razm-jū, Hoseyn. (1990/1368SH). Ensāne Ārmānī va Kāmel dar Adabīyyāte Hemāsī va Erfānī-ye Fārsī. 1st ed. Tehrān:Amīr-kabīr.
Razm-jū, Hoseyn. (2003/1381SH). Qalam-rowe Adabīyyāte Hemāsī-ye Īrān. 1st ed. Tehrān: Soxan Gostar.
Sām-nāme. (2014/1392SH). Unknown author. Ed. by Vahīd Rowyānī. Tehrān: Mīrāse Maktūb.
Sanāyī, Abo al-majd Majdūd Ebne Ādam. (2007/1385SH). Dīvāne Sanāyī Qaznavī. Ed. by Modarres Razavī. Tehrān: Sanāyī
Sarāmī, Qadam-alī. (2010/1388SH). az Range Gol tā Ranje Xār. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Sohrevardī, Omar Ebne Mohammad. (1990/1368SH). Aqle Sorx. Ed. by Mahdī Bayānī. Esfahān: Bī-jā.
Sohrevardī, Omar Ebne Mohammad. (2016/1394SH). Avārefo al-ma’āref. Tr. by Abū Mansūr Abdo al-mo’men Esfahānī. With the Effort of Qāsem Ansārī. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Sohrevardī, Omar Ebne Mohammad. (1952/1331SH). Majmū’e-ye Mosannafāte Fārsī. Introduction and correction by Henry Corbin. Tehrān: Anjomane Šāhan-šāhī-ye Īrān.
Šamīsā, Sīrūs. (2003/1381SH). Anvā’e Adabī. Tehrān: Ferdows.
Šamīsā, Sīrūs. (1998/1377SH). Farhange Ešārāte Adabīyyāte Fārsī. Tehrān: Ferdowsī.
Šīrvānī, Zeyno al-‘ābedīn. (1960/1339SH). Rīyāzo al-sīyāhat. Ahmad Hāmed Rabbānī. Tehrān: Sa’dī.
Yāhaqī, Mohammad-ja’far. (1996/1375SH). Farhange Asātīr. 2nd ed. Tehrān: Sorūš.