بررسی تطبیقی اسطوره «غربت روح» در سروده گنوسی مروارید و قصه غربت غربی سهروردی

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

نسرین وکیلیان ¹ , فاطمه لاجوردی ² , ابوالقاسم اسماعیل پور مطلق ³

1 - دانشجو دکترای ادیان و عرفان، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه ادیان و عرفان، دانشکدۀ حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استاد گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/08/26 تاریخ پذیرش : 1401/10/04 تاریخ انتشار : 1401/12/24

کلید واژه: روح, اندیشه های گنوسی, غربت, قصه غربت غربی, سروده مروارید,

چکیده مقاله :

باور به هبوط روح به سراپردۀ هستی و بازگشت آن به موطن و منزلگاه اصیل و آغازین خویش، جوهرۀ اصلی تعالیم و آموزه‌های مکتب گنوسی و اندیشه‌های سهروردی است. این باور، در دو داستان رمزی ـ تمثیلی سرودۀ مروارید (بازتابی از اندیشه‌های معرفت‌شناختی گنوسی) و قصۀ غربت غربی (بیانگر نظام اندیشگانی شیخ اشراق) نمود و تجلی‌یافته است. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی، برآن است که محورهای اساسی جهان‌شناختی گنوسی و سهروردی را از خلال این دو رساله به تصویر بکشد، وجوه اشتراک و افتراق میان آن‌ها را بازخوانی کند و از این رهگذر، به دستاوردهایی در بررسی تطبیقی و بینامتنی میان این دو داستان برسد. به رغم وجود تفاوت‌های بسیار فکری میان این دو طیف اندیشه، یافته‌های پژوهش نشان از وجود اشتراکات بسیاری دارد. از درون‌مایه‌های مشترک میان این دو داستان، می‌توان به آموزه‌هایی همچون غربت‌آگاهی، جهان‌نگری شرقی ـ غربی، حضور پیر و راهنمای طریق، عنصر آگاهی‌بخشی و نیز ساختار رمزی و اسطوره‌ای هر دو داستان اشاره کرد؛ همچنین از وجوه تمایز میان این دو داستان، آموزه‌هایی چون بازگشت و تولد ثانوی، حضور مداخله‌گرانۀ الوهیت در هستی و جهان‌نگری غیر ثنوی است که در قصۀ غربت غربی بازتاب یافته است.

چکیده انگلیسی:

 Belief in the descent of the soul to the material realm and its return to its higher state and homeland is the core of the teachings of the Gnostic School as well as Islamic mysticism. This belief is manifested in two allegorical stories: “The Hymn of the Pearl” and “Exiled in the West: The Mystical Narration of Shihab Al-Din Suhrawardi's Recital of the Occidental Exile” The former is a reflection of Gnostic epistemological thoughts and the latter being an expression of Suhrawardi's intellectual-philosophical system. By a comparative analytical approach and using library method, the present article tires to decipher these two stories to depict the basic worldviews of Gnosticism and Suhrawardi through these two treatises, to reread the commonalities and differences between them, and in this way, achieve achievements by comparing and intertextually examining the two stories. Despite the great intellectual differences between these two worldviews, the findings of the research show many commonalities. Among the common themes of two stories, we can refer to spiritual nostalgia, East-West worldview, the presence of an old man and a spiritual guide, being informant, as well as the symbolic and mythological structure of both stories. Themes such as the return and the second birth, the Divine intervention in all things, and the non-dualistic worldview, that are referred in Exiled in the West, are the differences between the two stories.

منابع و مأخذ:

اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم. 1382. زیر آسمانه های نو. تهران: افکار.

الیاده، میرچا. 1395. تاریخ اندیشه‌های دینی از گوتمه بودا تا پیروزی مسیحی. ترجمة بهزاد سالکی. ج2. چ1. تهران: نشر پارسه.

پور نامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

چیتیک، ویلیام. 1386. درآمدی بر تصوف. ترجمة محمد رضا رجبی. چ1. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

حسینی، مریم و جوادی ترشیزی، پری سیما. 1389. «کهن‌الگوها در قصة الغربةالغربیة سهروردی». دو فصلنامۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. س1. ش2. صص 71ـ49.

DOI: https://doi.org/10.22051/jml.2014.113

خادمی، عین‌الله و فاطمه کوکرم. 1393. «سیر و سلوک اشراقی براساس قصة غربت غربی». نشریه عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). دوره10. ش39. صص 34-13.

خراسانی، شرف‌الدین. 1373. ««ترانۀ مروارید» یک شعر تمثیلی مجازی گنوستیکی». نشریۀ کلک. دوره1. ش53. صص165ـ156.

خلیلی، نریمان. 1400. «بررسی مبانی معرفت‌شناسانه «غربت‌آگاهی» اشراقی و تبیین لوازم زیبایی‌شناسانه آن». دو فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش‌های معرفت‌شناختی. دوره1. ش22. صص 183ـ163.

رحمتی، انشاءالله. 1388. «از ترس‌آگاهی تا غربت‌آگاهی». فصلنامه اطلاعات حکمت و معرفت. دوره1. ش38. صص6ـ4.

سهروردی، شهاب‌الدین. 1331. مجموعۀ دوم مصنفات. ترجمه و تصحیح هانری کربن. چ1 تهران: انستیتو ایران و فرانسه.

ـــــــــــــــــــــ . 1364. بیگانگی در باختر زمین. ترجمة حسین خراسانی. چ1. تهران: بعثت.

شکری فومشی، محمد. 1382. «مبانی عقاید گنوسی در مانویت». نامۀ ایران باستان، س1. ش1. صص 66-35.

شیمل، آن ماری. 1374.  ابعاد عرفانی اسلام. ترجمة عبدالرحیم گواهی. چ1. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

صفری، نرگس و ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. 1392. «اسطوره‌پردازی ماه در هنر مانوی براساس دیدگاه اسطوره‌شناسی میرپا الیاده». ماهنامه هنر. دوره1. ش176. صص 65-56.

عابدی، محمدرضا و حسین شهبازی. 1400. «بررسی تطبیقی روح در روایت تصوف اسلامی و گنوسی». دو فصلنامۀ علمی پژوهشنامه عرفان. س13. ش25. صص 150-125.

DOI 10.52547/pje.13.25.125

عالیخانی، بابک. 1389. «هورقلیا نزد سهروردی». مجلۀ جاویدان خرد. س7. دوره جدید، ش15. صص104ـ87.

عباسی داکانی، پرویز. 1380. شرح قصۀ غربت غربی سهروردی. چ1. تهران: تندیس.

ــــــــــــــــــ . 1386. سهروردی و غربت غربی. چ1. تهران: علم.

ــــــــــــــــــ . 1377. «قربت شرقی و غربت غربی». فصلنامۀ نامۀ فلسفه. س2. ش4. صص127ـ84.

ــــــــــــــــــ . 1372. «سفر به شرق تجلّی». فصلنامۀ ادبیات داستانی. س1. ش8. صص17ـ10.

عباسی، محمود و همکاران. 1393. «بن‌مایه‌های مشترک قصة الغربة الغربیة سهروردی و آیین گنوسی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش37. صص204-183.

DOR:  20.1001.1.20084420.1393.10.37.6.5

غیبی، بیژن. 1376. «سرود مروارید». مجلۀ ایران‌شناسی. س9. ش2. صص327ـ316.

کربن، هانری. 1390. اسلام در سرزمین ایران، چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی/2. ترجمة رضا کوهکن. چ1 تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

مصاحب، غلامحسین. 1356. دایرة المعارف فارسی. ج2. چ1. تهران: فرانکلین.

نصر، حسین. 1388. سه حکیم مسلمان. ترجمة احمد آرام. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

هالروید، استوارت. 1387. ادبیات گنوسی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق. چ1. تهران: اسطوره.

یاحقی، محمد جعفر. 1369. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. چ1. تهران: سروش.

یوناس، هانس. 1398. کیش گنوسی، پیام خدای ناشناخته و صدر مسیحیت. ترجمة ماشاالله کوچکی میبدی و حمید هاشمی کهندانی. چ1. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

 

English Sources

Bevan, A. A., & Robinson, J. A. (Eds.). 2004. The Hymn of the Soul: contained in Syriac Acts of St. Thomas. Vol. 5. Oregon: Wipf and Stock Publishers.‏

Eliade, M. 1982. A History of Religious Ideas, 2, from Gautama Buddha to the Triumph of Christianity. Chicago: University of Chicago Press.‏

Harrdt, Robert & J. F. Hendry (ed.). 1971. Gnosis, Character and Testimony. Leiden: Brill Archive

Myers, S.E. 2010. Spirit Epicleses in the Acts of Thomas. Vol. 281. Tubingen: Mohr Siebeck.‏

Rudolph, kurt. 1977. Gnosis, Robert Mclachalan Wilson(ed;), Sonfrancisco, Harper& Row Publishing

Russell, J. R, & Ehsan Yarshater (ed.). 2012. “Hymn of the Pearl”, Encyclopaedia Iranica, V. 12. Leiden: Brill Academic Publishers.

Abbāsī Dākānī, Parvīz. (1998/1377 SH). “Qorbate Šarqī va Qorbate Qarbī” (“Eastern Alienation and Western Alienation”). Letter of Philosophy. 2^nd Vol. No. 4. Pp 84-127.

Abbāsī Dākānī, Parvīz. (1993/1372SH). “Safar be Šarqe Tajallī” (Journey to Eastern of Manifestation). Narretive Litereture. 1^st Vol. No.8. Pp. 10-17.

Abbāsī Dākānī, Parvīz. (2001/1380SH). Šarhe Qesse-ye Qorbate Qarbī-ye Sohrevardī. (The Description of the Story of Sohrevardī’s Western Alienation). 1^st ed. Tehrān: Tandīs.

Abbāsī Dākānī, Parvīz. (2007/1386SH). Sohrevardī va Qorbate Qarbī (Sohrevardī and the Western Alienation). 1^st ed. Tehrān: Elm.

Abbāsī, Mahmūd and Abdo al-‘alī Oveysī Kehxā & Ārexī, Kamālo al-ddīn. (2014/1393SH). “Bon-māyehā-ye Moštarake Qessato al-qorbato al-qarbīye-ye Sohrevardī and Āyīne Gnostic” (Common Themes in Qessat al-Qorbat al-Qarbīya and Gnosticism). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 10^th Vol. No. 37. Pp. 183-204.

Ābedī, Mohammad-rezā and Šahbāzī, Hoseyn. (2022/1400SH). “Barrasī-ye Tatbīqī-ye Rūh dar Ravāyate Tasavvofe Eslāmī va Gnostic” (A Comparative Study of "Exile of the soul" in the Tradition of Islamic Sufism and Gnosticism). Two scientific quarterly research journals of Irfan. 13^th Vol. No. 25. Pp. 125-150.

Ālī-xānī, Bābak. (2011/1389SH). “Hūrqalīyā Nazde Sohrevardī” (Hurghalia According to Sohrevardī). Javidan Khord magazine. 7^th Vol. (new course). No. 15. Pp. 87-104.

Chittick, William C.‎ (2007/1386SH). Dar-āmadī bar Tasavvof (Sufism: a Short Introduction). Tr. by Mohammad-rezā Rajabī. Qom: Markaze Motāle’āte Adyān va Mazāheb (Religions and Religions Studies and Research Center).

Corbin, Henry. (2011/1390SH). Eslām dar Sarzamīne Īrān, Češm-andāzhā-ye Ma’navī va Falsafī (On Spiritual and Philosophical Aspects of Iranian Islam). Tr. by Rezā Kūh-kan. 2^nd Vol. Tehrān: Mo’assese-ye Pažūhešī-ye Hekmat va Falsafe-ye Īrān (Iranian Research Institute of Philosophy).

Eliade, Mircea. (1982/1395SH). Tārīxe Andīšehā-ye Dīnī az Gotme Būdā tā Pīrūzī-ye Masīhī (A History of Religious Ideas from Gautama Buddha to the Triumph of Christianity). Tr. by Behzād Sālekī. 2^nd Vol. 1st ed. Tehrān: Pārse .‏

Esmā’īl-pūr, Abo al-qāsem. (2003/1382SH). Zīre Āsemānehā-ye Now. Tehrān: Afkār.

Holroyd, Stuart. (2008/1387SH). Adabīyyāte Ganūsī (‫The elements of Gnosticis). Tr. by Abo al-qāsem Esmā’īl-pūr Motlaq. 1^st ed. Tehrān: Ostūre.

Hoseynī, Maryam and Javādī Toršīzī & Parī Sīmā. (2009/1389SH). “Kohan-olgūhā dar Qessato al-qorbato al-qarbīyat” (Archetypes in Sohrevardī's Qessat al-Qorbat al-Qarbīya). Two quarterly scientific research journals of mystical literature of Al-Zahra University.  1^st Vol. No. 2. Pp. 49-71.

Jonas, Hans. (2019/1398SH). Kīše Genūsī: Payāme Xodā-ye Nā-šenāxte va Sadre Masīhīyyat (The Gnostic Religion: The Message of the Alien God and the Beginnings of Christianity). Tr. by Mā-šā al-llāhe Kūčakī Meybodī and Hamīd Hāšemī Kohan-dānī. Qom: Dāneš-gāhe Adyān va Mazāheb (University of Religions and Religions).

Mosāheb, Qolām-hoseyn. (1977/1356SH). Dāyerato al-ma’ārefe Fārsī (The Persian Encyclopedia). 2^nd Vol. 1^st ed. Tehrān: Ferānklīn.

Nasr, Seyyed Hoseyn. (2009/1388SH). Se Hakīme Mosalmān (Three Muslim Sages). Tr. by Ahmad Ārām. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (1985/1364SH). Ramz va Dāstānhā-ye Ramzī dar Adabe Fārsī (Code and Secret Stories in Persian Literature). 1^st ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

‏‫‎ Qeybī, Bīžan. (1997/1376SH). “Sorūde Morvārīd”. Iranology magazine. 9^th Vol. 2^nd ed. Pp. 316-327.

Rahmatī, Enšā al-llāh. (2009/1388SH). “Az Tarse Āgāhī tā Qorbate-āgāhī” (From the Fear of Knowledge to the Alienation of Knowledge). Hikmat and Maraft Information Quarterly. 1^st Vol. No. 38. Pp. 4-6.

Safarī, Narges and Esmā’īl-pūr, Abo al-qāsem. (2013/1392SH). “Ostūre-pardāzī-ye Māh dar Honare Mānavī Bar-asāse Dīd-gāhe Ostūre-šenāsī-ye Mircea Eliade” (Mythology of the Moon in Manichaean Art Based on Mircea Eliade’s Viewpoint). Art Monthly Magazine.1^st Vol.  No. 176. Pp. 56-65.

Schimmel, Annemarie. (1994/1374SH). Ab’āde Erfānī-ye Eslām (Mystical Dimensions of Islam). Tr. by Abdo al-Rahīm Gavāhī. 1^st ed. Tehrān: Daftare Našre Farhange Eslāmī (Islamic culture publishing office).

Sohrevardī, Šahābo al-ddīn. (1985/1364SH). Bīgānegī dar Bāxtar Zamīn (Alienation in West). Tr. by Hoseyn Xorāsānī. 1^st ed. Tehrān: Be’sat.

Sohrevardī, Šahābo al-ddīn. (1952/1331SH). Majmū’e-ye Dovvome Mosannafāte Šeyxe Ešrāq (The Collection of Šeyxe Ešrāq’s Works). 1^st ed. Translated and corrected by Henri Corbin. Tehrān: Anestīto-ye Īrān va Farānse (Institute of Iran and France).

Šokrī, Fūmešī, Mohammad. (2003/1382SH). “Mabānī-ye Aqāyede Gnostic dar Mānavīyyat”. Journal of Ancient Iran. 1^st Vol. 1st ed. Pp. 35-66.

Xādemī, Eyno al-llāh and Kū-karam, Fātemeh. (2015/1393SH). “Seyro Solūke Ešrāqī Bar-asāse Qesse-ye Qorbate Qarbī” (The Journey of Truth Ešrāghī based on Qorbate- Qarbī Story). Islamic Mysticism (Religions and Mysticism) Magazine. 10^th Vol. No. 39. Pp. 13-34.

Xalīlī, Narīmān and Rahmatī, Enšā al-llāh & Āref, Mohammad. (2021/1400SH). “Barrasī-ye Mabānī-ye Ma’refat-šenāsāne-ye “Qorbat-āgāhī-ye” Ešrāqī and Tabyīne Lavāzeme Zībāyī-šenāsāne-ye ān” (A study of the epistemological foundations of illuminative “estrangement of consciousness” and explanation of its aesthetic requirements). Two scientific quarterly journals of epistemological research. 1^st Vol. No. 22. Pp. 163-183.

Xorāsānī, Šarafo al-ddīn. (1994/1373SH). “Tarāne-ye Morvārīd” Yek Še’re Tamsīlī-ye Majāzī-ye Genostīkī” (The Song of Pearl: A Gnostic Implicit Poem). Kalk magazine. 1^st Vol. No. 53. Pp. 156-165.

Yāhaqqī, Mohammad-ja’far. (1990/1369SH). Farhange Asātīr va Ešārāte Dāstānī dar Adabīyyāte Fārsī (A Dictionary of Myths and Narrative Symbols in Persian Literature). 1^st ed. Tehrān: Sorūš.