بررسی و نقد بن‌مایۀ اساطیری دیو در منظومۀ ویس و رامین و داستان گنبد پنجم هفت‌پیکر نظامی

محورهای موضوعی : اسطوره

قدرت قاسمی پور ¹ , نصراله امامی ² , مختار ابراهیمی ³ , پگاه تلاوری ⁴

1 - دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز
2 - استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز
3 - استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز
4 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز

تاریخ دریافت : 1398/07/20 تاریخ پذیرش : 1398/12/27 تاریخ انتشار : 1399/04/01

کلید واژه: هفت‌پیکر, دیو, ویس ‌و رامین, زروانی, مانوی,

چکیده مقاله :

اسطوره‌ها، به عنوان زیرساخت و پشتیبان فرهنگ در متون غنایی فارسی، نقش مهمی در بازنمایی خویش‌کاری شخصیت‌های روایی داشته است. در همین راستا، در روایت‌های اساطیری آفرینش، دیو و اهریمن با نقش نابودگری خود، در زیرساخت داستان سبب پس زدن شخصیت‌های اهورایی شده است. اگر از این زاویه به موضوع بنگریم، بن‌مایۀ دیو باعث غنای داستانی در هر دو منظومۀ ویس و رامین و داستان گنبد پنجم هفت‌پیکر است و هر دو شاعر با تقابل نیروهای اهریمنی و اهورایی، شوق دوگانۀ خیر و شرّ را در ژرف‌ساخت روایت برجسته‌ کرده‌اند. در هر دو منظومه، روایت‌گر می‌کوشد با گفتار و رفتار شخصیت‌ها، اخلاق و حکمت را رنگ و نمای پیروزمندانه بزند، اما پردازش و پرورش نقش دیو در ژرف‌ساخت دو منظومه، یکسان نیست. مقالۀ حاضر، با روش تحلیلی و توصیفی، می‌کوشد خویش‌کاری بن‌مایۀ اساطیری دیو، در ظاهر و بطن روایت این دو داستان را بررسی و تعیین کند. در زیرساخت اسطوره‌ای منظومۀ ویس و رامین که نبرد میان اهریمن و اهورامزداست، اخلاق و حکمت اهورایی که شاه‌موبد نماد آن است، در برابر عشقِ ویس و رامین شکست می‌خورد، درحالی‌که در هفت‌پیکر نظامی، خرد اشراقی (اهورایی) و روح قدسی بر اهریمن نفس چیره می‌گردد. باید یادآوری کرد که نوع نگرش شاعر و فضای اندیشگانی پیشامتن، به‌ویژه اندیشۀ زرتشتی، زروانی و مانوی حاکم بر این دو منظومه، سبب تفاوت‌هایی در تصویرپردازی‌ها و روایت‌گری‌های داستان‌ها شده است.

چکیده انگلیسی:

In Persian lyrical texts, myth, as the infrastructure of culture, plays an important role in representing the function of characters. In Iranian mythological narratives of creation and in the infrastructure of stories, the demon, as a destructive character, tries to overthrow the divine characters. In the story of Vis o Rāmin, composed in poetry by Fakhruddin As'ad Gurgani, and the fifth story of Haft Paykar, composed in poetry by Nizami Ganjavi, the character of demon has enriched the two stories. Both poets, by contrasting demonic and divine forces, have highlighted the dual of good and evil in the deep-structures of narratives. In both texts, the narrator tries to portray the characters' morals and wisdom through their speech and behavior, but explaining of the role of demon in the deep-structures of the two stories is not the same. By using descriptive and analytical method, the present article attempts to consider the function of the theme of demon in two stories. In the mythological infrastructure of Vis o Rāmin which is a battle between Ahura Mazda and Ahriman, the love of Vis and Rāmin defeats the Ahuric wisdom and morals, while in Haft Paykar, the Ahuric wisdom prevails over Ahriman. It should be noted that the differences in the attitudes of the two poets and the influence of Zoroastrian, Zurvanite and Manichaean thoughts on these two books have led to differences in the imaginaries and narratives of the two stories.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

اسعد گرگانی، فخرالدین. 1349. ویس ‌و رامین. تصحیح ماگاسی تودوا و الکساندر گواخاریا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1396. اسطوره آفرینش در کیش مانی. تهران: چشمه.

ابوالقاسمی، محسن. 1386. دین و کیش‌های ایرانی در دوران باستان. تهران: هیرمند.

الیاده، میرچا. 1392. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

ابن‌ندیم، محمّد‌بن اسحاق. 1381.الفهرست. تحقیق رضا تجدد. تهران: اساطیر.

باقری، مهری. 1393. «ایزد شیرسر در مهرپرستی غرب». جشن‌نامۀ فتح‌الله مجتبایی. به کوشش علی‌اشرف صادقی و ابوالفضل خطیبی. تهران: هرمس. صص204ـ183.

برزگر، محمّدرضا. 1379. «دیو در شاهنامه». متن‌پژوهی ادبی. ش13. صص100ـ76.

بنونیست، امیل. 1386. دین ایرانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.

بویس، مری. 1386.زردتشتیان، باورها و آداب دینی آن‌ها. ترجمۀ عسگر بهرامی. تهران: ققنوس.

بهار، مهرداد. 1384. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

پرتو، ابوالقاسم. 1388. اندیشه‌های فلسفی ایران. چ2. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1386.رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.

جلالی‌مقدم، مسعود. 1384. آئین زروانی. تهران: امیرکبیر.

دادگی، فرنبغ. 1369. بندهش. ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.

رستگار ‌فسایی، منصور. 1383.پیکرگردانی اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.

روتون، ک.ک. 1394. اسطوره. ترجمۀ ابولقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر مرکز.

روحانی، مسعود و محمّدرضا عنایتی. 1390. «قصه‌های دیوان در شاهنامۀ فردوسی». متن‌شناسی ادب فارسی. ش1. صص122ـ105.

ریاحی، زهرا و ناصر جباره. 1391. «بررسی کارکرد دیو در منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه».شعرپژوهی. دانشگاه شیراز. س4. ش2.

زادسپرم. 1366. گزیده‌های زادسپرم. ترجمۀ محمّدتقی راشدمحصل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زندبهمن‌یسن. 1370. تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشت‌های محمّدتقی راشد‌محصل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زنر، رابرت چارلز. 1384. زروان یا معمای زرتشتی‌گری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــ . 1387. طلوع و غروب زرتشتی‌گری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

ستاری، جلال. 1375.سیمای زن در فرهنگ ایران. تهران: نشر مرکز.

شعبانلو، علیرضا. 1391. «بازتاب اسطورۀ آفرینش در داستان اکوان‌دیو»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س8. ش26. صص132ـ111.

شهرستانی، محمّد‌بن عبدالکریم. 2003م. الملل و النحل. ج1. مقدمه و تعلیقات صلاح‌الدین الهواری. بیروت: الهلال.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.

گات‌ها. 1389. گزارش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

متینی، جلال. 1363. «روایتی دیگر از دیوان مازندران». ایران‌نامه. نیویورک: بنیاد مطالعات ایران. ش1. صص134ـ118.

مسکوب، شاهرخ. 1396. درآمدی به اساطیر ایران. تهران: توس.

نظامی گنجوی، ابوحامد. 1376. هفت‌پیکر. تصحیح وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

ـــــــــــــــــ‌ . 1388. هفت‌پیکر. تصحیح برات زنجانی. چ4. تهران: دانشگاه تهران.

نیاگنجی، حجت‌الله؛ فرصتی جویباری، رضا و حسینعلی پاشاپاسندی. 1398. «تحلیل ساختاری کمال دیوان و امشاسپندان با نگاهی به آئین مزدیسنا و اسطوره‌های پیشاآریایی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش57. صص40ـ13.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمۀ سیف‌الله نجم‌آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

هالروید، استوارت. 1388.ادبیّات گنوسی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اساطیر.

هینلز، جان. 1397.تاریخ اساطیری ایران. ترجمۀ ژاله‌ آموزگار و احمد تفضلی. تهران: سمت.

یسنا. 1387. تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

References

Abolqāsemī, Mohsen. (2007/1386SH). Dīn Va kīsh-hā-ye Irānī dar dowrān-e bāstān. Tehrān: Hīrmand.

Afīfī, Rahīm. (1995/1374SH). Asātīr Va farhang-e Irānī dar nevešt-e hā-ye Pahlavī. Tehrān: Tūs.

Asa’d-e gorgānī, Faxr al-dīn. (1970/1349SH). Vīs Va Rāmīn. ed. by Māgāsī Todovā & Aleksāndrā Govāxārīya. Tehrān: Bonyād-e farhang-e Irān.

Bāqerī, Mehrī. (2014/1393SH). “Eīzad-e Šīr-sar dar mehr-parastī-ye qarb”. With the efforts of Alī-ašraf Sādeqī, Abol-fazl Xatībī (ed). Tehrān: Hermes.

Bahār, Mehrdād. (2005/1384H). Paẑūhešī dar asātīr-e Irān. Tehrān: Agāh.

Barzegar, Mohammad rezā (2000/1379H). “Div dar Šāh-nāme”. matn-paẑūhī-ye adabī. No.13. Pp.76-100.

Benonist, Emil (2007/1386H). Din-e Irānī.Tr. by Bahman Sarkārātī. Tehrān:qatre.

Boys, Meri. (2007/1386SH). Zartoštī-yān, bāvar-hā Va Adāb-e dīnī-ye ān-hā. Tr. by Asgar Bahrāmī. Tehrān: qoqnūs.

Dādegī, Faranbaq. (1990/1369SH). Bondeheš. ed. by Mehrdād Bahār. Tehrān: Tūs.

Ebn-e nadīm. (2002/1381SH). Al-fehrest. ed. with the efforts of Rezā Tajaddod. Tehrān: Asātīr.

Eliade, Mircha. (2013/1392SH). Čašm-Andāz-hā-ye Ostūre. Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Tūs.

Esmā’īl Pūr, Abolqāsem. (1990/1369SH). Ostūre-ye Âfarīneš dar Kīš-e Mānī. Tehrān: Češme.

Gāt-ha. (2010/1389SH). With the efforts of Ebrāhīm Pūr dāvūd. Tehrān: Asātīr.

Halroyd, stuart. (2009/1388SH). Adabīyāt-e genūsī. Tr. by Abolgāsem Esmā’īl pūr. Tehrān: Asātīr.

Hinnells, John. (2018/1397SH). Tārīx-e asātīrī-ye īrān. Tr. by ẑāle Amūzgār va Ahmad Tafazzolī. Tehrān: Samt.

Jalālī-Moqaddam, Masūd. (2005/1384H). A’īn-e zarvānī. Tehrān: amīr kabīr.

Matīnī, Jalāl. (1984/1363SH). Revāyātī dīgar az dīvān-e māzandarān. New York: Bonyād-e motāle’āt-e Irān. No.1. Pp. 118-134.

Meskūb, Šāhrox. (2017/1396SH). Dar āmadī be asātīr-e Irān. Tehrān: Tūs.

Nezāmī. (1997/1376SH). Haft-peykar. ed. by Vahīd Dastgerdī. With the efforts of sa’īd Hamīdīyān. Tehrān: qatre.

ـــــــــ. (2009/1388SH). Haft-peykar. ed. by Dr. Barāt Zanjānī. 4^th Ed. Tehrān: Tehrān University.

Nīyā-ganjī, Hojjatollāh; Rezā Forsatī-joybārī and Hossein-alī Pāšā pāsandī. (2019/1398H). “Tahlīl-e sāxtārī-ye kamāl dīvān va amšāspandān bā negāhī be a’īn-e mazdīsnā va ostūre-hā-ye pīšā-ārīyāeī”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 15. No.57. pp.13-40.

Nyberg, Henrik. (2004/1383SH). Dīn-hā-ye Irān-e bastān. Tr. by Seyfollāh Najm-ābadī. Kermān: Bāhonar University.

Partow, Abolgāsem. (2009/1388SH). Andīše-hā-ye falsafī-ye Irān. Tehrān: Asātīr.

Pūr nāmdārīyān, Taqī. (2007/1386SH). Ramz va dāstān-hā-ye ramzī dar adab-e fārsī. 6^th Ed.Tehrān: Elmī Va farhangī.

Rastgār-fasāeī, Mansūr. (2004/1383SH). Peykar-gardānī-ye asātīr. Tehrān: Paẑūhešgāh-e olūm-e ensānī Va Motāle’āt-e farhangī.

Rīyāhī, Zahrā & Nāser Jabbāreh. (2012/1391SH). “Barrasī-ye Kārkerd-e Div Dar Manzūme Hā-ye Pahlavānī Pas Az šāh name”.Še’r Paẑūhī. Shiraz University. Year.4. No. 2.

Rotoon, K.K. (2015/1394SH). Ostūre. Tr. by Abolgāsem Esmā’īl pūr. Tehrān: Markaz.

Rowhāhnī, Masūd & Mohammad rezā Enāyatī. (2011/1390H). “Qesse hā-ye Dīvān Dar Šāh-nāme”. Matn Šenāsī-ye Adab-e Fārsī.  No.1. Shiraz University.Pp. 105-122.

Sattārī, Jalāl. (1996/1375SH). Sīmā-ye zan dar farhang-e Irān. Tehrān: Markaz.

Ša’bān-lū, Alī rezā. (2012/1391SH). “Bāz-tāb-e ostūre-ye āfarīneš dar dāstān-e ekvān-e dīv”. Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehrān Branch. Year 8. No.26. pp.111-132.

Šahrestānī, Mohammad ebn-e abdol-karīm. (2003). Al-melal va al-nehal. Ed by Salāh al-dīn al-havārī. Beirūt: al-helāl.

Yasnā. (2008/1387SH). With the efforts of Ebrāhīm Pūrdāvūd. Tehrān: Asātīr.

Zādesparam. (1997/1366SH). Gozīde-hā-ye zād esparam. ed. by Mohammad-taqī Rāšed Mohassel. Tehrān: Motāle’āt Va tahqīqāt-e farhangī.

Zand bahman yasn. (1991/1370SH). ed. By Mohammad-taqī Rāšed Mohassel. Tehrān: Motāle’āt Va tahqīqāt-e farhangī.

Zener, Rābert. (2005/1384SH). Zarvān yā mo’ammā-ye zartoštīgarī. Tr. by Teymūr qāderī. Tehrān: Amīr kabīr.

ـــــــــــــ‌. (2008/1387SH). Tolū’ va qorūb-e zartoštīgarī. Tr. by Teymūr qāderī. Tehrān: Amīr kabīr.