بازکاوی «چلّه‌نشینی» در ساختار عرفان اسلامی ـ ایرانی

محورهای موضوعی : اسطوره

طاهره کوچکیان ¹ , بهناز پیامنی ²

1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1396/06/27 تاریخ پذیرش : 1396/06/27 تاریخ انتشار : 1396/06/01

کلید واژه: عرفان, ادیان, چهل, چلّه‌نشینی, عرفان اسلامی ـ ایرانی,

چکیده مقاله :

چلّه‌نشینی یکی از آداب ویژه، برای ارتباط خاصّ با حقیقت یگانه است که با جلوه‌های مشترک و گاه متفاوتی در فرهنگ‌ها و مکاتب عقیدتی و مسلکی در ایران و بخش‌هایی از اروپا و شرق آسیا ظهور و بروز یافته است. هدف از پژوهش حاضر، بازکاوی چلّه و چّله‌نشینی در عرفان شرقی و به‌ویژه عرفان اسلامی است؛ در این راستا به بن‌مایه‌های اجتماعی و تاریخی و ساختارهای فردی و سازمانی آن توجه شده است. ریشۀ چلّه‌نشینی را گونه‌ای اصیل از یکی از رسوم اعتقادی، مذهبی و عرفانی باید به شمار آورد که مقاصدی چون تسخیر عالم ماوراء‌الطبیعه، به خلوت پناه بردن از قیل و قال روزمره، پیراسته شدن از آلایش‌ها، آراسته شدن به صفات متعالی، خالص شدن روح به منظور هماهنگی با روح آفرینش و رسیدن به کمال حقیقی و حقیقت ناب را دنبال می‌کند. بر این اساس چلّه‌نشینی در دو مفهوم عامّ و خاصّ مطرح می‌گردد؛ در مفهوم عامّ، گوشه‌گیری‌های سالکان در ساختارهای اعتقادی، عرفانی و دینی مورد نظر است تا بتوان با توجه به مرز ظریف بین شیوه‌های سلوک، محدوده‌ای مشخص برای چلّه‌نشینی متصوّر شد. چلّه‌نشینی در مفهوم خاصّ، چلّه نشستن در زمان مشخص در خانقاه به منظور دست یافتن به کمال حقیقت است. این پژوهش به روش توصیفی و تاریخی بر اساس منابع کتابخانه‌ای و استناد به منابع کتبی صورت گرفته است.

چکیده انگلیسی:

Chelleh-neshini (worshipping for a forty days period), as one of the special rituals for connection with the Unique Truth (God),  has emerged with common and different aspects in the cultures and schools of thought in Iran and parts of Europe and East Asia. The aim of this research is to re-examine chelleh-neshini in Eastern mysticism and especially Islamic mysticism; in this regard, the attention has been paid to its social and historical resources and its individual and organizational structures. Chelleh-neshini should be considered as a religious and mystical ritual that pursues these goals: conquesting the supernatural, retreating in a secluded space, purifying the soul from impurities, acquiring high attributes, purifying the soul in order to harmonize with the spirit of creation and attaining the true perfection and the pure truth. Accordingly, the concept of chelleh-neshini is presented at two levels: general and specific. As a general concept, it refers to seclusion of the mystics based on their mystical, religious and belief foundations. By this way, we can distinguish chelleh-neshini from other methods of suluk (mystical journey). As a specific concept, it refers to sitting at a specific time in Sufi monastery (khanqah) in order to achieve the Truth. This research, by using historical and descriptive method, is based on library resources and written sources.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

آشتیانی، جلال الدین. 1377. تجزیه و تحلیل افکار «عرفان بودیسم و جنیسم»، ویراستار حسین ناظم‌زاده، تهران: شرکت سهامی انتشار.

ادریسی، فرهاد. 1386. «عرفان و رهبانیت در مسیحیت»، مجله ادیان وعرفان، س4، ش13.

انصاریان، حسین. 1371. عرفان اسلامی. مصحح حسین استادولی. اصفهان: حجت.

باخرزی، یحیی بن احمد. 1383. اوراد الاحباب و فصوص الآداب. به کوشش ایرج افشار. تهران: دانشگاه تهران.

حسینی طهرانی، سید محمد حسین. 1431. رساله لبّ اللباب. در سیر و سلوک اولی الالباب. تهران: علامه طباطبایی.

دامادی، سید محمد. 1375. شرح بر مقامات اربعین یا مبانی سیر و سلوک. تهران: خبر دانشگاه تهران.

دورانت، ویل. 1368. تاریخ تمدن (عصر ایمان). مترجمان: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری. جلد چهارم بخش اول. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

ـــــــــــ . 1367.  تاریخ تمدن. گروه مترجمان. جلد سوم. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

دهخدا، علی اکبر. 1365. لغت‌نامه دهخدا. جلد 17. تهران: مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.

رازی، نجم الدین. 1368. مرصاد العباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.

رسول زاده، عباس. 1390.«عرفان و رهبانیت در مسیحیت»، معرفت ادیان، سال دوم، ش3. صص 79 -109.

زمانی، کریم. 1390.  شرح جامع مثنوی معنوی. تهران: اطلاعات.

زروانی، مجتبی. 1384. «خلوت در تصوف»، مطالعات عرفانی، ش1.

سجادی، سید جعفر. 1370.  فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سهروردی، شهاب‌الدین. 1386. عوارف المعارف. مترجم ابومنصور عبدالرحمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.

شیرازی، محمد معصوم «معصوم علیشاه» «نائب الصدر». 1339. طرائق الحقائق. با تصحیح محمد جعفر محجوب. تهران: سنایی.

صدوق (ابی جعفر محمد بن علی بن موسی ابن بابویه قمی). 1377. خصال شیخ صدوق، ترجمه آیت الله کمره‌ای. تهران: کتابچی.

صدوق. 1391.عیون أخبار الرضا. ترجمه و تحقیق محمد رحمتی شهرضا. تهران: پیامبر علمدار.

طباطبایی،علامه محمد حسین. 1362. المیزان فی التفسیر القرآن. تهران: دارالکتاب الاسلامیه.

الطریحی، فخرالدین. 1408. مجمع البحرین. تحقیق سید احمد حسینی. بیروت: المکتبه المرتضویه.

ظفر نوایی، خسرو. 1389. «خلوت در عرفان اسلامی»، فصلنامه تخصصی ادیان و عرفان، س7.ش25.

فاریاب، محمد حسین. 1387. «رهبانیت در آیین مسیحیت»، معرفت، س 17. ش133 دی.

فاریاب، محمد حسین. 1387. «رهبانیت در آیین مسیحیت»، مجله معرفت، س17، ش 133.

فاضلی، قادر. 1374. فرهنگ موضوعی ادب پارسی، موضوع بندی و نقد و بررسی مصیبت نامه و مظهر العجائب عطار نیشابوری. تهران: طلایه.

فتاحی، مژگان و شهرام پازوکی. 1393. «بررسی خلوت و تحول آن در تصوف»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س10. ش34. صص241-280.

فاینیگ، استیون. 1384. عارفان مسیحی. ترجمه فریدالدین رادمهر. تهران: نیلوفر.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1376. احادیث قصص مثنوی. ترجمه و تنظیم مجدد: حسین داوودی. تهران: امیرکبیر.

فیض کاشانی، محسن. 1417. محجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء. تصحیح: علی اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، 1361.

قشیری، ابوالقاسم. 1367. ترجمه رساله قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

عبادی، قطب الدین اردشیر. 1368. التصفیه فی احوال المتصوفه. مصحح غلامحسین یوسفی. تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1356. مصیبت نامه. تصحیح عبدالوهاب نورانی وصال. چاپ دوم. تهران. زوار.

غزالی، امام محمد. 1354. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: فرانکلین.

کاشانی، عزالدین محمود. 1376. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. با مقدمه و تصحیح جلال الدین همایی. تهران: مؤسسه نشر هما.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1375. اصول کافی( کتاب ایمان و کفر). ترجمه و شرح فارسی شیخ محمد باقر کمره‌ای. تهران: اسوه.

مجلسی، محمد تقی. 1375. رساله تشویق السالکین. قم: انتشارات نور فاطمه

مصفی، ابوالفضل. 1381. فرهنگ اصطلاحات نجومی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

معین، محمد.1380. فرهنگ فارسی. ج1. چاپ هجدهم. تهران: امیرکبیر.

میشل، توماس. 1377. کلام مسیحی. ترجمه حسین توفیقی. قم: مرکز مطالعات وتحقیقات ادیان و مذاهب.

نجاح عطا عبد محمد الطایی. 1332. السیره النبویه. جلد چهارم. قم: دارالهوی لإحیاء التراث الاسلامی.

نسفی، عزیزالدین. 1388. انسان کامل. با پیشگفتار هانری کربن. با تصحیح و مقدمه ماریژان موله ترجمه مقدمه از سید ضیاء الدین دهشیری. تهران: طهوری.

نوربخش، جواد. 1379. فرهنگ نوربخش(جواد نوربخش). ج چهارم. تهران: یلدا قلم.

همدانی، مولی عبدالصمد. 1373. بحر المعارف. تحقیق و ترجمه حسین استاد ولی. تهران: حکمت. 

Holy Quran

Ansāriyān, Hosein. (1992/1371SH). Erfān-e eslāmī. Ed by Hosein Ostādvali. Esfahān: Hojat.

Al-tarīhī, Faxr al-dīn. (1408AH). Majma’ al-Bahreyn. Research by Ahmad Hoseinī. Beirut: Al-maktabat al-mortazavīyat.

Āštiyānī, Jalāl al-dīn. (1998/1377SH). Tajzī-ye va tahlīl-e afkār-e “erfān-e būdīsm va jīnīsm”. Ed by Hosein Nāzemzāde. Tehran: Šerkat-e Sahāmī-ye Entešār.

Attār Neyšābūrī, Farīd al-dīn. (1977/1356SH). Mosībat-nāme, Ed. by Abd ol-vahāb Nūrānī vesāl. 2^nd  ed. Tehrān: Zavvār.

Bāxarzī, Yahyā ebn-e Ahmad. (2004/1383SH). Orād  al-ahbāb va Fosūs al-ādāb. Ed. by Iraj Afšār, Tehrān: Tehran University Press.

Coleinī, Mohammad ebn-e Ya'qūb. (1996/1375SH). Osūl al-Kāfī. Persian translation and commentary of Šeyx Mohammad Bāqer Camereī. 3^rded. Tehrān:   Osve.

Dāmādī,Seyyed Mohammad. (1996/1375SH). Šarh bar  Maqāmāt-e  Arba’īn yā mabānī-ye seyr va solūk. 2^nd ed. Tehrān: Tehran University Press.

Dehkhod𝑎̅ , Alī Akbar. (1998/1377SH). Loqat-nāmeh. Tehrān: Tehran University.

Durant, Will. (1989/1368SH), Tārīx-e tamaddon (History of Civilization). Tr. by Abū Tāleb sāremī et al. Vol 4. Part 1. 2^nd ed. Tehrān: Sāzmān-e Entešārāt va Āmūzeš-e Enqelāb-e Eslāmī. 

Durant, Will. (1988/1367SH). Tārīx-e tamaddon (History of Civilization). Tr. by Abū Tāleb sāremī et al. Vol 3. 2^nd ed. Tehrān: Sāzmān-e Entešārāt va Āmūzeš-e Enqelāb-e Eslāmī. 

Ebādī, Qutb al-Dīn Ardešīr. (1989/1368SH).  Al-tasfiye fī ahvāl al-mottasavafa. ed. by Qolām Hossein Yūsefī. Tehrān: Soxan.

Edrīsī, Farhād. (2007/1386SH). “Erfān va rahbāniyat dar masīhīyat”. Majale-ye Adiyān va Erfān. Year 4. No. 13.

Fanning, Steven. (2005/1384SH). Arefān-e masīhī (‎Mystics of the christian tradition). Tr. by  Farīd al-dīn Rādmehr. Tehrān:  Nīlūfar.  Fāryāb, Mohammad Hossein. (2008/1387SH). “Rahbāniyat dar ā’īn-e masīhīyat”. Majale-ye Ma’refat, Year 17. No. 133.

Fāzelī, Qāder. (1995/1374SH). Farhang-e mozū’ī-ye adab-e pārsī. First ed. Tehrān:   Talāyeh.

Fattāhī, Možgān & Šahrām-e Pāzokī. (2014/1393SH). “Barrasī-ye xalvat va tahavvol-e ān dar tasavof”. Fasl-nāme-ye Adabiyāt-e Erfānī va Ostūre-šenāxtī. Year 10. No. 34.

Feyz-e Kāšānī, Mohsen. (1417AH). Mahajat al-beyzā fī tahzīb al-ahyā. 2^nded. Ed. by Alī Akbar Qaffārī. Qom: Jāme’e-ye Modarresīn-e Howze-ye Elmīye-ye Qom. 

Forūzānfar, Badī’ol-zamān. (1997/1376SH). Ahādīs-e qesas-e masnavī, Tr. by Hossein Dāvūdī. First ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Hamedānī, Molā Abdul Samad. (1994/1373SH). Bahr al-ma’āref. Research and Translation by Hossein Ostād Valī. Tehrān: Hekmat.

Hosseinī Tehrānī, Mohammad Hossein. (1431AH). Resāle-ye lob al-lobāb. Tehrān:   Allame Tabātabāī.

Kashani, Ez al-dīn Mahmūd. (1997/1376SH). Mesbāh al-hedāyah and meftāh al-kefāyah. with the introduction and edition of Jalāl  al-dīn Homāii. 5^thed. Tehrān:  Homā.

Majlesī  Mohammad Taqī. (1996/1375SH). Resāle-ye tašvīq al-sālekīn. Qom: Entešārāt-e nūr-e fāteme.

Michel, Thomas. (1998/1377SH). Kalām-e masīhī (Christian Theology). Tr. by Hossein Tofīqī. First ed. Qom: Markaz-e motāle’āt va tahqīqāt-e adiyān va mazāheb.

Mo’īn, Mohammad. (2001 / 1380SH). Farhang-e mo’īn. Tehran: Amīr Kabīr.

Mosafā, Abolfazl. (2002/1381SH). Farhang-e estelāhāt-e nojūmī. 3^thed. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī.

Najāh Atta'Abd Mohammad al-Ta’ī.(1953/1332SH). Al-sīrat al-nabavīyah. Vol.4.  Qom: Dār al-havai, L'ehyā-ye al-torās al-eslāmī.

Nasafī, Azīz al-dīn. (2009/1388SH). Ensān-e kāmel. with a fore word by Henry Corbin. edition and introduction by Maryzhan Mole. Introduction by Seyyed Ziyāuddīn Dehšīrī. 9^thed.  Tehrān:  Tahūrī.

Nūrbaxš, J. (2000/1379SH). Farhang-e Nūrbaxš. Vol. IV. First ed. Tehrān: yaldā Qalam.

Qušeyrī, Abolqāsem. (1988/1367SH). Tarjome-y resāle-ye qošeyrī-ye. With the Effort. Edition and Explanation by  Badī’ol-zamān Forūzānfar. 3^rd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Qazālī, Mohammad. (1975/1354SH). kīmiyā-ye sa’ādat. With the effort of Hossein Xadīve Jam. First ed.  Tehrān: Frānklīn.

Rāzī, Najm al-dīn. (1989/1368SH). Mersād al-ebād .With the Effort of    Mohammad Amīn Riyāhī. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rasūlzādeh, Abbās. (2011/1390SH). “ Erfān va rahbānīyat dar masīhīyat”. Ma’refat-e Adiyān. Year 3. No 3.

Sajādī, Seyyed Ja’far. (1991/1370SH). Farhang-e estelāhāt va ta’bīrāt-e erfānī. First ed. Tehrān: Tahūrī.

Sohravardī, šahâb al-dīn. (2007/1386SH). AvārEf al-ma’āref. Tr. by Abū Mansūr Abd al-Rahmân Esfahânī. With the effort of  Qâsem Ansârī. 4^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī. 

Šīrāzī, Mohammad Ma’sūm "Ma’sūm Alī šâh". (1960/1339SH). Tarâ’eq al-haqâyeq. Ed. by Mohammad Ja’far Mahjūb. Tehrān: Sanâ’ī.

Sodūq, Mohamad ebn-e Alī ebn-e Bâbvīye Qomī.(1998/1377SH) Xesâl-e šeyx sadūq. Tr. by Kamareī. Tehrān:  Ketâbčī.

Sodūq, Mohamad ebn-e Alī ebn-e Bâbvīye Qomī. (2012/1391SH). Oyūn axbâr-e al-rezâ. Translation and Research by Mohammad Rahmatī šahrezâ. 5^th ed. Tehrān: Payâmbar Alamdâr.

Tabâtabâ’ī, Allâme Mohammad Hosein. (1983/1362SH). Al-Mīzân fī al-tafsīr-e al-qor’ân. 4^th ed. Tehrân: Dâr al-ketâb al-eslâmīyeh.

Zafarnavāi, Xosrow. (2010/1389SH). “Xalvat dar erfān-e eslāmī”. Fasl-nāme-ye Taxasosī-ye Adiyān va Erfān. Year 7. No. 25.

Zamānī,  Karīm. (2011/1390SH).  Šarh-e jāme’-e Masnavī-ye ma’navī. ^7thed .Tehrān: Etela’āt.

Zarvānī, Mojtabā. (2005/1384SH). “Xalvat dar tasavof”. Motāle’āt-e Erfānī. No. 1.