زبان عرفانی در مثنوی معنوی مولوی

محورهای موضوعی : اسطوره

افسانه سعادتی ¹ , پروین گلی زاده ² , مختار ابراهیمی ³

1 - دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید چمران اهواز

تاریخ دریافت : 1400/03/06 تاریخ پذیرش : 1400/11/25 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: نماد, مثنوی معنوی, تمثیل, زبان عرفانی, تجربۀ عرفانی,

چکیده مقاله :

بیان تجارب عرفانی، همواره یکی از مهم‌ترین مباحث در دیدگاه عرفا بوده است. بررسی جنبه‌های پدیداری این تجارب، بیرون از زبان امکان‌پذیر نیست. این در حالی است که زبان نیز در تبیین تجربه‌های عرفانی نارساست و به همین سبب عارفان، به شکل‌های هنری و ادبی زبان روی آورده‌اند، نماد و تمثیل دو شکل هنری از جمله شکل‌های هنری زبان است. این پژوهش به شیوۀ تحلیلی در پی بررسی و تحلیل چگونگی به کارگیری تمثیل و نماد جهت آشکار کردن تجربه‌های عرفانی مولوی در مثنوی است. مولوی در راستای به کارگیری تمثیل با در نظر گرفتن تنگناهای زبان بشری کوشیده است تا با زبان ویژه خویش، راه را بر تأویل‌های عرفانی برای خود و مخاطب بگشاید. آنچه در فهم زبان مثنوی اهمیت دارد، شناخت زبان نمادگرا در فضای گستردة این اثر است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مولوی با آگاهی از ظرفیت‌های کلامی، به زبان عرفانی خود پویایی داده است. توجّه به زبان و کاستی‌های آن، معناگرایی، تکرار واژگان ویژه و تمرکز بر اندیشه‌ای واحد، آگاهی ازتجربه‌های عرفانی در عینِ بیان‌ناپذیری آن‌ها و ادراک مخاطبان از جمله عوامل مؤثر در درک زبان عرفانی مثنوی معنوی است.

چکیده انگلیسی:

One of the most important topics among mystics has always been the expression of mystical experiences. It is not possible to study the phenomenological aspects of these experiences outside of language. But language is insufficient in explaining mystical experiences, and for this reason mystics have turned to artistic and literary forms of language. Symbol and allegory are two forms of artistic language. By using analytical method, the present research investigates the question of how Jalāl-al Din Rumi used allegory and symbols to reveal his mystical experiences in Masnavi Manavi. Considering the limitations of human language, Rumi has tried to open the way to mystical interpretations for himself and the audience with his special language. To understand the language of Masnavi, it is important to know its symbolic language. The findings of the research show that Rumi has given dynamism to his mystical language by using his own verbal capacities. Attention to language and its defects, semantics, repetition of special words and focusing on a single thought, awareness of mystical experiences with regard to their inexpressibility and the level of understanding of audience are among the effective factors in the mystical language of Masnavi. 

منابع و مأخذ:

آیر، آلفرد. 1336. زبان، حقیقت و منطق. ترجمة منوچهر بزرگمهر. تهران: دانشگاه صنعتی شریف.

اوپانیشاد. 1361. ترجمة محمد دارالشکوه. تهران: علمی.

برومند سعید، جواد. 1370. زبان تصوف. تهران: پاژنگ.

پراودفوت، وین. 1383. تجربۀ دینی. ترجمة عباس یزدانی. تهران: طه.

پورنامداریان، تقی. 1364. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تحلیلی از داستان‌های عرفانی، فلسفی ابن سینا و سهروردی. تهران: علمی و فرهنگی.

تاج‌دینی، علی.1386. «زبان عرفانی در اندیشۀ مولانا». مولوی‌پژوهی. ش38. صص136ـ89.

تقوی، محمد.1387. «بحثی در نسبت تجربه‌های دینی، عرفانی و هنری».  گوهر گویا. ش5. صص 113-134.

ـــــــــــ . 1384. «زبان در زبان مولانا». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی. ش4. صص113ـ134.  

جیمز، ویلیام. 1391. تنوع تجربه دینی. ترجمة حسین کیانی. چ1. تهران: حکمت.

دباغ، سروش. 1387. سکوت و معنا. جستارهایی در فلسفه ویتگنشتاین. تهران: صراط.

رئوف، حمیدرضا و حسن‌زاده، مهدی.1396. «تجربة عرفانی مولانا از عناصر طبیعی و مظاهر فرهنگی». پژوهشنامۀ ادیان. ش22. صص125ـ107. 

رحیمی زنگنه، ابراهیم. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربه‌های عرفانی از نگاه مولوی». پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. ش1. صص29ـ17. 

ریتر، هلموت.1377. دریای جان، سیری در آراء و عقاید شیخ فریدالدین عطار نیشابوری. ترجمة عباس زریاب خویی و مهرآفاق بابیردی. تهران: الهدی.

زرین‌کوب، عبدالحسین.1362. ارزش میراث صوفیه. چ5. تهران: امیرکبیر.

سپهری، سهراب.1372. هشت کتاب. تهران: طهوری.

سعادتی، افسانه و همکاران. 1397. «نمادشناسی خورشید در مثنوی». مجلۀ نقد ادبی و بلاغت. ش2. صص114ـ95. 

سنایی، ابو المجد مجدودبن آدم. 1362. مکاتیب. تصحیح نذیر احمد. تهران: کتاب فرزان.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1384. دفتر روشنایی، از میراث عرفانی بایزید بسطامی. چ2. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1391. رستاخیز کلمات. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1392. درآمدی به سبک‌شناسی نگاه عرفانی (زبان شعر در نثر صوفیه)، تهران: سخن.

سلطانی، منظر و سعید پورعظیمی. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربۀ عرفانی با نظر به آرای مولانا در باب «صورت» و «معنا»». مجلۀ ادبیات عرفانی و اسطور‌ه‌شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش34. صص159ـ131.    

شیمل، آن‌ماری. 1369. «مولانا و استعارۀ عشق». ترجمۀ حسن لاهوتی. کیهان اندیشه. ش30. صص94ـ63.  

ضرابی‌ها، محمدابراهیم. 1384. زبان عرفان، تحلیلی بر کاربرد زبان در میان دریافت‌های عرفانی. تهران: بینادل.

طغیانی، اسحاق. 1381. شرح مشکلات حدیقة سنایی. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

علی‌زمانی، امیر عباس. 1375. زبان دین. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

فعالی، محمد تقی. 1387. تجربة دینی و مکاشفۀ عرفانی. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.

فولادی، علیرضا.1387. زبان عرفان. قم: فراگفت.

قائمی‌نیا، علیرضا.1381. تجربۀ دینی و گوهر دین. تهران: دفتر تبلیغات اسلامی.

قنبری، بخش‌علی. 1379. در مصاف تندباد (تجربه‌های عرفانی مولوی). تهران: برصات.

ــــــــــــــ . 1384. «نطق بی‌بیان (بررسی تجربه‌های عرفانی مولوی در مثنوی)». مجلۀ اسلام‌پژوهی. ش1. صص106ـ81. 

کتز، استیون‌. 1383. زبان‌، معرفت‌شناسی ‌و عرفان‌، در ساخت‌گرایی‌، سنت ‌و عرفان‌. ترجمة ‌و تحقیق ‌سیدعطا انزلی. قم‌: انجمن‌ معارف ‌اسلامی ‌ایران.

گراوند، سعید. 1391. «زبان و مسائل پیرامون آن در مثنوی معنوی». مجلة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش27. صص104ـ87.  

گیسلر، نورمن. 1391. فلسفة دین، ترجمة حمید رضا آیت اللهی. تهران: حکمت.

مایر، فریتیس. 1382. بهاء ولد، زندگی و عرفان او. ترجمۀ مریم مشرف. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مارتین، دیوید. 1389. هنر و تجربۀ دینی: زبان امر قدسی. ترجمۀ مجید داوودی، تهران: سوره مهر.

محمدی آسیابادی، علی. 1387. هرمنوتیک و نمادپردازی. تهران: سخن.

مولوی، جلال الدین محمد بن محمد.1387. مثنوی. تهران: محمد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ .1381. فیه مافیه. به کوشش زینب یزدانی. تهران: عطار.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1382. کلیات شمس تبریزی. تهران: طلایه.

نسفی، عزیزالدین. 1377. الانسان الکامل. تصحیح مارژیران موله. تهران: طهوری. 

نصری، عبدالله. 1381. هرمنوتیک، قرائت‌پذیری متن و منطق فهم دین. تهران: مرکز مطالعات و انتشارات آفتاب توسعه.

نویا، پل. 1373. تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت. چ1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

هادونی تهرانی، مهدی. 1377. مبانی کلام اجتهاد. بی‌جا: بی‌نا.

 

English sources

James,William, 1985, the varieties of religious experience, Cambridge Harvard university press.

Alawī Moqaddam, Mahyār. (1965/1385SH). "Gozarī bar Ma’nā-šenāsī-ye Fahme Matn”. Journal of Iranian Studies.  Kerman Shahid Bahonar University. No. 9. Pp. 133-150.

Alī-zamānī, Amīr-abbās. (1956/1375SH). Zabāne Dīn. Qom: Daftare Tablīqāte Eslāmī.

Annemarie Schimmel. (1950/1369SH). "Mowlānā va Este’āre-ye Ešq". Tr. by Hasan Lāhūtī. Kihan Andisheh magazine. No.30. Pp. 63-94.

Ayer, A. J. (Alfred Jules). (1957/1336SH). Zabān, Hāqīqāt vā Mānteq (‎Language truth and logic). Tr. by Mānūžehr Bozorg-mehr. Tehrān: Dāneš-gāhe San’atī Šarīf.

Baqlī Šīrāzī, Šeyx Rūzbahān. (1965/1344SH). Šarhe Šathīyāt. Šāmele Goftārhā-ye Šūr-angīz va Ramzī-ye Sūfīyān. Ed. by Henry Corbin. 3rd ed. Tehrān: Tahūrī.

Borūmand, Sa’īd, Javād. (1991/1370SH). Zabāne Tasavvof. Tahrān: Pāžang.

Burckhardt, Titus. (1997/1376SH). Madxalī bar Osūl va Raveše Honare Dīnī, Mabānī-ye Honare Dīnī. Tr. by Jallāl Sattārī. Tehrān: Daftare Motāle’āte Honar Dīnī.

Dabbāq, Sorūš. (1967/1387SH). Sokūt va Ma’nā. Jastārhā-yī dar Falsafe-ye Vītgeneštāyn. Tehrān: Serāt.

Espagnat, Bernard d’. (1978/1398SH). Fīzīk va Falsafe (On physics and philosophy). Tr. by Rasūl Roknī-zāde. Tehrān: Qoqnūs.

Fa’āllī, Mohammad Taqī. (1967/1387SH). Tajrobe-ye Dīnī va Mokāšefe-ye Erfānī. Tehrān: Islamic Culture and Thought Research Institute Publishing Organization.

Fūlādī, Alī-rezā. (1967/1387SH). Zabāne Erfān. Qom: Farā-goft.

Geisler, Norman L. (1971/1391SH). Falsafe-ye Dīn (‎Philosophy of religion). Tr. by Hamīd-rezā Āyato al-llāhī. Tehrān: Hekmat.

Garāvand, Sa’īd. (1971/1391SH).”Zabān va Masā’ele Pīrāmūne Ān dar Masnavī-ye Ma’navī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 27. Pp. 87-104.

‎Guenon, Rene. (1937/1356SH). Sonnat va Nā-xod-āgāhī. Majmū’e Maqālāte, Ostūre va Ramz. Tr. by Jallāl Sattārī. Tehrān: Sorūš.

Hādūnī Tehrānī, Mehdī. (1958/1377SH). Mabānī-ye Kalāme Ejtehād. N. p. n. d.

James, William. (1971/1391SH). Tanavo’e Tajrobe-ye Dīnī. Tr. by Hoseyn Kīyānī. 1^ST ed. Tehrān: Hekmat.

Katz, Steven Douglas. (1964/1383SH). Zabān, Ma’refat-šenāsī va Erfān, dar Sāxt-gerāyī, Sonnat va Erfān. Translation and research by Seyyed Atā Anzalī. Qom: Anjomane Ma’ārefe Eslāmī-ye Īrān.

Martin, F. David. (1969/1389SH). Honar va Tajrobe-ye Dīnī: Zabān Amre Qodsī (Art and the religious experience: the "language" of the sacred). Tr. by Majīd Dāvūdī. Tehrān: Sūre Mehr.

Meier, Fritz. (1963/1382SH). Bahā’ Valad, Zendegī va Erfāne ou. Tr. by Maryam Mošaref. Tehrān: Našre Dāneš-gāhī.

Mohammadī Āsīyā-bādī, Alī. (1697/1387SH). Hermenotīk va Nemād-pardāzī. Tehrān: Soxan.

Mowlavī, Jalālo al-addīn Mohammad.  (1962/1381SH). Fīhe Mā Fīh. With the Effort of Zeynab Yazdānī. Tehrān: Attār.

Mowlavī, Jalālo al-addīn Mohammad. (1963/1382SH). Kolīyāte Šamse Tabrīzī. Tehrān: Talāye.

Mowlavī, Jalālo al-addīn Mohammad. (1967/1387SH). Masnavī. Tehrān: Mohammad.

Nasafī, Azīzo al-ddīn. (1958/1377SH). al-ensān al-kāmel. Ed. by Marijan Mole . Tehrān: Tahūrī.

Nasrī, Abdo al-llāh. (1962/1381SH). Hermenotīk, Qerā’at-pazīrī-ye Matn va Manteqe Fahme Dīn. Tehrān: Aftab Tehseh Center for Studies and Publications.

Nicholson, Reynold Alleyne. (1947/1366SH). Orafā-ye Eslām. Tr. by Māh-doxt Homāyī. Tehrān: Homā.

Nwyia, Paul. (1954/1373SH). Tafsīre Qorānī va Zabāne Erfānī. Tr. by Esmā’īl Sa’ādat. 1^st ed. Tehrān: Markaze Našre Dāneš-gāhī.

Opānīšād. (1982/1361SH). Tr. by Mohammad Dārā-šokūh. Tehrān: Elmī.

Proudfoot, Wayne, Viyan. (2004/1383SH). Tajrobe-ye Dīnī (Religious exprience). Tr. by Abbās Yazdānī. Tehrān: Tāhā.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (1985/1364SH). Ramz va Dāstānhā-ye Ramzī dar Adabe Fārsī. Tahlīlī az Dāstānhā-ye Erfānī, Falsafī-ye Ebne Sīnā. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qanbarī, Baxš-alī. (1960/1379SH). dar Masāfe Tond-bād (Tajrobehā-ye Erfānī-ye Mowlavī). Tehrān: Barsāt.

Qanbarī, Baxš-alī. (1964/1384SH). “Notqe bī-bayān (Barrasī-ye Tajrobehā-ye Erfānī-ye Mowlavī dar Masnavī)”. Islamic studies magazine.  No. 1. Pp. 81-106.

Qā’emī-nīyā, Alī-rezā. (1962/1381SH). Tajrobe-ye Dīnī va Gowhare Dīn. Tehrān: Islamic Propagation Office.

Ra’ūf, Hamīd-rezā va Hasan-zāde. Mehdī. (1976/1396SH). "Tajrobe-ye Erfānī-ye Mowlānā az Anāsore Tabī’ī va Mazāhere Farhangī". Adian Research Magazine. No. 22. Pp. 107-125.

Rahīmī Zanganeh, Ebrāhīm. (1973/1393SH). "Bayān-nā-pazīrī-ye Tajrobehā-ye Erfānī az Negāhe Mowlavī". Research journal of literary criticism and rhetoric. No. 1. Pp. 17-29.

Ritter, Hellmut. (1958/1377SH). Daryā-ye Jān, Seyrī dar Ārā va Aqāyede Šeyx Farīdo al-ddīn Attāre Neyšābūrī. Tr. by Abbās Zaryāb Xoyī va Mehr-āfāqe Bābīrdī. Tehrān: al-hodā.

Sanāyīe, Abo al-majd Majdūd Ebne Ādam. (1943/1362SH). Makātīb. Ed. by Nazīr Ahmad. Tehrān: Farzān.

Sattārī, Jallāl. (1953/1372SH). Madxalī bar Ramz-šenāsī-ye Erfānī. Tehān: Markaz.

Sattārī, Jallāl. (1957/1376SH). Ramz-andīšī va Honare Qodsī. Tehrān: Markaz.

Sa’ādatī, Afsāne and Others. (1977/1397SH). “Namād-šenāsī-ye Xoršīd dar Masnavī”. Journal of literary criticism and rhetoric. No. 2. Pp. 95-114.

Šafī'ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (1964/1384SH). Daftare Rowšanāyī, az Mīrāse Erfānī-ye Bāyazīde Bastāmī. 2^nd ed.Tehrān: Soxan.

Šafī'ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (1965/1385SH). Dar-āmadī be Sabk-šenāsī-ye Negāhe Erfānī (Zabāne Še’r dar Nasre Sūfīye). Tehrān: Soxan.

Šafī'ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (1971/1391SH). Rastāxīze Kalamāt. Tehrān: Soxan.

Sepehrī, Sohrāb. (1953/1372SH). Hašt Ketāb. Tehān: Tahūrī.

Soltānī, Manzar va Pūr-azīmī, Sa’īd. (1973/1393SH). "Bonyān-nā-pazīrī-ye Tajrobe-ye Erfānī bā Nazar be Ārāye Mowlānā dar Bābe “Sūrat” va “Ma’nā". Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 34. Pp. 131-159.

Stace, Walter Terence. (2009/1388SH). Erfān va Falsafe (Mysticism and philosophy). Tr. by Bahā’o al-ddīn Xorram-šāhī. Tehrān: Sorūš.

Stace, Walter Terence. (1969/1348 SH). Falsafe-ye Hegel (‎The philosophy of Hegel). Tr.by Hamīd Enāyat. Tehrān: Amīr-kabīr.

Tājo al-ddīnī, Alī. (2007/1386SH). "Zabāne Erfānī dar Andīše-ye Mowlānā". Mowlavī-pažūhī. No. 38. Pp. 89-136.

Taqavī, Mohammad. (2008/1387SH). "Bahsi dar Nesbate Tajrobehā-ye Dīnī, Erfānī va Honarī". Gohar Goya magazine. No. 5. Pp. 113-134.

Taqavī, Mohammad. (2005/1384SH). "Zabān dar Zabāne Mowlānā". Journal of the School of Literature and Human Sciences. No. 4. Pp. 113-134.

Toqyānī, Eshāq. (1961/1381SH). Šarhe Moškelāte Hadīqe Sanāyī. Esfahīn: Našre Dāneš-gāhī-ye Esfahān.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (1943/1362SH). Arzeše Mīrāse Sūfīye. 5^th ed. Tehrān: Amīr-kabīr.

Zarābīhā, Mohammad Ebrāhīm. (1964/1384SH). Zabāne Erfān, Tahlīlī bar Kārborde Zabān dar Mīyāne Daryāfthā-ye Erfānī. Tehrān: Bīnā Del.