بررسی عناصر گنوسی در نظام عرفانی عین‌القضاه همدانی

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

ابراهیم رنجبر ¹ , بابک سوداگر ²

1 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه تبریز
2 - دانشجوی دکتر زبان و ادبیات فارسی دانشکدۀ ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه تبریز

تاریخ دریافت : 1400/06/23 تاریخ پذیرش : 1400/08/11 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: عرفان, گنوسیسم, عین‌القضاة, انسان ایزدی, شهود و اشراق,

چکیده مقاله :

گنوسیسم بر مجموعة اندیشه‌ها و روش‌هایی دلالت دارد که در اعتقاد هواداران آن‌ها، برای رسیدن به یقینی‌ترین و عالی‌ترین نوع معرفت و دانش و کسب سعادت حقیقی، در تزکیه و تصفیۀ روح باید غایت جهد را به کار بست تا از راه شهود و اشراق به مقصد رسید. ایـن باور از عهد باستان نیز در میان اقوام متعدد، طرفدارانی داشت و در طی قرون بر عرفان اسلامی ـ ایرانی نیز تأثیر گذاشت. عرفان عین‌القضاة همدانی متأثر از این نشان‌‌ها است. این مقاله با روش تحلیلی ـ تطبیقی به شناسایی و طرح مشخصه‌های گنوسی و تطابق آن با آرای عین‌القضاة پرداخته و هدف آن تبیین و تصویر وجوه مشترک باورهای گنوسی با مبانی عرفانی عین‌القضاة است. نتیجۀ تحقیق بیانگر آن است که ثنویت نور و ظلمت، اعتماد به معرفت شهودی و مستقیم به جای دانش اکتسابی، رازآلود دیدن هستی، باطن‌گرایی، تأکید بر خودشناسی برای حصول معرفت راستین، اعتقاد به اصالت روح در تقابل با جهان جسمانی و باور به اصل انسان ایزدی (انسان کامل) از جملۀ شباهت‌هایی هستند که در تعالیم گنوسی و آرای عین‌القضاه مشترک است.

چکیده انگلیسی:

According to the followers of Gnosticism, this school refers to the ideas and methods that are needed to achieve the most certain and supreme kind of knowledge, and consequently, to acquire true happiness and purification of the soul through intuition and illumination. The school has been popular among many ethnic groups since ancient times and has influenced Islamic-Iranian mysticism over the centuries. Ayn al-Quzat Hamadani is also influenced by the teachings of Gnosticism. Using the analytical - comparative method, the present article first states the characteristics of the Gnostic school and then compare them with the views of Ayn al-Quzat Hamadani. The purpose is to explain and illustrate the common points of Gnostic beliefs and his mystical principles. The common points are as follows: belief in the duality of light-darkness, trust in intuitive knowledge instead of acquired knowledge, believing that the being is a mystery, belief in esotericism, emphasis on self-knowledge to achieve true knowledge, belief in the originality of the spiritual world as opposed to the physical world and finally belief in Homo Deus or “perfect man”.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

اردستانی، حمیدرضا. 1392. «بررسی افکار و باورهای گنوسی ابوالعلای معری و صادق هدایت». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 9. ش 31. صص 1-21.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1381.  اسطورة آفرینش در آیین مانی. چاپ 2. تهران: ‌کاروان.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1388. ادبیات گنوسی. چاپ 2. تهران: اسطوره.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1396.  اسطورة آفرینش در کیش مانی. چاپ 3. تهران: چشمه.
اقبال، عباس. 1333. «شرح قصیده عینیّة ابن‌ سینا». مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران. س 1. ش 4. صص 14-29.
الیاده، میرچا. 1373. آیین گنوسی و مانوی. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چاپ 1. تهران: فکر روز.
امداد، توران. 1389. «اصول اساسی هستی‌شناسی در عرفان ابن‌عربی». پژوهش‌های فلسفی و کلامی. س 11. ش 3و4. صص 175-194.
انترمن، اَلن. 1393. باورها و آیین‌های یهودی. ترجمة رضا فرزین. چاپ 3. قم: نشر دانشگاه ادیان و مذاهب.

ایلخانی، محمد. 1374. «مذهب گنوسی». معارف. س 12. ش 34و35. صص16-31.
بهزادی، ایرج و حامدی، زهرا. 1396. «گنوسیان در گذرگاه تاریخی و تاثیرات آنها بر حوزة عرفان اسلامی». پنجمین کنفرانس بین‌المللی رویکردهای پژوهشی در علوم انسانی و مدیریت.
پورنامداریان، تقی. 1392. در سایة آفتاب. چاپ 7. تهران: سخن.
پورنامداریان، تقی. 1383. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: چاپ 4. علمی و فرهنگی.
پیگلز، الین. 1395. انجیل‌های گنوسی. ترجمة ماشاء الله کوچکی میبدی. چاپ 2. تهران: علمی و فرهنگی.
تقی‌زاده، حسن. 1383. مانی شناسی: پژوهش‌ها و ترجمه‌ها. به کوشش ایرج افشار. چاپ 1. تهران: توس.
جعفری کمانگر، فاطمه. 1395. «بررسی اندیشه‌های گنوستیک در دیوان حافظ». کنگره بین المللی زبان و ادبیات (دانشگاه تربت حیدریه).
جعفری کمانگر، فاطمه. 1397. «وجوه شباهت تفکر گنوسیستی و اشراقی عطار در اسرارنامه با اندیشه‌های عین‌القضاۀ  همدانی». نخستین همایش بین المللی زبان فارسی و اندیشة ایرانی ـ اسلامی دربارة فریدالدین عطار نیشابوری. صص 475- 495.

چند، تارا. 1372. گزیدة سرودهای ریگ‌ودا. ترجمه محمدرضا جلالی نائینی. چاپ 3. تهران: قطره.

حمزئیان، عظیم و سمیه خادمی. 1395. «بررسی تطبیقی کاربرد آینه در آثار عین‌القضاه همدانی و مولوی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. س‌ 12. ش 43. صص 43-84.
دوشن‌گیمن، ژاک. 1384. اورمزد و اهریمن ماجرای دوگانه باوری در عهد باستان. ترجمة عباس باقری. چاپ دوم. تهران: نشر فرزان‌روز.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1369. در قلمرو وجدان. چاپ 1. تهران: علمی.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1394. ارزش میراث صوفیه. چاپ 18. تهران: امیرکبیر.
شاکد، شائول. 1386. تحول ثنویت (تنوع آرای دینی در عصر ساسانی). ترجمه احمدرضا قایم‌مقامی. چاپ 2. تهران: ماهی.
شاهنگیان، نوری‌سادات. 1384. «بحثی در نجات‌شناسی گنوسی». فصل‌نامة اندیشة دینی دانشگاه شیراز. س‌ 7. ش 16. صص 47-60 .

شجاری، مرتضی. 1385. «انسان کامل از دیدگاه ابن عربی و پیشینه آن». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 2. ش 2. صص 40-55.
شجاری، مرتضی. 1389. «معرفت از دیدگاه عین‌القضاۀ». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 6. ش 20. صص 87-112 .
شریفیان، مهدی و همکاران. 1394. «جنبه‌های مشترک تفکر عرفانی مانی و عین‌القضاۀ». دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی. دانشگاه محقق اردبیلی. صص 154-172.
شفیعی کدکنی، محمد رضا. 1387.  قلندریّه در تاریخ. چاپ 3. تهران: سخن.
عابدی، محمد رضا و آراسته، عقیله. 1396. «بررسی تطبیقی دیدگاه‌های شیطان پرستی و اندیشة عین‌القضاۀ  درباره ابلیس». دو فصلنامه الهیات تطبیقی. س 8. ش 18. صص 67- 84.
عالیخانی، بابک. 1372. بررسی لطایف عرفانی در نصوص عتیق اوستایی. چاپ 2. تهران: هرمس.
عطار، محمد. 1388. منطق‌الطیر. تصحیح و شرح رضا انزابی‌نژاد و سعید قره‌بگلو. چاپ 3. تبریز: آیدین.
عین‌القضاۀ ، عبدالله‌. 1379. زبده الحقایق. ترجمه مهدی تدین. چاپ 1. تهران: نشر دانشگاهی.

عین‌القضاۀ ، عبدالله‌. 1392. تمهیدات. به اهتمام عفیف عسیران. چاپ 9. تهران: اساطیر.
عین‌القضاۀ، عبدالله‌. 1395. نامه‌های عین‌القضاۀ . به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران. چاپ 3. تهران: اساطیر.
غزالی، محمد. 1396. رساله الطیر. ترجمه ناصر طباطبایی. چاپ 2. تهران: مولی.
فدوی، صبا و همکاران. 1398. «مبانی عرفانی هستی شناسی عین‌القضاۀ ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س 13. ش 2. صص 23-42.
فرامرزی، جواد. 1397. «ریشه‌های تاریخی نگرش عین‌القضاۀ به حدیث اطلبوا العلم و لو بالصّین». مطالعات تاریخی قرآن و حدیث. س‌ 24. ش 64. صص 137-156.
فرمنش، رحیم. 1393. احوال و آثار عین‌القضاۀ. چاپ 1. تهران: نشر اساطیر.
کریستنسن، آرتور. 1390. ایران در زمان ساسانیان. ترجمة غلامرضا رشیدیاسمی. چاپ 5. تهران: صدای معاصر.
مدرسی، فاطمه و همکاران. 1390. «شطحیات عین‌القضاۀ همدانی». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی.  س‌ 7. ش 25. صص 106-123.

معین، محمد. 1364. فرهنگ فارسی. چاپ 7. تهران: امیرکبیر.
منزوی، علی‌نقی.1350. «قضا و قدر در ادبیات فارسی». نشریة کاوه (مونیخ آلمان). بدون شماره سال. ش 41و42. صص 233-246.

منزوی، علی‌نقی. 1395. نامه‌های عین‌القضاۀ. تصحیح و تعلیق مقدمه علی‌نقی منزوی. ج 3. چاپ 3. تهران: اساطیر.
نیکلسون، رینولدالین. 1392. تصوّف اسلامی و رابطة انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چاپ5. تهران: سخن.
هادی‌نا، محبوبه. 1388. «مکاتب گنوسی: خاستگاه و اعتقادات». نیمسال‌نامه تخصصی پژوهشنامة ادیان. س 3. ش 5.
هالروید، استوارت. 1387. ادبیات گنوسی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چاپ 1. تهران: اسطوره.

English sources

Jonas, Hans. 1991. The Gnostic Religion: The Message of the Alien God and the Beginnings of Christianity, Third edition, Boston, Beacon PressKnigt, Gareth (1965). A practical guide to Qabalistic symbolism, Helios book Serice (publications) Ltd. Usa.
Pagels, Elaine. 1979. the Gnostic Gospels, Vintage Books, New York, Vintage books, A division of Random House and online in The Nag Hammadi Library. http://gnosis.org/naghamm/Pagels- Gnostic- Gospels. html.

Robinson, James M. 1988. The Nag Hammadi Library in English, USA, New York, HarperCollins publishers.

Holy Quran

Abedi, Mohammad Reza and Aghil Araste. (2017/1396SH). "Barresi̅-ye Tatbi̅qi̅-ye Di̅dqa̅h-a̅ye S̆eyet̅n- Parasti̅ va Andi̅s̆e-ye Ayn-al- quzza̅t Darba̅re-ye Ebli̅s". Do- faslna̅me-ye Ela̅hi̅yya̅t-e Tatbi̅qi̅. 8^th Year. No. 18. Pp. 67-84.
Alikhani, Babak. (1993/1372SH). Barresi-ye Lata̅yef-e Erfa̅ni̅ dar Nosu̅s-e Ati̅qe Avesta̅yi̅.
Tehran: Hermes.

Ardestani, Hamid Reza. (2013/1392SH). "Barresi̅y-e Afka̅r va Ba̅varha̅-ye Genosi̅-ye Abo- Al’lla̅ye Mo’rri̅ va Sa̅deqe Heda̅yat". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 9. No. 31. Pp.1-21.
Attar, Mohammad. (2009/1388SH). Manteq –al tayr. Ed. by Reza Anzabinejad & Saied Gharabagloo. 3^rded. Tabriz. Aydin.

Chand, Tara. (1993/1372SH). Qozi̅de-ye Soru̅dha̅-ye Ri̅q- Veda̅. Translation and Introduction by Mohammad Reza Jalali Nayini. 3^rd ed. Tehran: Ghatre.
Duchesne -Guillemin, Jacques. (2006/1384SH). U̅rmozd va Ahri̅man Ma̅jara̅-ye Doga̅ne-Ba̅vari̅ dar Ahd-e Ba̅sta̅n )Ormazd et Ahriman: l'aventure dualiste dans l'antiquite(. Tr. by Abbas bageri. 2^nd ed. Tehran: Farzane Rooz.

Eliade, Mircea. (1994/1373SH). A̅yi̅n-e Genu̅si̅ va Ma̅navi̅. Tr. by. Abolghasem Esmeilpour. 1^st ed. Tehran: Fekre Rooz.

Emdad, Touran. (2010/1389SH). "Osu̅l-e Asa̅si̅ Hasti̅- šena̅si̅ dar Erfa̅n-e Ebne- Arabi̅". Pez̆u̅hes̆ ha̅-ye Falsafi̅ va Kala̅mi̅. Year 11. No.3, 4. Pp. 175-194.

Eqbal, Abbas. (1954/1333SH). "S̆arh-e Qsi̅de-ye Ayni̅ye-ye Ibne si̅na̅". Majlle-ye Danes̆kade-ye Adabiya̅t-e Danes̆ga̅h-e Tehra̅n. Year 1.No.4. Pp. 14-29.
Esmaeilpour, Abolghasem. (2002/1381SH). Ostu̅re-ye A̅fari̅nes̆ dar A̅’i̅n-e Ma̅ni̅ (Ba̅ Qofta̅ri̅ dar Erfa̅n-e Ma̅ni̅). 2^nd ed. Tehran: Karevan.

_____________________. (2009/1388SH). Adabi̅yya̅-te Genosi̅. Tehran: Ostoure.

_____________________. (2017/1396SH). Ostu̅re-ye A̅fari̅nes̆ dar Ki̅s̆-e Ma̅ni̅. 3^rd ed. Tehran: Cheshme.
Fadavi, Saba et al. (2019/ 1398SH). "Maba̅ni̅-ye Erfa̅ni̅-ye Hasti̅-šena̅si̅ye Eynolqozzāt". Pez̆u̅hes̆ha̅-ye Adab-e Erfa̅ni̅ (Qohare Qu̅ya̅).13^th Year. No 2. Pp. 23-42.
Faramarzi, Javad. (2018/1397SH). “Ri̅s̆eha̅-ye Ta̅ri̅xi̅-ye Neqares̆-e Eynolqozzāt be Hadi̅se "Otlobu̅ al-Elma valo bessi̅n"”. Mota̅le’a̅t-e Ta̅ri̅xi̅-ye Qora̅n va hadi̅s. No.64. Pp137-156.
Farmanesh, Rahim. (2014/1393SH). Ahva̅l va A̅sa̅r-e Eynolqozzāt. Tehran: Asatir.
Ilkhani, Mohammad. (1995/1374SH). "Mazhab-e Genūsi̅". Ma’a̅ref. No 34 and 35. Pp. 16-31. 
Jafari Kamangar, Fatemeh. (2016/1395SH). "Barresi̅-ye Andi̅s̆eha̅-ye Genosti̅c dar Di̅va̅n-e Ha̅fez". Konqere-ye Beynolmellali̅-ye Zaba̅n va Adabiya̅t. Mas̆had.
Jafari Kamangar, Fatemeh. (2018/ 1397SH). "Voju̅h-e S̆aba̅hat-e Tafakkor-e Genosi̅sti̅ va Es̆ra̅qi̅-ye Atta̅r dar Asra̅r-na̅me ba̅ Andi̅s̆eha̅-ye Eynolqozzāt Hameda̅ni̅". Naxosti̅n Hama̅yes̆ Bynolmelali̅-ye Zaba̅n Fa̅rsi̅ va Andi̅s̆e-ye Irani̅- Esla̅mi̅ Darba̅r-eye Fari̅d- aldin Atta̅r-e Neys̆a̅bu̅ri̅. Pp. 475- 495.    
Hadinia, Mahboube. (2009/1388SH). "Maka̅teb-e Genūsi̅: Xa̅stga̅h va Eteqa̅da̅t". Ni̅msa̅l-na̅me-ye Taxassosi̅-ye Pez̆u̅hes̆-na̅meye Adia̅n. Year 3. No.5.
Holroyd, Stuart. (2008/1387SH). Adabiya̅t-e Genūsi̅) The elements of Gnosticism(. Tr. by Abolghasem Esmaeilpour. Tehran: Ostoure.
Hamzeeian, Azim and Someyye Khademi. (2016/1395SH). "Barresi̅-ye Tatbi̅qi̅-ye Ka̅rbord-e A̅’i̅n-e dar Eynolqozzāt Hameda̅ni̅ va Molavi̅". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 12. No. 43. Pp.43-84. 
Modarresi, Fateme et al. (2011/1390SH). "S̆athi̅ya̅t-e Eynolqozzāt Hameda̅ni̅". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year 7. No. 25. Pp. 106-123.

Eynolghozzat, Abdollah. (2013/1392SH). Tamhida̅t. With the Effort of Afif Osseiran. 9^th ed. Tehran: Asatir.
___________________. (2016/1395SH). Na̅meha̅-ye Eyn-al- quzzat. With the Effort of Alinaghi Monzavi & Osseiran. 3 ^rd ed. Tehran: Asatir.
__________________. (2000/1379SH). Zobdat al- haqa̅yaq. Tr. by Mahdi Tadayyon.1^st ed. Tehran: Našr-e Da̅nas̆qa̅hi̅.
Behzadi, Iraj and Zahra Hamedi. (2017/1396SH). "Genūsiyān dar Gozarga̅h-e Ta̅ri̅xi va Ta’sira̅t-e ānha̅ bar Hoze-ye Erfa̅n-e Esla̅m’īli". Conference Beynolmelaliye Ru̅ykardha̅-ye Pez̆u̅hes̆i̅ dar Olu̅m-e Ensa̅ni̅ va Adabiya̅t.
Christensen, Arthur. (2011/1390SH). Ira̅n dar Zama̅n-e Sa̅sa̅niyān (L e' Iran sous les sassanides). Tr. by Gholamreza Rashid Yasami. Tehran: Seda-ye Mo’a̅ser.

Ghazzali, Mohammad. (2017/1396SH). Resa̅lat –al Tayr. Tr. by Naser Tabatabaei.

Moein, Mohammad. (1985/1364SH). Farhang-e Fa̅rsi̅. Vol. 6. Tehran: Amirkabir.

Monzavi, Ali Naghi. (1971/1350SH). "Qaza̅ va Qadar dar Adabiya̅t-e Fa̅rsi̅". Nas̆ri̅ye-ye Ka̅ve (Munich Germany). No. 41and 42. Pp. 233-246.
________________. (2016/1395SH). Introduction, Edition and Explanation for Na̅meha̅-ye Eynolqozzāt. Vol^rd 3. 3^rd ed. Tehran: Asatir.
Nicholson, Reynold Alleyne. (2013/1392SH). Tasavof-e Esla̅mi̅ va Ra̅bete-ye Ensa̅n va Xoda̅ )The Idea of personality in sufism(. Tr. by. Mohammad Reza Shafiiei Kadkani. 5^th ed Tehran: Sokhan.
Pournamdarian, Taghi. (2004/1383SH). Ramz va Da̅sta̅nha̅-ye Ramzi̅ dar Adab-e Fa̅rsi̅. 7^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

__________________. (2013/1392SH). Dar Sa̅ye-ye A̅fta̅b. 4^th ed. Tehran: Sokhan.
Pagels,  Elaine H. (2016/1395SH). Engi̅lha̅-ye Genosi̅ (The gnostic Gospels). Tr. by. Mashalla Kouchaki Meybodi. 2^nd ed. Tehran: Elmi va Farhangi..

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2008/1387SH). Qalandari̅ye dar Ta̅ri̅x. 3^rd ed. Tehran: Sokhan. 

Shahangian, Nouri Sadat. (2005/1384SH). "Bahsi̅ dar Neja̅t- S̆ena̅si̅". Fasl-na̅me-ye Andi̅s̆e-ye Di̅ni̅ Da̅nes̆qa̅h-e S̆i̅ra̅z. 7 Year. No. 16. Pp. 47-60.
Shaked, Shaul. (2007/1386SH). Tahavvol-e Sanavi̅yat (Dualism in transformation). Tr. by. Seyyed Ahmad Reza Ghaem Maghami. Tehran: Mahi.
Sharifian, Mahdi et al. (2015/1394SH). "Janbeha̅-ye Mos̆tarak-e Tafakor-e Erfa̅ni̅-ye Ma̅ni̅ va  Eynolqozzāt ". Dahomi̅n Hama̅yes̆-e Beynolmellali̅-ye Tarvi̅j-e Zaba̅n va Adabi̅ya̅t-e Fa̅rsi̅. Da̅nes̆qāh-e Mohaqeq. Ardabil. Pp.1-20.

Shajari, Mortaza. (2010/1389SH). "Ma’refat az Di̅dqa̅h-e Eynolqozzāt Hameda̅ni̅". Majalle-ye Adia̅n va Erfa̅n. No .2. Pp. 61-84.
Shajari, Mortaza. (2006/1385SH). "Ensa̅n-e Ka̅mel az Di̅dqa̅h-e Ebne- Arabi̅ va Pi̅s̆i̅ne-ye A̅n". Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Year .2 No. 2. Pp. 40-55.

Taqizade, Hasan. (2004/1383SH). Ma̅ni̅- S̆ena̅si̅: Pez̆u̅has̆ha̅ va Targomeha̅. With the Effort of Iraj Afshar. 1^st ed. Tehran: Tous.
Zarrinkoob, Abdolhossein. (1990/1369SH). Dar Qalamrow-e Vejda̅n. 1^st ed. Tehran: Nashr-e Elmi.
_____________________. (2015/1394SH). Arzes̆-e Mi̅ra̅s-e Su̅fi̅-ye. 17^th ed. Tehran: Amirkabir.        

Unterman, Alan. (2014/1393SH). Ba̅varha̅ va A̅yinha̅y-e Yahūdī (The Jews: their religious beliefs and practices). Tr. by Reza Farzin. Qom: Da̅nes̆qāh-e Adiya̅n va Mazāheb.