تأثیر تحولات حقوقی هوش مصنوعی در حوزه حقوقی مالکیت فکری

محورهای موضوعی : تحقیقات حقوق خصوصی و کیفری

فرشته اسدپور ¹ , عباس پهلوان زاده ²

1 - دانشجوی دکتری تخصصی، گروه حقوق، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.
2 - استادیار، گروه حقوق، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران. (نویسنده مسؤول)

تاریخ دریافت : 1402/11/01 تاریخ پذیرش : 1402/12/22 تاریخ انتشار : 1402/12/23

کلید واژه: هوش مصنوعی, مالکیت فکری, حق اختراع, حق چاپ.,

چکیده مقاله :

امروزه تحولات هوش مصنوعی بخش مهمی از حقوق اشخاص که مرتبط به آفریده‏های آنها است را تحت تأثیر قرار داده است. ابزارهای هوش مصنوعی نه تنها برای تسهیل جستجو، بررسی، مدیریت و اجرای حقوق مالکیت فکری استفاده می‏شوند که در خلق آنها نیز مشارکت دارند. این تحول خود موجبات چالش‏های تقنینی، اجرایی و عملکردی در حق چاپ، حق اختراع، کپی رایت و موضوعات حمایتی مهم در این زمینه شده است. هدف این مطالعه بررسی تحولات در پیشرفت‏های هوش مصنوعی و تأثیر آن بر مالکیت فکری بوده که در نهایت متمرکز بر این مهم است که تحولات مزبور در صورت مداخله در تولید و زایش اثر چه جایگاهی برای صاحب اثر و هوش مصنوعی دارد. این تحقیق از روش تحلیلی-توصیفی، با استفاده از داده ثانویه ازجمله کتاب، مجلات حقوقی، یافته‏های پژوهشی و اسناد قانونی در راستای نیل به هدف مورد ذکر بهره برده است. یافته‏ها نشان می‏دهد که هنوز قوانین جهانی (ملی و بین المللی) علی رغم رویکردهای افتراقی و توجهات تقنینی در برخی کشورها تحولات هوش مصنوعی را در قالب ایجاد اثر و یا مشارکت در آن به صورت ضابطه‏مند به رسمیت نشناخته است. در نتیجه، پیشرفت فناوری هوش مصنوعی پیچیدگی‏هایی را در قانون مالکیت فکری از منظر صاحب اثر، حفاظت از تولید محتوا و آفریده توسط انسان به وجود آورده است. چارچوب‏های قانونی موجود، مانند قوانین کپی رایت، نیاز به انطباق و شفاف‏سازی بیشتری دارند تا به‏طور مؤثر آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی در عصر دیجیتال را نیز در برگیرد.

متن کامل:



 

	تأثیر تحولات حقوقی هوش مصنوعی در حوزه حقوقی مالکیت فکری
		فرشته اسدپور1 عباس پهلوان‏زاده2،* پدرام خندانی3

 

تاریخ دریافت مقاله: 01/11/1402 تاریخ پذیرش نهایی: 22/12/1402

 

چکیده

امروزه تحولات هوش مصنوعی بخش مهمی از حقوق اشخاص که مرتبط به آفریده‏های آنها است را تحت تأثیر قرار داده است. ابزارهای هوش مصنوعی نه تنها برای تسهیل جستجو، بررسی، مدیریت و اجرای حقوق مالکیت فکری استفاده می‏شوند که در خلق آنها نیز مشارکت دارند. این تحول خود موجبات چالش‏های تقنینی، اجرایی و عملکردی در حق چاپ، حق اختراع، کپی رایت و موضوعات حمایتی مهم در این زمینه شده است. هدف این مطالعه بررسی تحولات در پیشرفت‏های هوش مصنوعی و تأثیر آن بر مالکیت فکری بوده که در نهایت متمرکز بر این مهم است که تحولات مزبور در صورت مداخله در تولید و زایش اثر چه جایگاهی برای صاحب اثر و هوش مصنوعی دارد. این تحقیق از روش تحلیلی-توصیفی، با استفاده از داده ثانویه ازجمله کتاب، مجلات حقوقی، یافته‏های پژوهشی و اسناد قانونی در راستای نیل به هدف مورد ذکر بهره برده است. یافته‏ها نشان می‏دهد که هنوز قوانین جهانی (ملی و بین المللی) علی رغم رویکردهای افتراقی و توجهات تقنینی در برخی کشورها تحولات هوش مصنوعی را در قالب ایجاد اثر و یا مشارکت در آن به صورت ضابطه‏مند به رسمیت نشناخته است. در نتیجه، پیشرفت فناوری هوش مصنوعی پیچیدگی‏هایی را در قانون مالکیت فکری از منظر صاحب اثر، حفاظت از تولید محتوا و آفریده توسط انسان به وجود آورده است. چارچوب‏های قانونی موجود، مانند قوانین کپی رایت، نیاز به انطباق و شفاف‏سازی بیشتری دارند تا به‏طور مؤثر آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی در عصر دیجیتال را نیز در برگیرد.

کلید واژه‏ها

هوش مصنوعی، مالکیت فکری، حق اختراع، حق چاپ.

 

مقدمه

26 آوریل، روز جهانی مالکیت فکری است، روزی که به شناسایی نقش حیاتی مالکیت فکری در تقویت نوآوری با ارائه حمایت و انگیزه برای پدیدآورندگان در سراسر جهان اختصاص دارد. پیشرفت جامعه تا حد زیادی توسط توانایی ما در تولید ایده‏های جدید و معرفی اختراعات پیشگامانه به بازار تعیین می‏شود. با این حال، با افزایش سریع سیستم‏های هوش مصنوعی،⁴به‏ویژه هوش مصنوعی مولد، موج جدیدی از فرصت‏ها و چالش‏ها پدید آمده است. در این راستا هوش مصنوعی مولد، تحولاتی را ایجاد کرده که دامنه و محدودیتی نمی‏شناسد. بنابراین می‏توان این سیستم را قادر به تولید مقاله، شعر و حتی گذراندن امتحانات پیچیده پزشکی و حقوقی سریع‏تر از انسان دانست. این سیستم‏ها همچنین می‏توانند آثار هنری شگفت‏انگیزی را در عرض چند ثانیه خلق کنند که اغلب از هنرمندان مشهور و سبک‏های آن‏ها با دقت قابل‏توجهی تقلید می‏کنند و از کیفیت و سرعت همتایان انسانی پیشی می‏گیرند. از منظر تاریخی عصر هوش مصنوعی در دهه 1950 با توسعه اولین کامپیوترهای الکترونیکی آغاز شد. محققان در آن زمان ایده ایجاد ماشین هایی را بررسی کردند که بتوانند مانند انسان فکر کنند و یاد بگیرند. این منجر به توسعه ابزارهای اولیه هوش مصنوعی شد که برای حل مسائل ریاضی و منطقی طراحی شده بودند. این رویکرد در نهایت منجر به خلق اثر با عاملیت انسان و امروزه با بازتولید مصنوعاتی به مراتب کامل از آنچه توسط انسان خلق شده بود، شده است. مصنوعاتی که مبنای ساعت آن از دقت و سرعت بالاتری نسبت به ساخته دست بشر صورت پذیرفته است.

این سرعت و دقت در تولید و بازتولید آثار می‏تواند چالش‏های را در کنار فرصت‏های هوش مصنوعی در مالکیت فکری ایجاد کند. شکایت‏های اخیر، مانند مواردی که توسط «گتی ایمیجز»⁵ و گروهی از هنرمندان علیه تولیدکنندگان هنر هوش مصنوعی آغاز شده است، مشکلات مالکیت فکری مرتبط با هوش مصنوعی را برجسته کرده است. گتی ایمیجز هوش مصنوعی پایداری را متهم کرده است که بیش از 12 میلیون تصویر را از پایگاه داده خود بدون اجازه یا جبران خسارت کپی کرده است، از جمله نسخه‏های تحریف شده واترمارک گتی، که به طور بالقوه منجر به ادعاهای نقض علامت تجاری می‏شود.

در پرتو آنچه بیان شد این واقعیت را باید اشاره کرد که هوش مصنوعی (AI) در سال‏های اخیر رشد و توسعه قابل توجهی را تجربه کرده است که منجر به کاربرد گسترده آن در زمینه‏های مختلف مانند پزشکی، مالی و حقوق شده است (راسل و نورویگ، 2016)⁶. از آنجایی که سیستم‏های هوش مصنوعی پیچیده‏تر می‏شوند و قادر به تولید آثار و نوآوری‏های خلاقانه می‏شوند، بررسی پیامدهای این پیشرفت‏ها در قانون مالکیت معنوی ضروری است. این مقاله در بادی امر نقش هوش مصنوعی را در این عرصه مهم مالکیت، مورد بررسی و تحلیل قرار می‏دهد و سپس سعی می‏شود در حد توان و ظرفیت چالش‏هایی را که هوش مصنوعی برای ماهیت مالکیت فکری ایجاد می‏کند، به‏ویژه در زمینه‏های حق چاپ، حق ثبت اختراع، و قانون علامت تجاری بررسی کند و اصلاحات قانونی بالقوه برای رسیدگی به این مسائل را مورد بحث قرار دهد. به هر حال فرایند انجام تحقیق بر مدار این پرسش اساسی قرار دارد که: « هوش مصنوعی تا چه میزان می‏تواند با ایجاد فرصت‏های نوین بر ماهیت مالکیت فکری تأثیر گذاشته و با وجود خلاء‏های تقنینی و رویکرد چالش هایی را در این حوزه ایجاد کند؟»

به هر حال تعامل بین هوش مصنوعی و حقوق مالکیت فکری یکی از زمینه‏های کلیدی توسعه در این عرصه از حقوق است. بنابراین، به نظر می‏رسد هرچند به صورت محدود و حتی گزینشی، از طریق فعالیت‏های مستمر بازار مرتبط با هوش مصنوعی، باید مجموعه‏­ی اولیه از رویکردهای عملی و ابتکارات سیاستی سازمان‏های بین‏المللی و قانون‏گذار، تهیه شود تا ارتباط مشخصی بین دو عرصه متفاوت مورد توجه قرار گیرد. با این پیشینه، مجموعه اولیه توصیه‏های سیاستی، توسعه قوانین مالکیت فکری است که با عاملیت هوش مصنوعی در خلق اثر مقرراتی را ابقاء یا بازنویسی می‏کند. اقدام در این حوزه تا جایی است که توصیه­ها به موضوعاتی مانند مخترع هوش مصنوعی در قانون ثبت اختراع می­پردازد. نویسندگی هوش مصنوعی در قانون کپی رایت؛ نیاز به حقوق عمومی برای محافظت از خروجی هوش مصنوعی نوآورانه؛ قوانین مخصوص و مرتبط با هوش مصنوعی دارد. این عرصه به میزانی گسترده است که می­توان در هر مصداق مالکیت فکری و هر زمینه ای موضوع را پیگیری کرد. به عنوان مثال حک کردن، حفاظت از مالکیت فکری به منظور تسهیل توسعه، آموزش و آزمایش سیستم هوش مصنوعی؛ استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی توسط دفاتر مالکیت فکری و حفاظت از نرم افزار مناسب و رژیم‏های استفاده از داده‏ها که باید پیوندی تام بین مقررات و اجرای آن در عرصه تکنولوژی با محوریت هوش مصنوعی باشد.

 

پیشینه پژوهش

با مطالعات صورت گرفته کتب و مقالات مختلفی در ارتباط با موضوع هوش مصنوعی و مالکیت فکری مشاهده شد، اما پژوهشی راجع به تأثیر تحولات هوش مصنوعی در مالکیت فکری به صورت خاص به چشم نمی‏آید. با این همه برخی از مهمترین پژوهش‏هایی که می‏تواند در ارتباط با موضوع این مقاله باشد عبارتند از:

حبیبا، مهردار قائم مقامی، (1401) در مقاله ای با عنوان: « امکان سنجی حمایت از الگوریت‏های به کار رفته در هوش مصنوعی در قالب کپی رایت: مطالعه تطبیقی در اتحادیه اروپا و آمریکا»، به این یافته دست یافته اند که به نظر به انواع و کارکرد متنوعی که الگوریتم‏ها دارند به ‏تفکیک‏ و ‏حسب ‏مورد ‏دارای ‏درجاتی ‏از‏ اصالت ‏و‏ خلاقیت ‏هستند و‏‏‏ صرفاً ‏‏‏‏دارا‏بودنِ‏ بعد ‏فنی‏آنها نمی‏تواند نافی استحقاق آنها در قابلیت حمایت تحت کپی رایت باشد. که قانونگذار ایرانی در این زمینه ساکت می‏باشد. این پؤوهش اگرچه موضوع تقنین و انتساب قوانین جاری را به الگوریت‏های هوش مصنوعی و پذیرش آن تحلیل کرده است. اما تحولات هوش مصنوعی به عنوان خالق اثر، مشارکت در خلق اثر و چرایی عدم تعمیم قوانین در این عرصه را مورد تحلیل قرار نداده و به نظر از این منظر با پژوهش حاضر متفاوت می‏باشد.

بی بی⁷، (2023)، در مقاله ای با عنوان: « هوش مصنوعی و تاثیر آن بر حقوق مالکیت فکری» معتقد است هوش مصنوعی و کاربردهای آن در زندگی انسان به طرز چشمگیری تجربه و بهره‏وری کاربران را غنی کرده است. لذا پیش بینی می‏شود که این روند در سراسر جهان دگرگونی‏های شگرفی در زمینه‏های مختلف از جمله مالکیت فکری ایجاد کند. یافته در این پژوهش این مهم است که ورود هوش مصنوعی در حوزه مالکیت فکری چالش‏های حقوقی زیادی ایجاد می‏کند که بر قوانین این عرصه، عمدتاً حق ثبت اختراع، حق چاپ، برندها و .... و مدیریت آن‏ها تأثیر می‏گذارد، که بسیار پیچیده هستند و نیاز به بازاندیشی تقنینی دارند. این امر به شدت بر حق حمایت و مفهوم مخترع در حوزه مالکیت معنوی تأثیر گذاشته است.

 

روش

روش این مقاله تحلیلی - توصیفی بوده و بر پایه یک الگوی نظری به گردآوری اطلاعات و تحلیل و تفسیر یافته‏ها اقدام شده است. این پژوهش با استفاده از روش کتابخانه‏ای به جمع‏آوری اطلاعات از کتب، مقالات، اسناد، سایت‏های معتبر جهانی متمسک شده و سپس به تجزیه و تحلیل مطالب جمع‏آوری شده پرداخته است.

 

یافته‏ها

تحول مفهومی مالکیت فکری در فضای هوش مصنوعی

حقوق مالکیت فکری⁸ به تدابیر قانونی اعطا شده به آثار خلاقانه ناشی از قابلیت‏های فکری انسان در 

بسیاری از حوزه‏ها مانند هنر، ادبیات، علم، زیبایی‏شناسی و فناوری اشاره دارد(مرجز، 2017: 2187).⁹ این مصادیق، مصنوعات ناملموسی هستند که از ظرفیت‏های شناختی افراد یا بشریت پدید می­آیند. بنابراین «مفهوم ارائه شده برای اموال فیزیکی قابلیت انطباق بر پیدده‏های فکری افشا شده را نداشته و حتی این پدیده‏ها بر خلاف اموال مرسوم، ذاتاً قابلیت اختصاص و انحصار نداشته و کالایی غیر رقابتی محسوب می‏شود.» (زاهدی، چاوشی لاهرود، 1401: 128) به عبارت دیگر باید اذعان کرد اصطلاح مالکیت فکری شامل مجموعه ای از آثار خلاقانه است که توسط خرد انسانی بدون محدودیت در اندیشه ورزی و رقابت در فکر کردن ایجاد می‏شود، که می‏توان از جمله نوآوری ها، عبارات ادبی و هنری، نمادها، نام‏ها و تصاویر متمایز مورد استفاده در زمینه‏های تجاری را در این زمره قرار داد (گوردون، 1993: 1534)¹⁰. بنابراین به فراخور گستره مفهومی مالکیت فکری که هم آثار هنری و ادبی را در بر می‏گیرد و هم تکنولوژی را در قامت اختراعات صنعتی و ... را شامل می‏شود. مالکیت فکری معمولاً به دسته‏های مختلف در حوزه‏های متفاوت طبقه بندی می‏شود که می‏توان از جمله آنها را مالکیت‏های ادبی، تجاری و مالکیت صنعتی بیان کرد. این آثار فکری بینش‏هایی را در مورد پیشرفت و گسترشِ زمینه‏های مختلف مانند علم، هنر، ادبیات و فناوری ارائه می­دهند. درک این تکامل برای افزایش کیفیت زندگی، پرورش تمدن و حفظ کرامت انسانی بسیار مهم است. بنابراین گستره مفهومی این زمینه‏ها وقتی با هوش مصنوعی تلاقی پیدا می‏کند داری دو جنبه فرصت و چالش خواهد بود.

فرصت‏ها و چالش‏های مالکیت فکری در حوزه هوش مصنوعی خود بیانگر تحول مفهومی است که امروزه تمهیدات و اقدامات حمایتی و حفاظتی را با جنس فناوری احراز می­کند. بنابراین هنگامی که فناوری‏های هوش مصنوعی برای تولید اختراعات فنی (مانند استفاده از الگوریتم‏های تکاملی برای طراحی موج گیرهای الکترونیک)، یا برای ساخت آثار خلاقانه (مانند استفاده شرکت آی.بی.ام. ¹¹از پلتفرم هوشمند واتسون برای تولید آهنگ) استفاده می‏شوند، قوانین و حقوق مالکیت معنوی وارد عمل می‏شود. حق امتیاز برای راه حل­های فنی جدید اعطا می­شود و حق چاپ برای آثار خلاقانه اصلی در دسترس است(مورلند،2022 )¹². با نفوذ فناوری‏های هوش مصنوعی تقریباً در تمام بخش‏های اقتصاد که می‏توان رد پای مالکیت فکری از جمله علائم تجاری را مشاهده نمود، فعالیت‏های مبتکرانه و خلاقانه‏تری تحت تأثیر این فناوری‏ها قرار می‏گیرند. با این دیدگاه گسترش و پیشرفت مداوم فناوری‏های هوش مصنوعی ما را ملزم می‏کند که مفاهیم بنیادی و انسان محور قانون مالکیت فکری را بازنگری کنیم.

 

تحول هوش مصنوعی در عنوان مالکیت فکری و ثبت اختراع

در ارتباط با عنوان مالکیت، چندین موضوع کلیدی وجود دارد که ارتباط بین هوش مصنوعی و «مالکیت فکری» را تحت تأثیر قرار دهد. یکی از مهم‏ترین این موضوعات چالشی مالک و طرفیت مالکیت است. به عنوان مثال در صورت ثبت اختراع و یا ثبت یک اثر، مالک این اثر ادبی یا فنی شخص است و یا هوش مصنوعی و یا مالکیت اثر دارای  بحث مالکیت اختراعات و مخترعین آن‏ها است. «هوش مصنوعی» ابزاری است که به مخترعین و نوآوران در فرآیند توسعه یک ایده و اختراع کمک می‏کند و از این منظر، تفاوت چندانی با سایر اختراعات کامپیوتری ندارد. با این حال، واضح و بدیهی است که اختراعات را نمی‏توان به‏طور مستقل و با استفاده از هوش مصنوعی تولید نمود. این مسئله، از این جهت حائز اهمیت است که تا کنون چندین ثبت درخواست گزارش شده که در آن‏ها، متقاضی از هوش مصنوعی به‏عنوان مخترع یاد نموده است.

به نظر می‏رسد این حوزه از فناوریِ در حال ظهور، برای عموم مفید است. در عین حال، می‏تواند برای دارندگان مالکیت فکری علی رغم محاسن مضر بوده و تهدید باشد، زیرا مقررات مربوط به مفهوم مراحل تولید و زایش اثر در این زمینه، دارای تعارض و تضاد بین اثر خلق شده توسط انسان و اثر ایجاد شده توسط هوش مصنوعی است. این مسأله بحث نوینی نیست بلکه از بدو ورود تکنولوژی در ساحت عملکرد انسان به وجود آمده است. اما با تداخل هوش مصنوعی در ایجاد آن نمود چالشی پیدا کرده است. بحثی که مبنای آن را می‏توان به سال 1974 نسبت داد. در این زمینه ابتدا می‏توان به گزارش «کمیسیون ملی استفاده‏های فناوری جدید از آثار دارای حق چاپ»¹³ اشاره کرد که بیان کرده بود: «هوش مصنوعی عملاً قادر به ایجاد و خلق اثر به صورت مستقل نیست.» این در حالی است که «اداره ارزیابی تکنولوژی»¹⁴ این موضوع را در سال 1986 هنگامی که مفاهیم پیشرفت رایانه و تأثیر آن بر مالکیت معنوی را ارزیابی کرد، مجدداً مورد بررسی قرار داد. بیانیه او.تی. ای¹⁵ با کمیسیون استفاده‏های فناوری جدید از آثار دارای حق چاپ¹⁶ در تضاد بود و استدلال می‏کرد که هوش مصنوعی به عنوان یکی از نویسندگان قانونی آثار دارای حق چاپ در نظر گرفته می‏شود. از آن زمان، بحث در مورد هوش مصنوعی آغاز شد، جایی که یک طرف استدلال می‏کند که هوش مصنوعی نمی‏تواند خلق کند زیرا در مورد خلاقیت و مفهوم آن در بازخورد با اثر اختلاف نظر وجود داشت. کشورهای توسعه یافته از جمله چین، ایالات متحده آمریکا و بریتانیا در تلاش هستند تا سیاست هایی را برای حفاظت از اختراعات ایجاد شده توسط هوش مصنوعی شکل دهند. کمیته وایت فورد، مسئول بررسی قانون کپی رایت و طراحی در بریتانیا، مفهوم نویسنده غیر انسانی را در زمینه قانون کپی رایت بر اساس رابطه بین کارمند و کارفرما رد کرد. در انگلستان نیز کار ایجاد شده توسط کارمند طبق ماده S39 قانون ثبت اختراع، 1977 به کارفرما تعلق دارد و مرجع S 7(2) (b) را ارائه کرد که در آن ذکر شده است که « این بخش همچنین تصریح می­کند که حق اختراع به مخترعی اعطا می­شود که به درستی به عنوان "طراح واقعی اختراع" تعریف شده است(شوستر، 2019: 74)¹⁷ ، (ابوت، 2016:  1078)¹⁸. و برخی دیگر از تحلیلگران بر این باورند که تنها زمان کوتاهی باقی مانده تا هوش مصنوعی مسئول اکثر اختراعات باشد. مسأله ای که این موضوع را مطرح می‏کند که چگونه سیستم ثبت اختراع باید با فناوری‏هایی که صرفاً توسط رایانه‏هایی با مشارکت ناقص انسانی برای شناسایی مخترع انسانی (اختراعات هوش مصنوعی) ایجاد می‏شوند، رفتار کند.

در پرتو این نگرش‏ها اعتقاد بر این است که اختراع بیشتر به فرایند ذهنی مخترع مربوط می‏شود، اما هوش مصنوعی مانند انسان‏ها توانایی ذهنی لازم جهت درک نیاز به اختراع را ندارد. همچنین نمی‏تواند در مورد تکلیف و مفهوم نظری، که انسان در مورد تهیه وسایل برای خود تجزیه و تحلیل می‏کند، صحبت کند. با توجه به این مهارت‏ها، مخترعان انسانی را نمی‏توان کنار گذاشت. بنابراین مفهوم مالکیت هوش مصنوعی از منظر قوانین مالکیت معنوی بی‏ربط است، زیرا واضح است که هوش مصنوعی تنها سهم خود را در فرایند اختراع توسط انسان انجام می‏دهد. این انگیزه حقوق مالکیت برای هوش مصنوعی کل سیستم حقوق مالکیت معنوی را مختل کرده و هنجارهای جدیدی را ایجاد می‏کند. در آینده نزدیک، هوش مصنوعی بر هر عمل ممکن زندگی انسان، از جمله مالکیت معنوی، تسلط خواهد داشت. بنابراین، یک مسأله در آینده نزدیک مسلم است، سیستم فعلی حقوق مالکیت فکری باید تغییر کرده و هنجارهای جدیدی ایجاد نماید. به هر حال حق مورد اشاره در بازخورد با هوش مصنوعی و مالکیت فکری، حقی ناهموار خواهد بود و سیستم حقوقی امروزی باید خود را برای این جنبش سخت آماده نماید. در صورتی که امروزه در نظر گرفتن حقوق مالکیت هوش مصنوعی به دلیل نکات فنی و قانونی دشوار به نظر 
می رسد، اما مبرهن است که برای پویایی تکنولوژی، نمی‏توانیم هوش مصنوعی را از حوزه حقوق مالکیت فکری حذف کنیم. با این وجود، باید از جایی در این نقطه در حقوق مالکیت فکری شروع کنیم و هوش مصنوعی را فقط برای موقعیت مخترع در نظر بگیریم که می‏تواند شروع خوبی را ثابت کند.

پیچت و توونین(2016)¹⁹ معتقدند قانون باید در راستای این تحول اصلاح شود که سیستم‏های هوش مصنوعی به عنوان مخترع معرفی شوند. در همین حال، درخواست‏های ثبت اختراع باید به‏عنوان «مخترعان پروکسی» در عین حالی که فعالیت‏های اختراعی سیستم هوش مصنوعی را توصیف می‏کنند، آزاد باشند. باید در مورد چنین فعالیت‏های اختراعی اطلاعات بیشتری وجود داشته باشد. توانایی‏های نوآورانه سیستم‏های هوش مصنوعی  و آستانه‏های حفاظتی مرتبط باید بخشی از  مفهوم «فاستیا»²⁰ - استعاره از شخصی که مهارت معمولی در هنر دارد- باشد. پس جایی که خروجی عملکرد سیستم هوش مصنوعی اختراعی است که بدون دخالت انسان مبتکر خلق شده، مقررات مرتبط با درخواست ثبت اختراع باید این انعطاف را داشته باشد که سیستم هوش مصنوعی را به همراه شخص حقیقی یا حقوقی که ادعای مالکیت درخواست ثبت اختراع را دارد به عنوان مخترع پذیرفته و در نظر گیرد. با این حال، شناخت صادقانه‏تر نقش نوآورانه‏تر سیستم‏های هوش مصنوعی در فرآیندهای اختراع، نیازمند الزامات سخت‏گیرانه‏تر برای درخواست‏های ثبت اختراع برای افشای جزئیات مربوط به ماهیت، گستره و مکانیسم مشارکت اختراعی یک سیستم هوش مصنوعی است. در این راستا همانطور که بیان شد توانایی‏های هوش مصنوعی در خلق نوآورانه می‏تواند به صورت یک عامل در کنار عاملیت فعال انسانی قرار گرفته و از این طریق و با اتخاذ نوار حفاظتی از ابتکار و موقعیت سنجی انسانی خطر انحصار ثبت اختراع به وسیله هوش مصنوعی را کاهش داد.

 

حق چاپ و هوش مصنوعی

همانطور که می‏دانیم کپی رایت یا حق چاپ یکی از زمینه‏های مهم قوانین مالکیت معنوی است و مقررات مرتبط با آن نیز از کار صنعت کامپیوتر در برابر تخلف و استفاده غیرمجاز محافظت می­کند. بنابراین مفهوم برنامه‏های کامپیوتری جدید سوالاتی را در مورد حق چاپ آثار ایجاد شده با کمک هوش مصنوعی یا قابل تغییر و یا دسترسی و دگرگونی ماهیت محتوا از طریق هوش مصنوعی ایجاد می‏کند. در مقابل باید اشاره کرد هوش مصنوعی نیز محصول کارآمد توسعه فناوری است که به ماشین‏ها اجازه می‏دهد شرایط کاربرد خود را با گذشت زمان به روز کنند و تحولات مختلفی را ایجاد کنند. با این حال، بازار در حال گسترش بازی‏های ویدیویی، رایانه‏های شخصی و سیستم‏های کسب‏وکارهای کوچک تهدید برای حفاظت از نرم‏افزار رایانه‏ای است. موضوعی که با هوش مصنوعی می‏تواند تهدیدی جدی تر به شمار آید. عملکرد هوش مصنوعی بر رشته علوم کامپیوتر متمرکز است که وظایف مختلفی را انجام می‏دهد که معمولاً ناشی از ذهنیت انسان است. بنابراین، هوش مصنوعی یک محرک اصلی در فرآیند کسب و کار و سرمایه گذاری است و در قالب مشاوره ربات، داشبورد هوشمند مجهز به هوش مصنوعی، مدل سازی و پیش بینی و  مصادیقی از دست کار می‏کند. برخی از کشورها، از جمله آفریقای جنوبی، هنگ کنگ، هند، ایرلند و نیوزیلند، حفاظت از کار تولید شده توسط رایانه را برای افرادی که در ایجاد اثر دارای حق نسخه‏برداری نقش دارند، ارائه می‏کنند. دادگاه هند اعلام کرد که یک شخص مصنوعی/حقوقی قادر به کپی رایت نیست. در بریتانیا، آثار تولید شده توسط رایانه به عنوان آثاری گفته می‏شود که در شرایطی که هیچ نویسنده انسانی برای اثر وجود نداشته باشد، توسط رایانه ایجاد شده محسوب می‏گردد(بی‏بی و همکاران،2023: 25). بنابراین می‏توان اشاره کرد که انگلیس و کشورهای هم خانواده نظام حقوقی مثل آمریکا و یا استرالیا و .. تکلیف دو گانگی مالکیت فکری و خلق اثر به وسیله رایانه و به تبع آن هوش مصنوعی را به صورت محدود روشن نموده اند.

بنابراین آنچه در وهله نخست می‏توان از پیوند هوش مصنوعی و مالکیت فکری بیان کرد و آن را در قوانین مختلف از جمله قوانین نظام جمهوری اسلامی نگریست این واقعیت است که « اثر باید توسط انسان به عنوان پدیدآورنده اثر خلق شده باشد تا مشمول حمایت واقع شود، هرچند که این گروه از آثار ‏یعنی آثار ادبی و هنری‏ توسط رایانه پدید آمده باشند. پس به راحتی نمی‏توان مفهوم اثر در قانون کپی رایت را بر این آثار منطبق دانست. پس بهترین رویکرد را در دهه‏های اخیر این رویکرد دانسته اند که این آثار اصلاً به موجب قانون کپی رایت حمایت نشوند و با سیستم حقوقی دیگر مورد حمایت قرار گیرند. سیستمی افتراقی تا بتواند همپا با رشد و توسعه روزافزون تکنولوژی گام بردارد. به هر حال برخی از کشورها با کنار گذاشتن مفهوم سنتی اثر، آثار مورد بحث را در همان نظام موجود کپی رایت جا داده اند (شبیری زنجانی، 1389).

با این حال پرسش اصلی این است که آیا ظرفیت‏های موجود در ساختار نظام حقوق مالکیت فکری، مشخصاً کپی راست، آن قدر توانمند و منعطف هست که از آنها برای حمایت از الگوریتم‏ها بهره ببریم یا ناگزیر به توسل به نظام حمایتی خاص هستیم. علت طرح این بحث عدم تعیین تکلیف قطعی و مشخص در خصوص الگوریتم هاست. قطعنامه‏ای در 20 اکتبر 2020 توسط پارلمان اروپا به تصویب رسید که مربوط به گزارشی درباره قوانین مالکیت فکری بود که خلاقیت‏های فنی تولید شده توسط فناوری هوش مصنوعی و نیز خلاقیت به کار رفته در هوش مصنوعی مانند الگوریتم ها، باید تحت چارچوب قانونی حقوق مالکیت فکری حمایت شود تا سرمایه گذاری در این راستا از بهبود و نیز اطمینان حقوقی برخوردار شوند. همچنین در کنفرانسی که در اوایل ژوئیه سال 2020 انجام شد، نظر قابل توجهی از متفکران این بود که قوانین مالکیت فکری موجود به اندازه کافی انعطاف پذیر هستند تا در فناوریِ هوش مصنوعی اعمال شوند. به هر حال در تلاقی دو دیدگاهِ استفاده از ظرفت موجود یا ایجاد ظرفیت جدید تا حد امکان زمانی به سراغ قالب جدید باید رفت که ساختار موجود قابلیتِ تطبیق و کارایی نداشته باشد (حبیبا و مهردار قائم مقامی، 1401: 89). با این حال برخی برای جلوگیری از ابهامات و اختلافات بیشتر، معتقدند مهم است که سیستم حقوقی، مقررات و سیاست‏های روشنی در مورد حق چاپ در عصر هوش مصنوعی ایجاد کند(گورکاینک، 2016: 794)²¹. این تضمین می‏کند که حق چاپ به طور عادلانه به رسمیت شناخته شده و به صاحبان حقوق اعطا شده و ضابطه­ای عینی را ایجاد ‏کرده تا بتواند با این پیشرفت‏های فن‏آوری سازگار باشد(اسراهادی، 2023: 19)²². البته بایست تمهیدات قانونی اتخاذ کرد که این انعطاف و جریان نرم به سمت تقنین در حوزه هوش مصنوعی و مالکیت فکری در به رسمیت شناختن حق چاپ عدالت و حقوق خلاقانه عاملیت انسان را به خطر نیندازد.

در برخی کشورها از جمله کشور اندونزی یکی از شروط اصلی برای اینکه یک اثر به عنوان مالکیت فکری در نظر گرفته شود این است که موضوع خلق شده باید از ابتکار انسان نشات گرفته باشد(لو، 2021: 23)²³. با این حال، در راستای آنچه در فوق نیز بیان شد؛ بحث‏هایی پیرامون حمایت از کپی رایت برای آثاری که انسان در ساخت آن مدخلیت ندارد، در کشورهای مختلف، از جمله مورد معروف در ایالات متحده، یعنی پرونده ناروتو علیه اسلیتر (2018) مطرح شده است. موضوعی که مقررات را در حوزه هوش مصنوعی و تأثیر تحولات این پیشرفت در آن را به چالش می‏کشد. در این مورد بحثی مطرح شد که آیا عکس سلفیِ گرفته شده توسط میمونی به نام ناروتو می­تواند توسط کپی رایت محافظت شود. در حالی که صاحبِ دوربینی که تجهیزات را به میمون قرض داده بود، ادعای حق چاپ تصاویر را برای خود داشت. طرف‏های مخالف حق انحصاری عکس سلفی برای میمون استدلال می­کردند: حق چاپ فقط به آثاری که توسط انسان‏ها انداخته شده اعطا می‏شود. نتیجه نهایی این پرونده این بود که دادگاه حکم داد که میمون ناروتو به دلیل انسان نبودن نمی­تواند حق چاپ عکس­ها را داشته باشد(لوید، 2018: 80)²⁴. دعوای ناروتو علیه اسلیتر اگرچه حق چاپ و یا کپی رایت و به نوعی مالکیت فکری را برای شخص، شیء، موضوع و ... غیر از انسان به رسمیت نمی‏شناید، اما به پیچیدگی تعیین حق مالکیت فکری، وقتی اثر از دست انسان نشات نمی­گیرد، می‏اندیشد. این نمونه‏ای از این تفکر است که چگونه پیشرفت‏های تکنولوژیکی و پیشرفت‏ها در درک مالکیت فکری، پرسش‏های جدید و چالش برانگیز و بعضاً سختی را طرح کرده است که نیاز به تفسیر و تشریح بیشتر قانونی در تنظیم این حقوق در عصر دیجیتال و هوش مصنوعی دارد.

لازم به یادآوری است که علاوه بر شرط اصالت، شرط تثبیت نیز یک عنصر اساسی در حق چاپ است. شروطی مشترک باید با هم یک اثر را در بر گرفته تا بتوان آن را مورد حمایت و حفاظت از سوی مقررات مالکیت فکری در نظر گرفت. در کنار اصالت مفهوم تثبیت به این معنی است که یک اثر محافظت شده توسط کپی رایت باید به شکلی وجود داشته باشد که بتوان آن را در یک رسانه پایدار حفظ کرده و تحقق بخشید.کپی رایت از خود ایده‏ها محافظت نمی‏کند، بلکه بیان عینی ایده‏هایی است که در رسانه ثبت شده و حفظ می‏شود. در این مورد، آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی مانند تصاویر، آهنگ‏ها یا متون نمونه‏هایی از رسانه‏های پایدار هستند که الزامات مفهوم تثبیت را برآورده می‏کنند. با این حال، همانطور که قبلا توضیح داده شد، دو شرط، یعنی اصالت و تثبیت، مشترک و تجمعی هستند. این بدان معناست که اگرچه یک اثر هوش مصنوعی می‏تواند الزامات تثبیت را برآورده کند، زیرا به شکلی وجود دارد که می‏توان آن را حفظ کرد، اگر اثر الزامات، اصالت را برآورده نکند، آن‏وقت اثر هوش مصنوعی را نمی‏توان به عنوان اثری که شایسته حفاظت از حق نسخه‏برداری است طبقه‏بندی کرد(هوتوکا، 2023: 1044)²⁵.

فارغ از این بحث باید اذعان کرد؛ امروزه اصل تألیف انسانی باید در قانون کپی رایت حاکم باشد. از این رو، حمایت از کپی رایت نباید به آثار ادبی و هنری ایجاد شده توسط یک سیستم هوش مصنوعی بدون مشارکت انسانی تعمیم یابد، حتی اگر این آثار به معنای آفرینش قانون حق چاپ باشد. این نتیجه با اعمال معیارهای تعیین شده خلقت انسان حاصل می‏شود. در عین حال، امکان اعطای حمایت از حق نسخه برداری را برای محتوایی فراهم می­کند که به طور جمعی توسط یک سیستم هوش مصنوعی و یک شخص طبیعی ایجاد شده است، مشروط بر اینکه مشارکت انسانی به اندازه کافی خلاقانه باشد. 

 

رویکردهای تمهیدی مالکیت فکری از فناوری‏های هوش مصنوعی به عنوان مولد

برای ارزیابی اینکه چگونه فناوری‏های هوش مصنوعی می‏توانند از طریق حقوق و قوانین مالکیت فکری محافظت شوند، ابتدا باید تعریف کنیم که کدام عناصر در این حوزه می‏تواند بخشی از فناوری‏های هوش مصنوعی باشند. در حالی که چندین فناوری هوش مصنوعی وجود دارد، در این مجال بر یادگیری ماشین به عنوان رایج ترین شکل هوش مصنوعی تمرکز می‏شود. با این حال، به نمونه‏هایی از اشکال دیگر هوش مصنوعی، مانند الگوریتم‏های تکاملی یا برنامه‏نویسی ژنتیک نیز می‏توان اشاره کرد. موضوعات مهمی که نیاز به حفاظت داده‏ها داشته و حمایت از آنها می‏تواند در علم ژنتیک موثر باشد. یادگیری ماشین، به ویژه شبکه‏های عصبی مصنوعی، از چهار عنصر تشکیل شده است:

نخست: یک معماری مدل توسط یک برنامه نویس ایجاد می‏شود، در گام دوم: در خدمت توسعه یک الگوریتم از طریق یک فرآیند آموزشی قرار می­گیرد، در مرحله دیگر داده‏های آموزشی و کدگذاری شده که در فرایند قبل تهیه شده در پکیج نرم افزار کدگذاری می‏شود(سرویس تحقیقات کنگره، 2023: 8)²⁶. 

همانطور که می­توان استدلال کرد؛ بسیاری از این عناصر نمی­توانند از طریق حقوق مالکیت فکری محافظت شوند. الگوریتم‏ها یا روش‏های ریاضی برای حفاظت از حق اختراع یا حق چاپ بیش از حد انتزاعی در نظر گرفته می‏شوند. آنچه ممکن است محافظت نرم افزاری است که، تحت شرایط خاص -چه در قالب کد تحت حفاظت از حق چاپ، یا از طریق راه حل فنی پیاده سازی شده در یک برنامه رایانه‌ای- تحت قانون ثبت اختراع قرار می‏گیرد. در غیر این صورت، حفاظت از اسرار تجاری، قانون رقابت، مقررات مبتنی بر قراردادها و /یا اقدامات حفاظتی فن‏آورانه تحت شرایط خاصی از مدل‏ها و الگوریتم‏ها محافظت کند. به هرحال اقدامات حفاظتی موجود در مقررات مالکیت فکری برای خروجی که توسط سیستم‏های هوش مصنوعی کمک یا تولید می‏شود، یا کارایی نداشته یا نمی‏تواند به صورت تام این حمایت را انجام دهد. به عنوان مثال ظهور فناوری بلاک‏چین مبتنی بر هوش مصنوعی، پتانسیل زیادی را برای پلتفرم‏هایی که ابزارهای سفارشی‏سازی شده را برای مقابله با جعل در اختیار کسب‏وکارها قرار می‏دهند، ارائه می‏دهد. آن‏ها از فناوری دفتر کل توزیع شده²⁷ برای ایجاد ردپای دیجیتال برای کل زنجیره تأمین استفاده می‏کنند. پلتفرم‏ها جریان پول و خدمات را در زنجیره تأمین با اتوماسیون ساده می‏کنند و امکان تقلب را از بین می‏برند. راه حل‏های مبتنی بر بلاک‏چین که برای مبارزه با جعل طراحی شده‏اند را می‏توان به راحتی با سیستم‏های قدیمی ادغام کرد. این کار، فناوری بلاک‏چین را به یک راه حل مقرون به صرفه برای صنعت مد تبدیل کرده تا در برابر جعل مقاومت کند (اشتیاق، 1402).

به هر حال هوش مصنوعی مولد پرسش هایی را در مورد نقض حق چاپ ایجاد می‏کند. مفسران و دادگاه‏ها شروع به بررسی این موضوع کرده‏اند که آیا برنامه‏های هوش مصنوعی مولد ممکن است حق نسخه‏برداری را در آثار موجود نقض کنند؛ یا با ساختن کپی از آثار موجود برای آموزش به تولید محتواهایی که شبیه آثار موجود است، دست بزنند. همچنین در مولد سازی توسط هوش مصنوعی این پرسش نیز کماکان باقی است که آیا آثار خلق شده به وسیله هوش مصنوعی حق چاپ را در سایر آثار نقض می‏کنند؟ موضوعی که با بیان آری و یا خیر می‏تواند تحولات جدی در این حوزه ایجاد کند. این موضوع مصداق داشته و به طور نسبی مبرهن است که برنامه‏های هوش مصنوعی ممکن است با تولید محتویاتی که شبیه آثار موجود هستند، حق چاپ را نقض کنند. روندی که در بین عاملیت انسانی نیز به کرّات قابل مشاهده بوده و هست. در بازخورد با این مقوله رویکرد قضایی ایالات متحده جهت نیل به پاسخ و اتخاذ تمهیدات قانونی دو برایند را تجزیه و تحلیل می‏کند. نخست اینکه برنامه هوش مصنوعی به آثار تولید شده دسترسی داشته است. دیگر آنچه خلق شده  «شباهت قابل ملاحظه» ایجاد می‏کند (سرویس تحقیقات کنگره، 2023: 7). در صورتی که پاسخ به این دو پرسش مثبت باشد، ممکن است صاحبان حق چاپ بتوانند نشان دهند که چنین آثاری حق نسخه‏برداری آنها را نقض کرده است.

به هر حال درپاسخ باید یکبار دیگر خاطرنشان کرد که حقوق مالکیت فکری در جایی به صاحب اثر تعلق می­گیرد که با شخصیت پدید آورنده ارتباط مستقیم وجود داشت. کمیتۀ وایپو نیز استدلال می­کند از آنجا که مؤلفان محصولات هوش مصنوعی قابل شناسایی نیستند، نمی‏توان به چنین آثاری حقوق مالکیت فکری اعطا کرد. بنابراین این استدلال که برنامه نویس هوش مصنوعی باید در آثار ساخته شده توسط این هوش مورد حمایت معنوی قرار گیرد کافی به نظر نمی‏رسد، زیرا اساساً ابتکار در محصولات بعدی را نمی‏توان به وی منتسب کرد. (شاکری، جعفر پور، 1401: 17) البته موضوع مشارکت محوری نیز توصیه ای است که در این زمینه جهت حل چالش مولد در تولید اثر پیشنهاد می‏شود. با این حال برخی مثل میرنیکی و هانگ²⁸، (2021) این پرسش را مطرح می‏کنند که در مولد سازی حتی به وسیله هوش مصنوعی وقتی، عامل انسانی مدخلیتی ندارد پس به چه دلیل باید وی را در اثرات تولید محتوا سهیم دانست.

 

تعیین خالق در خلق اثر همراه با عاملیتی غیر انسانی

بحث بر سر شناسایی خالقان آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی یکی از پیچیده ترین جنبه‏های تاثیر تحولات هوش مصنوعی بر حق چاپ است. اکثر مقررات کنونی کپی رایت در سراسر جهان هنوز فرض می‏کنند که خالقان افراد انسانی هستند که خلاقیت و تصمیمات شخصی در فرایند خلق آثار دارند. با این حال، با توانایی هوش مصنوعی برای تولید آثار اصلی بدون دخالت انسان به معنای سنتی، گسترش تعریف نویسندگی و مالکیت کپی رایت ضروری می‏شود. پرسش اساسی این است که آیا برنامه‏نویسان هوش مصنوعی که الگوریتم‏ها و مدل‏های هوش مصنوعی را توسعه می‏دهند و سپس آثار تولید می‏کنند، حق تکثیر آن آثار را دارند یا خیر؟ از سوی دیگر، آیا خود هوش مصنوعی را می‏توان یک نهاد قابل کپی رایت در نظر گرفت؟ این یک موضوع حقوقی پیچیده است که نیاز به تفکر عمیق در مورد مفهوم مالکیت فکری در زمینه فناوری‏های مستقل مانند هوش مصنوعی دارد(اسرهادی، 2023: 22)²⁹. 

جهت نیل به پاسخ مسأله اساسی فوق، بسیاری از تفاسیر قانونی و نظارتی فعلی برای رسیدگی به گامی مشخص و ثابت کافی نیست. بنابراین، چندین کشور و اشخاص حقوقی بحث‏ها و تغییراتی را در مقررات کپی رایت خود آغاز کرده‏اند تا نقش هوش مصنوعی را در خلق آثار تطبیق دهند. برخی از راه حل‏های پیشنهادی شامل اعطای حق چاپ به برنامه نویسان هوش مصنوعی، به رسمیت شناختن هوش مصنوعی به عنوان صاحبان حق چاپ، یا حتی ایجاد دسته‏های جدید حق چاپ که به طور خاص برای آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی اعمال می‏شود، به طور کل، گام هایی است تا تحولات در پیش گفته را به سرانجام روشنی برسانند(زتراین³⁰، 2017: 91). پس مهم است که به دنبال راه حل­های متعادلی باشید که توسعه فناوری هوش مصنوعی را در عین محافظت از حق چاپ و منافع خالقان انسانی امکان پذیر می‏کند. بحث و گفتگوی بین بخشی و همکاری بین جامعه حقوقی، صنعت فناوری، و صاحبان حقوق مالکیت فکری به ویژه حق چاپ گام مهمی برای مقابله با این پیچیدگی‏ها و اطمینان از اینکه حق چاپ در عصر هوش مصنوعی همیشه در حال تکامل، مرتبط و منصفانه باقی می‏ماند، است.

این موضوع در ارتباط با ثبت اختراعات نیز موضوعیت دارد. بنابراین در این مجال نیز بحث مخترع، مالکیت اختراعات و مخترعین آن‏ها به میان می‏آید. دراین فرایند هوش مصنوعی  ابزاری است که به مخترعین و نوآوران در فرایند توسعه یک ایده و اختراع کمک می‏کند و از این منظر، تفاوت چندانی با سایر اختراعات کامپیوتری ندارد. با این حال، واضح و بدیهی است که امروزه اختراعات را نمی‏توان به‏طور مستقل و با استفاده از هوش مصنوعی تولید نمود. این مسئله، از این جهت حائز اهمیت است که تاکنون چندین ثبت درخواست گزارش شده که در آن‏ها، متقاضی از هوش مصنوعی به‏عنوان مخترع یاد نموده است. (کانون پتنت ایران، 1398). پس قبل از اینکه بحث شود که باید قانون وجود داشته باشد و یا قانون فعلی ظرفیت‏های تعمیم و حمایت را دارد یا خیر؟ بایست به این پرسش اصولی پاسخ داد که خالق اثر به واقع کیست. اگر ابداع و ابتکار و ایده انسانی در بین نباشد به واقع هوش مصنوعی می‏تواند خود به صورت خودکار ایده پردازی کرده و خق اثر نماید. بنابراین همانطور که تبیین تقنین بسیار پیچیده و چالش برانگیز است، احراز خالق در فرایند خلق اثر به مراتب پیچیده تر و دشوار تر می‏باشد.

 

نتیجه‏گیری

اینکه هوش مصنوعی تا چه مقدار بر حوزه مالکیت فکری تأثیر گذاشته و این عرصه را تحت تحولاتی، متاثر از رویکردهای خود کرده است، موضوعی است که در این پژوهش مد نظر بوده است. بر پایه یافته‏های نظری که در متن نیز اشاره شده و مورد تحلیل قرار گرفتند، به نظر می‏رسد ادغام دو بعد مهم تکنولوژی و حقوق با زعامت هوش مصنوعی و مالکیت فکری هر روز بیشتر محسوس می‏گردد. این ادعا را می‏توان از مقررات ناگزیری که به صورت محدود در برخی کشورها از جمله انگلیس و آمریکا و کشورهایی که با تکنولوژی، تولید محتوا کرده و خلق اثر می­کنند، مشاهده نمود. رویه هایی نیز در دادگاه‏ها با موضوع هوش مصنوعی و مالکیت اثر (همانند سلفی میمون) طرح شده است. تمامی این موارد مصدق این موضوع نیست که هوش مصنوعی را به عنوان یک خالق مستقل در نظر گرفته و قوانین جاری را در راستای اهداف آن تعدیل نموده و یا دست به تقنین جدید زده اند، بلکه مبین این واقعیت است که هر روز که می‏گذرد بیشتر نیاز پیدا می‏شود که بایست تکلیف آثار خلق شده به وسیله هوش مصنوعی را پذیرفته و چارچوب آن را با رویکردهای تقنینی افتراقی ضابطه مند و قانونمدار کرد. آنچه تا کنون بیان شد این واقعیت دومی را نیز روشن می‏کند که بسیاری از این مشکلات، ابهامات، خلاء‏ها و چالش‏ها هنوز محقق نشده اند، اما همانطور که بیان شد هر روز که می‏گذرد برگ جدیدی از دفتر تکنولوژی رو به رشد رو خواهد شد. از آنجایی که حقوق مالکیت فکری نقش بیشتری در تجارت ایفا می­کند و ارزش بیشتری در این زمینه احراز می‏کند، شاهد حملات جالب و بدیع زیادی به مالکیت این حقوق در موارد نقض خواهیم بود. بسیاری از صاحبان حق می‏گویند که هرگز نمی‏توان هوش مصنوعی و اشتراک آن در خلق اثر را درک کرد و بنابراین هرگز نمی‏توان یک سیستم هوش مصنوعی واقعی تولید کرد. اما نباید فراموش کرد که در طول قرون حتی در چند دهه قبل تنها‏زندگی‏هدیه‏ای ‏از‏جانب‏خداوند ‏به ‏شمار می‏آمد که هرگز قابل درک یا خلق نبود. اما کدهای ژنتیکی به عنوان بلوک ساختمانی حیات یا همان دی ان ای از طریق شبیه‏سازی، می‏تواند ادعا کند موجوداتی را ممکن ات خلق کند که به خودی خود پیشرفت‏های ضروری بیشتری در حفاظت از حقوق مالکیت معنوی ناشی از این امر ایجاد کرده است.

با این اوصاف به عنوان یک اصل کلی، به نظر می‏رسد که بر اساس قوانین و اصول موجود، هیچ حقوق اخلاقی نباید در محتوای تولید شده توسط هوش مصنوعی اعطا شود. در حالی که بحث‏های گسترده­ای در مورد امکان داشتن شخصیت حقوقی خاص خودِ هوش مصنوعی وجود دارد. در نتیجه امکان برخورداری هوش مصنوعی از حقوق اخلاقی قابل تصور است که احراز این مسأله می‏تواند در مورد مسئولیت هوش مصنوعی موثر باشد. ملاحظات متفاوتی که در برابر حقوق اخلاقی ایجاد می‏شود. به هر حال ممکن است لازم باشد بین اشکال مختلف حقوق منتسب به خالقان اثر تمایز قائل شد. در حالی که حق یکپارچه و واحد در آفرینش یک اثر ممکن است اساساً ریشه در حوزه ابتکار و اندیشه شخصی نویسنده داشته باشد، حق انتساب نیز بر اساس مبانی اخلاقی و داشتن شخصیت حقوقی توضیح داده می‏شود. در این رابطه جهت حل مشکل و حرکت به سمت یک دیدگاه پویا در راستای برون رفت از این کشاکش حقوقی، راه حل‏های میانی قابل تصور است. مانند معرفی حق «مشارکت» که بپذیریم بین خالق اثر و هوش مصنوعی پیوند وثیق و ملازمه ای وجود دارد که حتی در تقسیم حقوق قابل گسست نیست. اگرچه مشکلات عملی مانند تعیین اینکه آیا اثر واقعاً محصول تلاش­های خلاقانه انسان است و ماشین ( هوش مصنوعی) صرفاً ابزار بوده نیز طرح می‏شود. 

در نهایت جهت بهره وافی از کار پیشنهاد می‏گردد:

هرچند به صورت محدود و حتی گزینشی، باید هوش مصنوعی در حوزه مالکیت معنوی، مجموعه‏­ی اولیه از رویکردهای عملی و ابتکارات سیاستی سازمان‏های بین‏المللی و قانون‏گذار، تهیه شود تا ارتباط مشخصی بین دو عرصه متفاوت مورد توجه قرار گیرد.

همانطور که ممکن است افراد با ابزار هوش مصنوعی ممکن است مالکیت معنوی افراد را نقض نمایند. اما با ضابطه مند نمودن و مقرره گذاری در این حوزه و وفاق بیشتر مالیکت معنوی و مصادیق آن با هوش مصنوعی، می‏توان از ظرفیت‏های این ابزار تکنولوژی بهره بیشتری در حوزه امنیت به دست آورد.

رویکرد مشخص تقنینی ( اعم از رویکرد ملی و بین المللی) در این زمینه که هوش مصنوعی قادر به صاحب اثر شدن دارد یا خیر. در صورتی که هوش مصنوعی را می‏توان دارای ظرفیت ذی حق در مالکیت معنوی دانست، بایست از منظر تقنینی حدود و چارچوب آن مشخص و معین گردد.

 

منابع:

1.       اشتیاق، وحید. (1402). تحولات در هوش مصنوعی و آینده حفاظت از برند، قابل دسترس در سایت به آدرسhttps://sdil.ac.ir 

2.       حبیبا، سعید، مهردار قائم مقامی، گلریز.(1401). امکان‏سنجیِ حمایت از الگوریتم‏هایِ به کار رفته در هوش مصنوعی در قالبِ کپی‏رایت: مطالعۀ تطبیقی در اتحادیۀ اروپا و آمریکا، فصلنامه تحقیقات حقوقی، 25(100). 87-110.

 DOI: 10.52547/JLR.2023.230675.2453

3.       زاهدی، مهدی، چاوشی لاهرود، ابراهیم.(1401). وضعیت حقوقی پدیده‏های فکری قبل از دورة حمایت و بعد از آن، فصلنامه پژوهش‏های حقوق خصوصی، 11(41). 127-157. DOI:10.22054/jplr.2023.69929.2708

4.       شاکری، زهرا، جعفر پور، یاسمین.(1401). امکان‏سنجی اعمال حقوق معنوی مؤلف تحت فناوری‏های نوین اطلاعات و ارتباطات، فصلنامه حقوق فنآوری‏های نوین، 3(6). 29-15. DOI:10.22133/MTLJ.2022.360779.1120

5.       شبیری (زنجانی)، سیدحسن. (1389). حقوق مالکیت فکری در آثار مبتنی بر رایانه (برگرفته از رایانه). پژوهش‏های حقوق تطبیقی (مدرس علوم انسانی)، 14(2 (67))، 157-193. SID.https://sid.ir/paper/94166/fa

6.       کانون پتنت ایران. (1398). سیاست مالکیت فکری و هوش مصنوعی، قابل دسترس در سایت به آدرس https://patentoffice.ir

7.       Abbott, Ryan, (2016),I Think, Therefore I Invent: Creative Computers and the Future of Patent Law, Boston‏ College Law Review, 57(4), 1078-1126. https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/bclr57&div=35&id=&page

8.       Bibi, Kainat, Quddus, Usman, Amiruddin, Norazuan, Artificial Intelligence and its impact on Intellectual Property Law, Baltic Journal of Law & Politics, 16(1), 1-27. DOI: 10.2478/bjlp-2023-0000018

9.       Congressional Research Service, (2023), Generative Artificial Intelligence and Copyright Law, Legal Sidebar ‏Prepared‏ for‏ Members‏and‏ Committees‏ of ‏Congress,‏ 3,‏ 1-8. https://crsreports.congress.gov/product/pdf/LSB/LSB10922

10.       Gordon, W. J., (1993), A property right in self-expression: Equality and individualism in the natural law of intellectual property. The Yale Law Journal, 102(7), 1533-1609. DOI: 10.2307/796826

11.       Gurkaynak, Gonenc, Yilmaz, Ilay, & Haksever, Gunes, (2016), Stifling artificial intelligence: Human perils. Computer Law & Security Review, 32(5), 749-758. DOI: 10.1016/j.clsr.2016.05.003

12.       Hutukka, Päivi, (2023), Copyright Law in the European Union, the United States and China. IIC-International Review of Intellectual Property and Competition Law, 54(7), 1044–1080.  DOI: 10.1007/s40319-023-01357-0

13.       Israhadi, Evita Isretno, (2023), The Impact of Developments in Artificial Intelligence on Copyright and other Intellectual Property Laws, Journal of Law and Sustainable Development, 11 (11), 1-22. DOI: 10.55908/sdgs.v11i11.1965

14.       Lloyd, I, (2018), The Difficulty of Aligning Data Retention with Human Rights Protection. Computer Law Review International, 19(3), 69-81. DOI: 10.9785/cri-2018-190303

15.       Lu, Bingbin, (2021), A theory of ‘authorship transfer’and its application to the context of Artificial Intelligence creations. Queen Mary Journal of Intellectual Property, 11(1), 2-24.  DOI: 10.4337/qmjip.2021.01.01

16.       Merges, R. P, (2000), One hundred years of solicitude: intellectual property law, 1900–2000. In Intellectual Property Law and History, California Law Review, 88,(6), 2187-2240. https://doi.org/10.2307/3481215

17.       Miernicki, Martin, Ng (Huang Ying), Irene, Artificial intelligence and moral rights, AI & SOCIETY, 36(2), 319–329. DOI: 10.1007/s00146-020-01027-6

18.       Moerland, A. (2022). Artificial Intelligence and Intellectual Property Law. Available at SSRN 4203360. DOI: 10.2139/ssrn.4203360

19.       Picht, P.G, Thouvenin, Florent, (2023),AI and IP: Theory to Policy and Back Again – Policy and Research Recommendations at the Intersection of Artificial Intelligence and Intellectual Property, IC - International Review of Intellectual Property and Competition Law,54 (4), 1-25. DOI: 10.1007/s40319-023-01344-5

20.       Russell, S. J. and Norvig, P. (2016) Artificial Intelligence: A Modern Approach, 3rd edn. London: Pearson. https://people.engr.tamu.edu/guni/csce421/files/AI_Russell_Norvig.pdf

21.       Schuster, W. M, (2019), Artificial Intelligence and Patent Ownership, Washington and Lee Law Review, Wash.‏ & ‏‏Lee‏L.‏ Rev.‏ 1945‏, 74, ‏(4).‏ 1-62.‏ Available‏at: https://scholarlycommons.law.wlu.edu/wlulr/vol75/iss4/5

22.       Zatarain, Jesus Manuel Niebla, (2017), The role of automated technology in the creation of copyright works: the challenges of artificial intelligence. International Review of Law, Computers & Technology, 31(1), 91-104. DOI: 10.1080/13600869.2017.1275273

 

131

 

---

[1]  دانشجوی دکتری تخصصی، گروه حقوق، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران

[2]  استادیار، گروه حقوق، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران. (نویسنده مسؤول):

Email: [e-mail]

[3]  استادیار، گروه حقوق، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران.

[4]  artificial intelligence (AI)

[5]  Getty Images

[6]  Russell&Norvig

[7]  Bibi

[8]  Intellectual Property Rights (IPRs)

[9]  Merges

[10]  Gordon

[11]   International Business Machines Corporation (IBM)

[12]  Moerland

[13]  "the National Commission on New Technological Uses of Copyrighted Works (CONTU)

[14]  The "Office of Technology Assessment (OTA)

[15]  OTA

[16]  the Commission on New Technological Uses of Copyrighted Works (CONTU)

[17]  Schuster

[18]  Abbott

[19]  Picht& Thouvenin

[20]  Phosita

[21]  Gurkaynak et al

[22]  Israhadi

[23]  Lu

[24]  Lloyd

[25]  Hutukka

[26]  Congressional Research Service

[27]  distributed ledger technology

[28]  Miernicki& Huang Ying

[29]  Israhadi

[30]  Zatarain

---