مراتب سلوک از منظر عطار و شبستری با تکیه بر منطق‌الطیر و گلشن‌راز
محورهای موضوعی : Mytho
مالک شعاعی
1
*
,
سیّدمحمدرضا حسینی نیا
2
,
مهری پاکزاد
3
1 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام
2 - استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه ایلام
3 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد
کلید واژه: توحید, گلشن‌راز, مقام, منطق‌الطیر, مراتب سلوک و عرفان,
چکیده مقاله :
منطق‌الطیر و گلشن‌راز با فاصله زمانی تقریباً یک قرن، مبتنی بر سیر و سلوک هستند. نویسندگان، طریقت را راهی دشوار می‌دانند؛ و از طریقت با عنوان وادی و مانع یاد کرده‌اند؛ چنان‌که در گلشن‌راز موانع سلوک آمده، و در منطق‌الطیر به هفت وادی (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا) اشاره شده است. اگر مراتب سلوک این دو عارف با تکیه بر هفت وادی منطق‌الطیر و مقامات اربعین تحلیل شود، در برابر وادی طلب با اندکی تسامح، برخی مقام توبه را برای شبستری به عنوان اولین وادی اتخاذ کرده‌اند. شبستری بر خلاف عطار برای وادی عشق و توحید مفاهیمی بیان داشته که توأم با شطح و طامات است، و آن را نهایت تفکر می‌پندارد؛ اما عطار حیرت را لازمة توحید می‌داند. وادی چهارم در سیر و سلوک عطار (استغنا) همچون مقامات محبت، صبر، جهد، عبادت و تسلیم در شعر شبستری به کار نرفته، همان‌گونه که نهایت، ورع، اخلاص و ولایت در شعر شبستری آمده، اما در منطق‌الطیر نیامده است. این دو شاعر 27 مقام مشترک دارند که البته برخی مقامات نیز در شعر هر دو به کار نرفته است. در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا هفت وادی عطار و مقامات اربعین، به عنوان مبانی تحقیق، در گلشن‌راز و منطق‌الطیر بررسی شده و مفاهیم، الفاظ مشترک و متباین در این دو، مشخص گردیده است.
Manṭiq uṭ-Ṭayr (The Conference of the Birds) and Gulshan-i Raz (Rose Garden of Secrets), written about a century apart, are based on suluk (mystical journey). The authors of these two books consider mystical path (tariqat) as a difficult path; Farid ud-Din Attar in Manṭiq uṭ-Ṭayr calls it "valley" and Mahmud Shabestari in Gulshan-i Raz speaks about "obstacles". Gulshan-i Raz speaks about four obstacles to suluk and, in Manṭiq uṭ-Ṭayr, Attar believes in seven valleys: request, love, knowledge, detachment, Unity, wonderment and finally poverty and annihilation. If the stages of suluk put forth by these two mystics are analyzed based on seven valleys in Manṭiq uṭ-Ṭayr and forty stages of suluk (as mentioned by the Muslim mystics), it becomes clear that Shabestari puts forth "repentance" and not " request" as the first stage of suluk. In contrast to Attar, Shabestari proposes concepts for stages of "love" and "Unity (tohid)" which are accompanied by shaṭḥiyyāt and tamat (ecstatic sayings), but Attar considers wonderment as necessary for Unity. The fourth valley in Attar’s suluk, “detachment”, like the stages of love (mohabbat), patience (sabr), exertion (jahd), worship (ibadat), and obedience to God (taslim), is not present in Shabestari’s poetry. Similarly, the stages of piety (vara), sincerity (ikhlas), and saintship (vilayat) are present in Shabestari’s poetry while they are nowhere to be seen in Manṭiq uṭ-Ṭayr. The two poets cite 27 common stages and both of them do not mention a number of stages. In this descriptive-analytical study, seven valleys of Attar and the forty stages of suluk, as basis of the research, are evaluated in Manṭiq uṭ-Ṭayr and Gulshan-i Raz, and common and controversial concepts and terms are outlined in them.