تطبیق گُردیه در شاهنامه با آتنا در ایلیاد

محورهای موضوعی : اسطوره

اقدس فاتحی ¹ , فاطمه حاجی رحیمی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم. قم. ایران
2 - دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم. قم. ایران

تاریخ دریافت : 1402/08/10 تاریخ پذیرش : 1402/10/03 تاریخ انتشار : 1402/12/23

کلید واژه: شخصیّت حماسی, خدابانو, تعاملات فرهنگی, آتنا, گُردیه,

چکیده مقاله :

الهه‌گان کلان‎کردار هندو ـ اروپایی همچون آتنا، ضمن آنکه خود، برخی از ویژگی‌ها را از فرهنگ اجتماعی اقوام زنان کهن همچون سکاها برگرفته و در خود ادغام کرده‌اند؛ رفته‎رفته در بستر زمان بر اثر علل یا عواملی، پاره‎ای از صفاتشان را به شخصیّت‎های حماسه‌های ملل هندو ـ اروپایی بخشیده‎اند و آن خصوصیّات در میان شخصیت های حماسی تقسیم شده است. بر همین اساس، بررسی در پیرامون شخصیّت خدابانوی کبیری مانند آتنا و مقایسۀ آن با گُردیۀ زن حماسی ایران، نشان می‎دهد که گُردیه تحت‌تأثیر تحوّل طبیعی اسطوره و نیز تعاملات فرهنگی دو ملّت ایران و یونان، بعضی از خصوصیّات کلی و جامعِ آتنا را از او برگرفته باشد. هدف از پژوهش حاضر آن است که وجوه تشابه و همچنین تفاوت‌های گردیه، شخصیّت تاریخیِ شاهنامۀ فردوسی و آتنا الهۀ اساطیر یونان را به روش توصیفی ـ تطبیقی مورد واکاوی قرار گیرد. این دو قهرمانِ زن در ویژگی‎هایی همچون زیبایی، والاتباری، حکمت، کُنش‌گری، جنگاوری و مهارت در به‎کار بردن رزم افزارها، مشترک هستند. عمده‌ترین وجه تفاوت این دو، آن است که آتنا سرشت ایزدینه دارد و گردیه از این ویژگی برخوردار نیست. یافتۀ پژوهش این انگاره را سامان می‌دهد که گُردیه، خود، قطعة شکسته و پراکنده¬ای از آتنا در اساطیر یونان است؛ زیرا جنبه‌هایی از وجوه شخصیّت او در کالبد گردیه، آشکارا قابل بازشناسی است.

چکیده انگلیسی:

The primary Indo-European goddesses, including Athena, have adopted certain traits from the societal culture of ancient women tribes, such as the Scythians. Over time, due to various reasons or factors, these characteristics have been integrated into the characters of the epics of Indo-European nations. By examining the persona of Athena and comparing it with Gordiya, an epic woman from Iran, it becomes evident that Gordiya has inherited some of Athena's attributes under the influence of mythological transformation and cultural interactions between Iran and Greece. The objective of the present study is to analyze the similarities and differences between Gordiya, a historical figure in the Shāhnāmeh, and Athena, the Greek mythological deity, through a descriptive-comparative approach. These two female icons share qualities such as beauty, nobility, wisdom, activity, combat skills, and proficiency in weapon usage. The main distinction between them lies in the fact that Athena possesses divine attributes, which Gordiya lacks. The research findings reveal that key aspects of Athena's personality can be discerned in Gordiya's character.

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله، 1385. تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.
ابن ندیم، 1343. الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدد. تهران: ابن‌سینا.
اسماعیل‎پور، ابوالقاسم، 1377. اسطوره بیان نمادین. تهران: سروش.
ابوالقاسمي، محسن، 1373. تاریخ زبان فارسی. تهران: سمت.
اسمیت، ژوئل، 1383. فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمة شهلا برادران. تهران: فرهنگ معاصر.
انوشیروانی، علیرضا، 1389. «ضرورت ادبیّات‎تطبیقی در ایران»، فصلنامه ادبیات تطبیقی، (1)، صص. 38-6.
بلعمی، ابوعلی‌محمد،1353. تاریخ بلعمی. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: زوّار.
بولن، شینودا، 1380. نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان. ترجمة آذر یوسفی. تهران: مطالعات زنان.
بهار، مهرداد،1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.
پین¬سنت، جان،1380. اساطیر یونان. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
ثعالبی، ابومنصور، 1369. شاهنامۀ ثعالبی؛ ¬در شرح احوال سلاطین ایران. ترجمۀ محمود هدایت. چاپخانۀ مجلس.
چوبینۀ بهروز، عرفان،1400. «زنی بود بر سان گردی سوار؛ بررسی ریشه¬های تاریخی پدیدۀ زن جنگاور در شاهنامه»، آیینۀ میراث، (68).
حائری، جمال‌الدین، 1383. زنان شاهنامه پژوهش و نقالی از آذرگشسب تا همای. تهران: پیوند نو.
خالقی‎مطلق، جلال، 1393. یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
دینوری، ابوحنیفه، 1346. اخبارالطوال. ترجمة صادق نشأت. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
سرّامی، قدمعلی، 1378. از رنگ گل تا رنج خار. تهران: علمی و فرهنگی.
شوالیه، ژان و گربران، آلن، 1379. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. ج 1. تهران: جیحون.
صفا، ذبیح‌الله، 1390. حماسه‌سرایی در ایران. تهران: فردوس.
صفی‎نیا، نصرت، 1396. گردیه بی باک زن شاهنامۀ فردوسی. تهران: هورآفرید.
طبری، محمدبن جریر، 1380. تاریخنامۀ طبری. تصحیح محمد روشن. تهران: سروش.
عباسی، حجت و قبادی، حسینعلی، 1389. «مقایسۀ جایگاه زن در شاهنامۀ فردوسی با ایلیاد و اودیسۀ هومر». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران جنوب، (19)، صص. 138-109.
علی‌نقی، حسین، 1390. «تحلیل شخصیّت و نقش زنان در داستان‌های شاهنامه»، فصلنامۀ زن و فرهنگ(9)، صص. 81-59.
غنی، گلرخ و همکاران، 1399. «بررسی تطبیقی بوران دخت و آتنا، الهگان جنگ آوری در داراب‌نامه و اودیسه». مجلۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران جنوب، (59)، صص. 73-39.
فاتحی، اقدس، 1395. نبشته من این نامۀ پهلوی؛ بررسی¬ و تحلیل ¬شخصیّت¬های ¬برجستۀ -اساطیری¬ ایران ¬باستان¬. تهران: فارسیران.
فردوسی، ابوالقاسم، 1386. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی‎مطلق. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
فضائلی، سودابه، 1383. فرهنگ غرائب. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
گریمال، پیر، 1387. فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمة احمد بهمنش. ج1. تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی‌بن‌حسین، 1362. مروج‎الذهب و معادن‎الجواهر. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: علمی و فرهنگی.
وارنر، رکس، 1386. دانشنامۀ اساطیر جهان. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‎پور. تهران: اسطوره.
همیلتون، ادیت، 1383. سیری در اساطیر یونان و روم. ترجمة عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.
هومر، 1393. ایلیاد و ادیسه. ترجمۀ سعید نفیسی. تهران: هرمس.
یارشاطر، احسان، 1373. تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. ج 3. ترجمة حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
یزدانی، زینب، 1378. زن در شعر فارسی. تهران: فردوس.

Resources(In Persian)
Abbāsī, Hojjat and Qobādī, Hoseyn-alī. (2010/1389SH). “Moqāyese-ye Jāy-gāhe Zan dar Šāh-nāme-ye Ferdowsī bā Illiad va Odyseus Homerus“ ("Comparison of the position of women in Ferdowsi's Shahnameh with Homer's Iliad & Odyssey"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 19. Pp. 109-138.
Abo al-qāsemī, Mohsen. (1994/1373SH). Tārīxe Zabāne Fārsī. Tehrān: Samt.
Alī-naqī, Hoseyn. (2011/1390SH). “Tahlīle Šaxsīyyat va Naqše Zanān dar Dāstānhā-ye Šāh-nāme” ("Analysis of the personality & role of women in the stories of Shahnameh"). Women & Culture Quarterly. No 9. Pp. 59-81.
Āmūzegār, Žāleh. (2006/1385SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān (Mythological history of Iran). Tehrān: Samt.
Anūšīrvānī, Alī-rezā. (2010/1389SH). “Zarūrate Tatbīqī dar Īrān” ("The Necessity of Applied Literature in Iran"). Comparative Literature Quarterly. No. 1. Pp. 6-38.
Bahār, Mehr-dād. (1994/1373SH). Jastārī Čand dar Farhange Īrān (Some research in Iranian culture). Tehrān: Fekre Rūz.
Bal’amī, Abo Ali Mohammad. (1974/1353SH). Tārīxe Bal’amī (Balami history). Ed. by Mohammad-taqī Bahār. Tehrān: Zavvār.
‎Bolen, Jean Shinoda‬. (2001/1380SH). Namādhā-ye Ostūreh-ī va Ravān-šenāsī-ye Zanān (Goddesses in every woman: a new psychology of woman). Tr. by Āzar Yūsefī. Tehrān: Motāle’āt Zanān.
Chevalier, Jean and Gheerbrant, Alain. (2000/1379SH). Farhange Namādhā (The culture of symbols). Tr. by Sūdābe Fazāyelī. 1st ed. Tehrān: Jeyhūn.
Čūbīne-ye Behrūz, Erfān. (2021/1400SH). “Zanī Būd bar Sāne Gardī Savār: Barrasī-ye Rīšehā-ye Tārīxī-ye Padīde-ye Zane Jang-āvar dar Šāh-nāme” ("zani bod bar san gordi savar; Investigating the historical roots of the female warrior phenomenon in the Shahnameh”). Mirror of Heritage magazine. No. 68.
Dīn-varī, Abu Hanīfeh. (1967/1346SH). Axbāro al-tavāl. Tr. by Sādegh Naš’at. Tehrān: Bonyāde Farhange Īrān (Farhang Iran Foundation).
Ebne Nadīm. (1964/1343SH). al-fehrest. Tr. by Mohammad-rezā Tajaddod. Tehrān: Ebne Sīnā.
Esmā’īl-pūr, Abo al-qāsem. (1998/1377SH). Ostūre-ye Bayāne Namādīn (The myth of symbolic expression). Tehrān: Sorūše Esmā’īl.
Fātehī, Aqdas. (2018/1395SH). Nebešteh Man īn Nāme-ye Pahlavī; Barrasī va Tahlīle Šaxsīyyathā-ye Bar-jaste-ye Asātīrī-ye Īrāne Bāstān (Nebeshteh man in nameh-y- Pahlav Review & analysis of prominent mythological figures of ancient Iran). Tehrān: Fārsīrān.
Fazā’elī, Sūdūbeh. (2004/1383SH). Farhange Qarā’eb. Tehrān: Sāzmāne Mīrāse Farhangī.
Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2007/1386SH). Šāh-nāmeh. With the Effort of Jallāl Xāleqī Motlaq. Tehrān: Markaze Dāyerato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī (The Center of the Great Islamic Encyclopedia).
Grimal, Pierre. (2008/1387SH). Farhange Asātīre Yūnān va Rom (Culture of Greek & Roman mythology). Tr. by Dr. Ahmad Beh-maneš. 1st Vol. Tehrān: Amīr-kabīr.
Ha’erī, Jamālo al-ddīn. (2004/1383SH). Zanāne Šāh-nāme Pažūheš va Naqqālī az Āzar-gošasb tā Homāy (The women of the Shahnameh, researches & narrators from Azargashsab to Homay). Tehrān: Peyvande Now.
Hamilton, Edith. (2004/1383SH). Seyrī dar Asātīre Yūnān va Rom (Mythology: Timeless tales of Gods and Heroes‬). Tr. by Abdo al-hoseyn Šarīfīyān. Tehrān: Asātīr.
Homer. (2013/1393SH). Iliad & Odyssey. Tr. by Sa’īd Nafīsī. Tehrān: Hermes.
Mas’ūdī, Alī Ebne Hoseyn. (1982/1362SH). Moravejo al-zahab va Ma’ādeno al-javāher. Tr. by Abo al-qāsem Pāyandeh. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Pinsent, John. (2001/1380SH). Asātīre Yūnān (Greek mythology). Tr. by Bājelān Farroxī. Tehrān: Asātīr.
Qanī, Gol-rox and Others. (2019/1399SH). “Barrasī-ye Tatbīqī-ye Būrān Doxt va Ātenā, Elāhegāne Jang-āvarī dar Dārāb-nāme va Odyseus” ("Comparative study of Buran Dekht & Athena, goddesses of war in Darab Nameh and Odyssey"). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 59. Pp. 39-73.
Safā, Zabīho al-llāh. (2011/1390SH). Hemāse-sarāyī dar Īrān (Epic writing in Iran). Tehrān: Ferdows.
Safī-nīyā, Nosrat. (20171396SH). Gardīyeh bī-bāk Zane Šāh-nāme-ye Ferdowsī (Gardiya, the fearless woman of Ferdowsi's Shahnameh). Tehrān: Hūr-āfarīd.
Sarrāmi, Qadam-alī. (1999/1378SH). az Range Gol tā Ranje Xār. Tehrān: Elmī va Farhangī.
Schmidt, Joel. (2004/1383SH). Farhange Asātīre Yūnān va Rom (Culture of Greek & Roman mythology(. Tr. by Šahlā Barādarān. Tehrān: Farhange Mo’āser.
Tabarī, Mohammad Ebne Jarīr. (2001/1380SH). Tārīx-nāme-ye Tabarī (Tabari's History). Ed. by Mohammad Rowšan. Tehrān: Sorūš.
Thaʻālibī, Abd al-Malik ibn Muḥammad. (1990/1369SH). Šāh-na-āme-ye Sa’ālabī: dar Šarhe Ahvāle Salātīne Īrān (Shahnameh of Thaalabi; In the description of the Iranian sultans). Tr. by Mahmūd Hedāyat. Čāp-xāne-ye Majles.
Warner, Rex. (2007/1386SH). Dāneš-nāme-ye Asātīre Jahān (Encyclopaedia of World Mythology). Tr. by Abo al-qāsem Esmā’īl-pūr. Tehrān: Ostūreh.
Xāleqī Motlaq, Jallāl. (2013/1393SH). Yād-dāšthā-ye Šāh-nāme (Shahnameh notes). Tehrān: Markaze Dāyerato al-ma’ārefe Bozorge Eslāmī (The Center of the Great Islamic Encyclopedia).
Yarshater, Ehsan. (1995/1373SH). Tārīxe Īrān az Solūkīyān tā Forū-pāšī-ye Dowlate Sāsānīyān (History of Iran from the Seleucids to the collapse of the Sassanid government). 3rd Vol. Tr. by Hasan Anūše. Tehrān: Amīr-kabīr.
Yazdānī, Zeynab. (1999/1378SH). Zan dar Še’re Fārsī (Women in Persian poetry). Tehrān: Ferdows.