بررسی سرمایه اجتماعی و توسعه در استانهای ایران
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران
ابوالقاسم حیدرابادی
1
,
ابراهیم صالح آبادی
2
1 - عضو هیات علمی دانشگاه
2 - عضو هیات علمی پیام نور
کلید واژه: سرمایه اجتماعی, توسعه اقتصادی, ایران و رابطه منفی,
چکیده مقاله :
سرمایه اجتماعی به عنوان سازه یا مفهومی پیچیده و چند وجهی، دارای گونه ها، سطوح، جنبه های عینی و ذهنی، عوامل، پیامدها و ویژگی هایی است که در دیدگاههای نظری و منابع تجربی، آن چنان که باید و شاید، تصریح نشدهاند. این مفهوم هر چند در متون جامعه شناسی به موضوعی فراگیر تبدیل شده است؛ ولی درحوزه اقتصاد توجه کمتری به آن صورت گرفته است. در این مقاله سعی داریم با مرور منابع در دسترس، نتایجی را که محققان در حوزه اقتصاد در رابطه با تاثیرات اقتصادی سرمایه اجتماعی به دست آورده اند؛ بررسی کرده و رابطه سرمایه اجتماعی را با توسعه در ایران نشان دهیم. عامترین نتیجه‌ای که از مرور ادبیات سرمایه اجتماعی در ایران بدست می‌آید؛ عدم توافق و اجماع محققان بر روی شاخص های سرمایه اجتماعی در ایران است. این محققان از معرفهای متعدد و متضادی برای سنجش سرمایه اجتماعی استفاده نمودهاند. نتایج تحقیق نشان داد که نه تنها رابطه مثبتی بین توسعه و سرمایه اجتماعی در ایران وجود ندارد؛ بلکه این رابطه منفی است. این رابطه به ماهیت فرایند توسعه در ایران برمی‌گردد؛ زیرا توسعه در ایران دولتی بوده و تحت تاثیر حوزه اقتصاد قرار ندارد.
Social capital as a complex or multifaceted structure or conception has species, levels, facets and subjective aspects, factors, outcomes and characteristics that are not specified in the theoretical and empirical sources as it should or may not have been. Although this concept has become a comprehensive topic in sociological texts, it has received less attention in the field of economics. In this paper, we try to review the results that the researchers in the field of economics with regard to the economic effects of social capital have gained through reviewing available sources, and to show the relationship between social capital and development in Iran.The most general result of the review of the literature of social capital in Iran is the disagreement and consensus of the researchers on the indicators of social capital in Iran. The researchers have used numerous and contradictory reagents to measure social capital. The results of the research showed that not only there is no positive relationship between development and social capital in Iran, but it is negative. This relationship goes back to the nature of the development process in Iran, because development in Iran is a government and not influenced by the economy.
_||_
سرمايه اجتماعي و توسعه در استانهاي ايران
چکيده:
سرمايه اجتماعي به عنوان سازه يا مفهومي پيچيده و چند وجهي، داراي گونه ها، سطوح، جنبه هاي عيني و ذهني، عوامل، پيامدها و ويژگي هايي است که در ديدگاههاي نظري و منابع تجربي، آن چنان که بايد و شايد، تصريح نشدهاند. اين مفهوم هر چند در متون جامعه شناسي به موضوعي فراگير تبديل شده است؛ ولي درحوزه اقتصاد توجه كمتري به آن صورت گرفته است. در اين مقاله سعي داريم با مرور منابع در دسترس، نتايجي را كه محققان در حوزه اقتصاد در رابطه با تاثيرات اقتصادي سرمايه اجتماعي به دست آورده اند؛ بررسي کرده و رابطه سرمايه اجتماعي را با توسعه در ايران نشان دهيم. عامترين نتيجهاي که از مرور ادبيات سرمايه اجتماعي در ايران بدست ميآيد؛ عدم توافق و اجماع محققان بر روي شاخص هاي سرمايه اجتماعي در ايران است. اين محققان از معرفهاي متعدد و متضادي براي سنجش سرمايه اجتماعي استفاده نمودهاند.
نتايج تحقيق نشان داد که نه تنها رابطه مثبتي بين توسعه و سرمايه اجتماعي در ايران وجود ندارد؛ بلکه اين رابطه منفي است. اين رابطه به ماهيت فرايند توسعه در ايران برميگردد؛ زيرا توسعه در ايران دولتي بوده و تحت تاثير حوزه اقتصاد قرار ندارد.
کلمات کليدي: سرمايه اجتماعي، توسعه اقتصادي، ايران و رابطه منفي
مقدمه
سرمايه اجتماعي1 در چند دهه اخير به عنوان يكي از مهمترين مباحث در ميان انديشمندان شاخه هاي مختلف علوم اجتماعي و انساني مطرح شده است. سرمايه اجتماعي مفهومي فرارشته اي است که اخيراً مورد توجه بسياري از رشته هاي علوم انساني قرار گرفته است. اين مفهوم در واقع پل ارتباطي مهمي بين اقتصاد، جامعه شناسي و علوم سياسي است که با نگرشي جديدتر به بررسي ارزش هاي اجتماعي، به ويژه ارتباطات مردمي براي دستيابي به اهداف مشترک در سطح کلان مي پردازد(فيلد، 1384: 12- 11). سنجش تاثيرات سرمايه اجتماعي بر جنبه‌هاي مختلف زندگي، از بهداشت و سلامت تا حاكميت و جامعه مدني، موضوعاتي هستند كه دلمشغولي بسياري را ايجاد نموده اند.
در اکثر مطالعات، محققان رابطه بين سرمايه اجتماعي و توسعه اقتصادي(رشد) را، به لحاظ نظري، مثبت فرض کرده و در کارهاي عملي و تجربي به اين امر رسيده اند که با افزايش سرمايه اجتماعي، سطح و ميزان توسعه اقتصادي نيز افزايش مي يابد. اين گزاره به ظاهر درست، به نظر ما در شرايطي صحيح است که ما به ماهيت توسعه اشاره نماييم. هر چه توسعه مبتني بر توسعه روابط اجتماع باشد و از درون فرايند اعتماد موجود در اجتماع و جامعه ناشي شود؛ رابطه بين توسعه اقتصادي و سرمايه اجتماعي مثبت است و هر چه توسعه بيروني باشد و دولتها بدون توجه به اعتمادسازي، مصر به انجام توسعه باشند؛ سرمايه اجتماعي نه تنها موجب توسعه نمي شود؛ بلکه مانع توسعه نيز ميشود.
طرح مسأله
مسأله اساسي اين است كه از يك طرف، حفظ و تقويت سرمايه اجتماعي به عنوان ابزاري براي توسعه و يكي از مهمترين اهداف و ضرورتهاي جديد جامعه در نظر گرفته ميشود؛ و از طرف ديگر سرمايه اجتماعي در ايران روز به روز رو به زوال و فرسايش مي‌باشد. شواهد تجربي و نتايج مطالعات و تحقيقات انجام شده در اين زمينه (با وجود فقر پژوهش در باره سرمايه اجتماعي در ايران) گوياي فرسايش سرمايه اجتماعي در چند دهه اخير مي‌باشند. در حاليكه مكانيزم مناسبي براي جايگزيني و باز توليد آن وجود ندارد. شاهد اين مدعا افول ميزان "اعتماد اجتماعي" به عنوان يكي از شاخصهاي مهم سرمايه اجتماعي، از حدود 50 درصد در سال 1353 به حدود 10 درصد در سال 1382 مي باشد كه در مقايسه با روندهاي مشاهده شده در ساير كشورها اين كاهش چشمگير در فاصله زماني نسبتاً كوتاه، قابل تأمل بسيار و نگران كننده است(كاظمي پور، 1383؛ مدني قهفرخي، 1383؛ شارع پور، 1380؛ ديني ترکماني، 1385). بنابراين مسأله اساسي فرسايش و كاهش تدريجي سرمايه اجتماعي در ايران است. لذا دليل اصلي طرح بحث سرمايه اجتماعي و سنجش آن در واقع دغدغه هايي است كه نسبت به كاهش نقش و تأثير اين عنصر بر كنش كنشگران اجتماعي وجود دارد. سرمايه اجتماعي همچنين بواسطه نقش مهمي كه در توسعه ايفاء مينمايد و كاركردهاي مثبت و منفي كه براي جامعه دارد، اهميت مهمي براي تقويت آن احساس ميشود. بنابراين براي بررسي اين مهم، لازم است كه درباره نحوه تاثير اين عامل در توسعه در مناطق مختلف جامعه پژوهش علمي صورت پذيرد تا بتوان با تكيه بر نتايج و يافته هاي حاصله برنامه‌ريزيها و سياستگذاري هاي لازم در خصوص توسعه اقتصادي اجتماعي و فرهنگي در سطوح تحليل خرد و كلان (فرد و جامعه) را به نحو شايسته‌اي انجام داد.
سرمايه اجتماعي و توسعه
در سالهاي اخير اقتصاددانان به سرمايه اجتماعي به‌عنوان يک عامل مهم در عملکرد اقتصاد کلان توجه زيادي کردند. مطالعات جدي در حوزه سرمايه اجتماعي با مطالعه پوتنام و همکارانش (۱۹۹۳) شروع شد و با مطالعه فوکوياما اهميت سرمايه اجتماعي در حوزه اقتصاد افزايش يافت. سرمايه اجتماعي از راههاي گوناگوني بر اقتصاد تاثير ميگذارد. در ادبيات اقتصادي، رويكردهاي موجود به تاثيرات اقتصادي سرمايه اجتماعي را ميتوان در دوگروه تقسيم بندي نمود :
1- رويكردهاي كلان نهادگرا كه عمدتا بر تحقيقات بين كشوري استوار بوده است. هر چند در تحقيقات از اين نوع ممكن است از اصطلاح سرمايه اجتماعي به طور مشخص استفاده نشده است و از مفاهيمي مانند انسجام اجتماعي، قابليتهاي اجتماعي استفاده شده است.
2- رويكردهاي خرد كه تاثيرات سرمايه اجتماعي را در عملكرد بنگاه ها بررسي نموده است. در اين رويكرد عمدتا بر نقش سرمايه اجتماعي در ساختن شبكه‌هاي حمايتي مورد نياز كارآفرينان و بنگاه ها كه عامل مهمي در دستيابي به سرمايه، بازار مصرف و همكاري‌هاي بين بنگاهي است، تاكيد مي شود.
به نظر مي رسد مي توان در موارد زير بين كاركرد هاي سرمايه اجتماعي و بهبود عملكرد اقتصادي رابطه برقرار نمود:
1- كاهش هزينه مبادله(هزينه قيمت گذاري، هزينه انتخاب فروشنده، هزينه مذاكره و تنظيم قرارداد و هزينه پيگيري و نظارت بر قرارداد): هر قدر در يك جامعه اعتماد متقابل بين مردم بيشتر باشد، هزينه مبادله كاهش مي يابد .افزايش اعتماد به كاهش مقررات و قوانين مورد نياز براي برقراري قراردادها در جامعه كمك در ادبيات اقتصادي وجود مي كند. مساله معروفي به نام معماي زندني دارد كه به نقش عدم اعتماد در پايين آوردن كارآيي اقتصادي توجه مي دهد. در اين مساله نشان داده مي شود كه اگر دو زنداني به يكديگر اعتماد نداشته باشند، نتيجه نهايي بازي آن ها به سمت نقطه اي تمايل مي يابد كه به ضرر هر دو آ ن ها است و هر قدر ميزان اعتماد بيشتر مي شود. بالا رفتن اعتماد افزايش يابد، تمايل به راه حل هاي همكارانه بين مردم يك جامعه شاخصي براي بالا بودن سرمايه اجتماعي در آن جامعه است و كمك مي كند در فعاليت هاي اقتصادي مشابه رفتار بازي زنداني راه حل هاي همكارانه تر كه داراي نتايج بيشتري براي هر دو طرف است بيشتر دنبال شود.
2- رفع عدم تقارن اطلاعاتي: عضويت در شبكه هاي اجتماعي باعث افزايش قدرت دسترسي افراد به اطلاعات مي شود .عدم تقارن هاي اطلاعاتي بين بنگاه ها و مصرف كنندگان باعث دور شدن بازارها از كارآيي نهايي خود مي شود.
3- كاهش سواري مجاني: تمايل به همكاري متقابل احتمال رفتارهاي سودجويانه در قالب سواري مجاني را كاهش مي دهد. تحقيقات نشان مي دهد زماني كه افراد احتمال برخورد بيشتري را با فرد ديگري بدهند، رفتار آنها از سواري مجاني دور مي شود. به اين ترتيب سرمايه اجتماعي انگيزه توليد برون داد منفي را در جوامع كاهش مي دهد. موضوع را با يك مثال توضيح مي دهيم. بنگاهي كه در يك منطقه مسكوني آلودگي شيميايي يا ذرات معلق در هوا توليد كرده و موجب ضرر و زيان ساير بنگاهها (مثلا رستوران يا خشكشويي) مجاور مي شود، با هزينه اين بنگاه ها سواري مجاني انجام مي دهد. بنگاه هاي ديگر براي كاهش اثرات منفي كاركرد بنگاه اول بايد متوسل به قانون شوند. سرمايه اجتماعي در اين جا مي توان فعال شده و از طريق كاهش دادن تمايل بنگاه اول به توليد آلودگي و يا يافتن راه حلهاي مشترك بين افراد برونداد منفي براي جامعه را كاهش دهد.
با توجه به چنين ادبياتي مي توان فرض را بر تاثيرگذاري مثبت سرمايه اجتماعي بر توسعه بنا نهاد و اين گزاره را به عنوان فرضيه بيان کرد:
فرضيه تحقيق: سرمايه اجتماعي باعث توسعه مي شود.
براي آزمون اين فرضيه ما بر اساس تحقيقات پيشين درصدد بررسي اين فرضيه در بين استانهاي ايران هستيم.
روش تحقيق
تحقيق حاضر تحقيقي است که از نوع تحليل ثانويه در زمينه سرمايه اجتماعي استفاده نموده است. اين نوع داده ها از نوع تحقيقات توصيفي با استفاده از روش پيمايشي2 يا زمينه يابي محسوب مي‌گردد كه با بررسي نمونه آماري گويا از جمعيت، بدنبال تعميم نتايج به جمعيت آماري مي‌باشد.
با توجه به اين‌كه موضوع تحقيق حاضر، بررسي رابطه توسعه اقتصادي و سرمايه اجتماعي در ميان استانهاي کشور است، واحد تحليل در اين تحقيق، استانهاي کشور مي‌باشد. منظور از سرمايه اجتماعي در اين مقاله استفاده از شاخص هاي زير است:
1. شاخص هاي استفاده شده در تحقيق سعادت شامل اعتماد، مشارکت در انتخابات، مشارکت جمعي، جرم، صداقت و آگاهي عمومي می شود(سعادت، 1385: 184).
2. شاخص هاي استفاده شده در تحقيق حسيني و همکاران
· بعد ساختاري- غيررسمي: رفت و آمد خانوادگي و ديد و بازديد با همکاران
· بعد ساختاري- تعميم يافته: شرکت در جشن و سرور، نماز جماعت و جمعه، عضويت در بسيج، انجمن و غيره
· بعد ساختاري- نهادي: ميزان مشارکت در انتخابات
· بعد شناختي- غير رسمي: اعتماد و ميزان مشورت با خانواده و دوستان و غيره
· بعد شناختي- تعميم يافته: اعتقاد به رواج گذشت و امانتداري و غيره
· بعد شناختي- نهادي: ميزان اعتماد به قضات، روحانيت و غيره(حسيني و همکاران، 1386: 66).
3. شاخص هاي استفاده شده در تحقيق عبداللهي و همکار
· روابط انجمني- شبکه روابط با گروهها و نهادها
· هنجارها و اعتماد اجتماعي
· پيوندها و اعتماد بين فردي
· همبستگي و انسجام اجتماعي
· حمايت اجتماعي(عبداللهي و همکار، 1386: 212؛ عبداللهي، 1386 :45).
منظور از توسعه اقتصادي در اين مقاله استفاده از شاخص هاي زير است:
1- ميزان توسعه استانها در سال 1376(تحقيق بختياري و همکاران)
2- ميزان اميد به زندگي استانها در سال 1381(تحقيق حسيني زاده و همکاران)
3- ميزان توسعه آموزشي استانها در سال 1381(تحقيق حسيني زاده و همکاران)
4- ميزان درآمد سرانه استانها در سال 1381(تحقيق حسيني زاده و همکاران)
5- ميزان توسعه انساني استانها در سال 1381 (تحقيق حسيني زاده و همکاران)
6- ميزان درآمد سرانه استانها در سال 1380(تحقيق بختياري و همکاران)
7- ميزان درآمد سالانه استانها در سال 1380
8- ميزان توسعه استانها در سال 1380(تحقيق بختياري و همکاران)
9- ميزان ضريب جيني استانها در سال1379(تحقيق ابونوري و همکاران)
10- ميزان محصول خالص داخلي در سال1379(تحقيق ابونوري و همکاران)
11- ميزان تورم استانها در سال 1379(تحقيق ابونوري و همکاران)
12- ميزان درآمد مالياتي استانها در سال1379(تحقيق ابونوري و همکاران).
13- نسبت سهم توليد ناخالص داخلي به جمعيت استان در سال 1379
14- سهم استان در توليد ناخالص داخلي در سال 1379
15- ضريب جيني
سرمايه اجتماعي در ايران
عليرغم تلاش هاي نظري و تجربي انجام گرفته، هنوز در ارتباط با مفهوم سرمايه اجتماعي، با مسايل بينشي و روشي عديده اي چون تقليل گرايي و نقص مباني نظري و ابزار اندازگيري، تداخل بين عوامل، شاخصها و پيامدهاي سرمايه اجتماعي، توصيفي بودن و ضعف انسجام نسري منابع تجربي و ... روبرو هستيم. با عنايت به متون تجربي که در زمينه سرمايه اجتماعي در ايران وجود دارد؛ مي توان به عامترين مسايلي که در اين زمينه وجود دارد، توجه کرد که عبارتند از:
1- استفاده از شاخص هاي متفاوت براي سنجش سرمايه اجتماعي. به عنوان مثال آقاي سعادت(1385) در تحقيق خويش از مولفه‌هایي استفاده کرده است که مولفه جرم در آن نکته مهمي محسوب ميشود. در حاليکه عبداللهي و همکار(1386) از حمايت اجتماعي به عنوان شاخص استفاده نموده است. حسيني و همکاران(1386) بر اساس تحليل ثانويه از پيمايشهاي انجام گرفته توسط وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامي از ابعاد متفاوتي سخن گفته اند. جدول زير شاخص هاي مورد استفاده محققان را نشان ميدهد.
شاخص هاي استفاده شده در تحقيق سعادت | شاخص هاي استفاده شده در تحقيق حسيني و همکاران
| شاخص هاي استفاده شده در تحقيق عبداللهي و همکار |
اعتماد مشارکت در انتخابات مشارکت جمعي جرم صداقت آگاهي عمومي
| بعد ساختاري- غير رسمي: رفت و آمد خانوادگي و ديد و بازديد با همکاران بعد ساختاري- تعميم يافته: شرکت در جشن و سرور، نماز جماعت و جمعه و غيره بعد ساختاري- نهادي: ميزان مشارکت در انتخابات بعد شناختي- غير رسمي: اعتماد و ميزان مشورت با خانواده و دوستان بعد شناختي- تعميم يافته: اعتقاد به رواج گذشت و امانتداري و غيره بعد شناختي- نهادي: ميزان اعتماد به قضات، روحانيت و غيره(حسيني و همکاران، 1386: 66). | روابط انجمني- شبکه روابط با گروهها و نهادها هنجارها و اعتماد اجتماعي پيوندها و اعتماد بين فردي همبستگي و انسجام اجتماعي حمايت اجتماعي (عبداللهي و همکار، 1386: 212). |
2- سنجش سرمايه اجتماعي در ايران توسط محققان به نتايج واحدي نرسيده است. يافته‌هاي بدست آمده از تحليل محققان نشان مي دهد که اجماع نظري در اين زمينه وجود ندارد. به عنوان نمونه، بين نتايج تحقيق آقاي سعادت(1385) از يک سو و تحقيق حسيني و همکاران(1386) و عبداللهي و همکار(1386) از سوي ديگر، رابطه معکوسي را نشان مي دهد. به عبارت ديگر در اين تحقيقات، ميزان سرمايه اجتماعي براي هر استان متفاوت است. به عنوان مثال سرمايه اجتماعي مرکز استان ايلام در تحقيق حسيني و عبداللهي در حد بالا است، ولي در تحقيق سعادت در حد پايين قرار دارد. نمودار زير نتايج اين تحقيقات را نشان ميهد.
استان | رتيه سرمايه اجتماعي در مراکز استان سال 85(عبداللهي و همکاران) | رتيه سرمايه اجتماعي در مراکز استان 1379 ( حسيني و همکاران) | رتيه سرمايه اجتماعي دراستان سال 1380 ( سعادت) |
آذربايجان شرقي | 1 | 17 | 19 |
آذربايجان غربي | 9 | 20 | 5 |
اردبيل | 3 | 13 | 24 |
اصفهان | 29 | 27 | 6 |
ايلام | 4 | 1 | 25 |
بوشهر | 22 | 4 | 16 |
تهران | 25 | 28 | 13 |
چهارمحال بختياري | 6 | 19 | 10 |
خراسان | 27 | 22 | 4 |
خوزستان | 2 | 24 | 21 |
زنجان | 7 | 16 | 14 |
سمنان | 18 | 12 | 26 |
سيستان | 1 | 5 | 28 |
فارس | 19 | 26 | 1 |
قزوين | 15 | 15 | 18 |
قم | 21 | 14 | 8 |
کردستان | 23 | 7 | 17 |
کرمان | 19 | 23 | 15 |
کرمانشاه | 17 | 9 | 9 |
کهگيلويه ويراحمد | 5 | 27 | 2 |
گلستان | 11 | 18 | 3 |
گيلان | 20 | 21 | 7 |
لرستان | 24 | 3 | 20 |
مازندران | 12 | 6 | 23 |
مرکزي | 13 | 8 | 12 |
هرمزگان | 10 | 10 | 22 |
همدان | 16 | 25 | 11 |
يزد | 26 | 11 | 2 |
نمودارهاي زير رابطه شاخص هاي سرمايه اجتماعي مورد استفاده محققان را نشان ميدهد. نتايج تحقيق حسيني و همکاران و عبداللهي از يک سو، و نتايج تحقيق سعادت از سوي ديگر، تباين زيادي دارند؛ در حاليکه نتايج تحقيق حسيني با نتايج تحقيق عبداللهي هماهنگي بيشتري دارند.
با حذف استان تهران و ايلام رابطه بين اين دو متغيير تغير نميکند، ولي ضعيفتر مي شود
3- بين ابعاد سرمايه اجتماعي رابطه مستقيم وجود ندارد. به عنوان نمونه بين بعد ساختاري - غير رسمي سرمايه اجتماعي و بعد شناختي - غير رسمي سرمايه اجتماعي رابطه معنادري وجود ندارد.
رابطه سرمايه اجتماعي با توسعه يافتگي
از آنجا که نحوه سنجش سرمايه اجتماعي در ايران متفاوت انجام مي شود. توسعه با هر کدام از اين شاخص هاي مورد استفاده محققان رابطه اي خاصي دارد. در اين مقاله، ما از شاخص هاي مورد سنجش حسيني و همکاران و عبداللهي استفاده کردهايم. تحقيق سعادت با رابطه منفي و معکوسي که با اين دو تحقيق دارند؛ مي تواند عکس يافته ها را تاييد نمايند. در اين مقاله ما رابطه سرمايه اجتماعي را با توسعه، تورم، درآمد سالانه، درآمد مالياتي، هزينه هاي دولتي، اشتغال و محصول خالص داخلي استانها مورد بررسي قرار ميدهيم. از آنجا که دسترسي به داده هاي مورد استفاده به دلايل متعدد مشکل بود و اساساً چنين آماره هاي موجود نبود؛ در اين مقاله تنها بر اساس داده هاي موجود تحليل خود را به انجام رساندهايم.
سرمايه اجتماعي و توسعه
در بررسي رابطه سرمايه اجتماعي با توسعه آموزشي و توسعه انساني و توسعه در معناي کلي آن، رابطه منفي بين آنها وجود دارد. به اين معنا که با کاهش سرمايه اجتماعي در استانهاي کشور توسعه آموزشي و انساني و توسعه در معناي کلي آن در يک و دو سال بعد از آن افزايش پيدا ميکند. جدول زير و نمودار هاي زير اين مطلب را نشان ميدهد.
|
| ميزان سرمايه اجتماعي مراکز استانها در سال 79(حسيني و همکاران) |
|---|---|---|
ميزان توسعه آموزشي استانها در سال 1381( حسيني زاده و همکاران) | پيرسون | - .427* |
معناداري | .024 | |
ميزان توسعه انساني استانها در سال 1381(حسيني زاده و همکاران) | پيرسون | -.455* |
معناداري | .015 | |
ميزان توسعه استانها در سال 1380( بختياري و همکاران) | پيرسون | -.416* |
معناداري | .028 |
در اين نمودار با حذف استان ايلام و سيستان از تحليل رابطه تغيير نمي کند. 
سرمايه اجتماعي هزينه هاي دولتي
در بررسي رابطه سرمايه اجتماعي با هزينه هاي دولتي رابطه منفي بين آنها وجود دارد. به اين معنا که با کاهش سرمايه اجتماعي در استانهاي کشور هزينه هاي دولتي افزايش پيدا مي کند. جدول زير اين مطلب را نشان ميدهد.
|
| ميزان سرمايه اجتماعي مراکز استانها در سال 79(حسيني و همکاران) |
|---|---|---|
ميزان هزينه هاي دولتي استانها در سال1379( ابونوري و همکاران) | ضريب پيرسون | -.568** |
معناداري | .002 | |
ميزان هزينه هاي دولتي استانها در سال 1380( ابونوري و همکاران) | ضريب پيرسون | -.585** |
معناداري | .001 |
سرمايه اجتماعي و محصول خالص داخلي استانها
در بررسي رابطه سرمايه اجتماعي با ميزان محصول خالص داخلي استانها رابطه منفي بين آنها وجود دارد. به اين معنا که با کاهش سرمايه اجتماعي در استانهاي کشور محصول خالص داخلي استانها افزايش پيدا ميکند. جدول زير اين مطلب را نشان ميدهد.
|
| ميزان سرمايه اجتماعي مراکز استانها در سال 79( حسيني و همکاران) |
|---|---|---|
ميزان محصول خالص داخلي در سال1379( ابونوري و همکاران) | ضريب پيرسون | -.438* |
معناداري | .020 | |
ميزان محصول خالص داخلي در سال 1380( ابونوري و همکاران) | ضريب پيرسون | -.477** |
معناداري | .010 |
سرمايه اجتماعي و درآمد
جدول زير همبستگي بين ابعاد سرمايه اجتماعي و ميزان درآمد استانها را نشان مي دهد. روابط ساير متغيرها هر چند داراي همبستگي منفي دارند؛ به لحاظ آماري معنادار نيستند.
|
| سرمايه اجتماعي بعد شناختي – تعميم يافته 79 | سرمايه اجتماعي بعد شناختي – نهادي 79 | سرمايه اجتماعي کل مراکز استانه در سال 79ا |
|---|---|---|---|---|
ميزان درآمد مالياتي استانها در سال 79 (ابوري و همکاران) | پيرسون | -.551 | -.514 | -.679 |
معناداري | .002 | .006 | .000 | |
ميزان درآمد مالياتي استانها در سال80 ( ابونوري و همکاران) | پيرسون | -.539 | -.489 | -.617 |
معناداري | .003 | .010 | .000 | |
ميزان درآمد مالياتي استانها در سال 81 | پيرسون | -.532 | -.482 | -.606 |
معناداري | .004 | .011 | .001 | |
ميزان درآمد سرانه استانها در سال 1381( حسيني زاده و همکاران) |
|
|
| -.420* |
|
|
| .026 |
سرمايه اجتماعي و تورم
جدول زير همبستگي بين سرمايه اجتماعي و ميزان تورم استانهاي کشور را نشان مي دهد. روابط متغيرها هر چند داراي همبستگي منفي بودند؛ اما به لحاظ آماري معنادار نيستند. بين تورم و ابعاد سرمايه اجتماعي نيز هيچ گونه ارتباط معناداري وجود ندارد.
|
| ميزان سرمايه اجتماعي استان 1380(سعادت) | ميزان سرمايه اجتماعي مراکز استانها در سال 79( حسيني و همکاران) |
|---|---|---|---|
ميزان تورم استانها در سال 1379( ابونوري و همکاران) | ضريب پيرسون | -.334 | .106 |
معناداري | .082 | .593 | |
ميزان تورم استانها در سال 1380(ابونوري و همکاران) | ضريب پيرسون | .193 | -.290 |
معناداري | .324 | .134 |
سرمايه اجتماعي و اشتغال
جدول زير همبستگي ها بين ميزان اشتغال و ميزان سرمايه اجتماعي را نشان مي دهد.
ميزان سرمايه اجتماعي کل استانها در سال 79 | بعد شناختي – غير رسمي 79 | بعد شناختي - تعميم يافته 79 | بعد شناختي – غير رسمي 79 |
| ||||
معناداري | پيرسون | معناداري | پيرسون | معناداري | پيرسون | معناداري | پيرسون | |
.021 | -.435* | .017 | -.454* | .036 | -.398* |
|
| ميزان اشتغال استانها(1380) |
|
|
|
|
|
| .050 | -.374* | ميزان اشتغال استانها(1379) |
همچنانکه جدول نشان مي دهد، رابطه منفي بين ميزان اشتغال و ميزان سرمايه اجتماعي وجود دارد. نمودارهاي زير اين رابطه را بهتر نشان مي دهند.
بررسي ارتباط بين ميزان سرمايه اجتماعي و ميزان اشتغال و نرخ مشارکت استانها در سال 1385 نشان مي دهد که بين اين متغيرها رابطه مثبتي وجود ندارد. اکثر روابط منفي و غير معنادار است.
نماگر سرمايه اجتماعي(عبداللهي، 1386) |
| ميزان بيکاري(1385) | نرخ مشارکت اقتصادي(1385) |
|---|---|---|---|
روابط انجمني | پيرسون | .088 | -.055 |
معناداري | .655 | .779 | |
هنجارها و اعتماد اجتماعي
| پيرسون | -.073 | -.243 |
معناداري | .711 | .214 | |
پيوندها و اعتماد بين فردي
| پيرسون | -.169 | -.257 |
معناداري | .389 | .187 | |
همبستگي و انسجام اجتماعي
| پيرسون | .093 | -.049 |
معناداري | .637 | .805 | |
حمايت اجتماعي
| پيرسون | .173 | -.226 |
معناداري | .380 | .248 | |
سرمايه اجتماعي قديم | پيرسون | -.115 | .050 |
معناداري | .561 | .800 | |
سرمايه اجتماعي جديد | پيرسون | -.061 | -.314 |
معناداري | .757 | .104 | |
سرمايه اجتماعي کل | پيرسون | -.021 | -.299 |
معناداري | .916 | .122 |
سرمايه اجتماعي و ضريب جيني
جدول و نمودارهاي زير ضريب همبستگي بين سرمايه اجتماعي و ضريب جيني را در بين استانهاي کشور نشان ميدهد.
| سرمايه اجتماعي شناختي – تعميم يافته(1379) | سرمايه اجتماعي شناختي – نهادي (1379) | ||
|---|---|---|---|---|
| پيرسون | معناداري | پيرسون | معناداري |
ضريب جيني 79(ابونوري و همکار) | -.425* | .024 | -.431* | .025 |
بحث و نتيجهگيري
اکثر تحقيقات نشان مي دهد که بين سرمايه اجتماعي و توسعه در ايران رابطه مثبتي وجود دارد. رحماني و همکاران نشان دادهاند که در سالهاي 1379تا 1382، با ثابت بودن ساير شرايط، با افزايش يک واحد شاخص سرمايه اجتماعي، رشد اقتصادي 0.18درصد افزايش مييابد(رحماني و همکاران، 1386: 1). وي در تحقيق ديگري نشان داد که با ثابت بودن ساير شرايط، افزايش يك واحد در ميزان بي اعتمادي(چک بلامحل)، به ميزان 0.11درصد رشد اقتصادي كاهش مي يابد كه بيان كننده اثر مثبت اعتماد بر روي رشد اقتصادي مي باشد(رحماني و همکار، 1386).تحقيقات ديگري نيز بر اين امر مهر تاييد ميزنند. اميري و همکاران نشان دادند که سرمايه اجتماعي برون گروهي اثر مثبت و معنادار بر رشد اقتصادي دارد و علامت سرمايه اجتماعي درون گروهي به شاخصهاي سرمايه اجتماعي حساس است که مي تواند مثبت يا منفي باشد(اميري و همکار، 1385: 111-112). مويدفر نيز نشان داد که در استانهاي که سرمايه اجتماعي عام پايين‌تر است، رشد اقتصادي نيز کمتر بوده است(مويدفر، 1385). حسيني نيز بر همبستگي مثبت بين سرمايه اجتماعي و عملکرد اقتصادي تاکيد دارد(حسيني،1384).
با اين حال تحقيقي که بر رابطه منفي بين توسعه و سرمايه اجتماعي تاکيد دارد، کمتر وجود دارد. تنها تحقيقي که با بقيه تحقيقات نسبت متفاوتي دارد؛ تحقيق عبداللهي است که بر رابطه منفي و ظاهري توسعه و سرمايه اجتماعي تاکيد دارد(عبداللهي و همکار، 1386: 222 و عبداللهي،1386: 46).
به نظر ميرسد رابطه توسعه با سرمايه اجتماعي در ايران از پيچيدگي خاصي پيروي ميکند. نتايج حاصل از اين مقاله بر رابطه منفي بين اين دو منتغير دلالت داشت. روابط منفي بين اکثر شاخصهاي سرمايه اجتماعي و توسعه نشانگر اين امر است که ماهيت توسعه متغير اصلي در اين رابطه است. بنابراين عامترين نتيجهاي که مي توان از اين مقاله استنتاج کرد؛ نبود رابطه مثبت بين توسعه و سرمايه اجتماعي است. اکثر شاخص هاي اقتصادي رابطه منفي با سرمايه اجتماعي دارند.
با توجه به اين که توسعه در ايران، امري بيروني است و متولي آن دستگاههاي دولتي است، رابطه منفي بين توسعه و سرمايه اجتماعي قابل توجيه(نه تبيين) است. براي اين توجيه ميتوان دلايل زير را اقامه کرد:
از نظر ما، توسعه فرايندي است که در طي آن، افراد جامعه دست به توليد کالاي عمومي ميزنند. توسعه خود محصول توليد کالاهاي عمومي است. توليد کالاي عمومي نيازمند وجود اعتماد متقابل بين افراد است. به عبارت ديگر، تا زماني که شخص اطميناني از مشارکت افراد ديگر نداشته باشد، دست به مشارکت نمي زنند. از آنجا که توسعه در ايران اساساً توسط دولت انجام ميگيرد و نه افراد جامعه؛ بنابراين توسعه ارتباط کمتري به اعتماد اجتماعي و سرمايه اجتماعي دارد.
منابع
ابونوري، اسمعيل ( ۱۳۷۱ )، معرفي يك الگوي جديد توزيع درآمد، برنامه و توسعه، شماره اول
ابونوري، اسمعيل ( ۱۳۷۶ )، اثر شاخص هاي اقتصاد كلان بر توزيع درآمد، تحقيقات اقتصادي، شماره ۵۱
ابونوري، اسمعيل، خوشکار، آرش(1385)، اثر شاخص هاي اقتصاد کلان بر توزيع درآمد در ايران: مطالعه بين استاني، مجله تحقيقات اقتصادي، شماره 77
آذر عادل,غلام رضايي داوود(1385)، رتبه بندي استانهاي كشور با رويكرد تحليل پوششي داده ها (با به كار گيري شاخصهاي توسعه انساني)، پژوهشهاي اقتصادي ايران، شماره 8(27 )
اميني نجات، يدالهي حسين، اينانلو صديقه(1385)، رتبه بندي سلامت استانهاي کشور، رفاه اجتماعي، شماره 5(20)
اميري، ميثم؛ رحماني، تيمور(1385)،بررسي آثار سرمايه اجتماعي درون گروهي و برون گروهي بر رشد اقتصادي استانهاي ايران، دو فصلنامه جستارهاي اقتصادي، سال سوم، شماره ششم
بختياري، صادق؛ دهقاني زاده، مجيد؛ حسين پور، سيد مجتبي(1385)، بررسي جايگاه استانهاي کشور از منظر شاخص توسعه انساني، مجله دانش و توسعه، شماره 19
برهان يزداني، سميه.(1383). بررسي وضعيت سرمايه اجتماعي در ايران طي دوران پس از انقلاب اسلامي، پايان نامه كارشناسي ارشد، رشته اقتصاد، دانشگاه الزهراء، استاد راهنما: ايرج توتونچيان
پاتنام، روبرت (1377)، دموکراسي و سنت هاي مدني (تجربه ايتاليا و درس هايي براي کشورهاي در حال گذرا )، ترجمه محد تقي دلفروز، تهران: نشر روزنامه سلام .
تاجبخش، کيان(1384)، سرمايه اجتماعي، دموکراسي و توسعه، ، تهران، نشر شيرازه .
تاجبخش، کيان؛ ثقفي مراد،كوهستاني نژاد مسعود .(1382). سرمايه اجتماعي و سياستهاي اجتماعي (بررسي وضعيت سرمايه اجتماعي در ايران امروز( »، رفاه اجتماعي ويژه نامه، شماره3 (پياپي10)
تقوايي، مسعود؛ قائد رحمتي، صفر(1385)، تحليل شاخص هاي توسعه ي فرهنگي استانهاي کشور، مجله جغرافيا و توسعه ي ناحيهاي، شماره هفتم
حسين زاده دلير، کريم؛ ملکي، سعيد(1385)، بررسي وضعيت شاخص هاي توسعه انساني در استان ايلام، مجيه جغرافيا و توسعه، شماره ششم
حسيني سيداميرحسين,علمي زهرا,شارع پور محمود(1386)، رتبه بندي سرمايه اجتماعي در مراكز استان هاي كشور، رفاه اجتماعي، 26
حسيني،سيد اميرحسين. (1384)،بررسي رابطه بين سرمايه اجتماعي و سهم استان در توليد ناخالص داخلي براب سال 1379، پايان نامه کارشناسي ارشد، رشته علوم اقتصادي، دانشگاه مازندران
حسيني، سيد يعقوب، اسکندري، آتوسا(1378)، رتبه بندي استان هاي کشور از حيث برخورداري از شاخص هاي اقتصادي - اجتماعي، برنامه و بودجه، شماره 51 .
حسيني، سيد يعقوب، اسکندري، آتوسا(1378)، نگاهي اجمالي به تورم و نظريات تبيين کننده تورم، تعاون، دوره جديد، شماره 99
ديني ترکماني، علي. (1385) تبيين افول سرمايه اجتماعي، فصلنامه علمي پژوهشي رفاه اجتماعي، سال ششم شماره 23، زمستان، صص147-171.
رحماني، تيمور؛ اميري، ميثم (1386)،بررسي تاثير اعتماد بر رشد اقتصادي در استانهاي ايران با روش اقتصاد سنجي فضايي، مجله تحقيقات اقتصادي، شماره 78
رحماني، تيمور؛ عباسي نژاد، حسين؛ اميري، ميثم(1386)، بررسي تاثير سرمايه اجتماعي بر رشد اقتصادي ايران؛ مطالعه موردي: استانهاي کشور با روش اقتصادي سنجي فضايي، فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي، سال ششم، شماره دوم
سعادت رحمان(1385)، تخمين سطح و توزيع سرمايه اجتماعي استان ها، رفاه اجتماعي، شماره 23
شارع پور، محمود . (1380). فرسايش سرمايه اجتماعي و پيامد هاي آن، نامه انجمن جامعه شناسي ايران، سال اول شماره 3 .
شارع پور، محمود. (1385). سرمايه اجتماعي: مفهوم سازي، سنجش و دلالتهاي سياستگذاري»، سازمان مديريت و برنامه ريزي کشور، سازمان مديريت و برنامه ريزي استان مازندران، معاونت اقتصادي و برنامه ريزي، 210 صفحه.
عبداللهي، محمد(1386)، مسائل و راه حلهاي سنجش و تحليل سرمايه اجتماعي در ايران، فصلنامه علوم اجتماعي، دانشگاه علامه طباطبائي، شماره 38 و 39
عبداللهي، محمد؛ موسوي، ميرطاهر(1386)سرمايه اجتماعي در ايران: وضعيت موجود، دورنماي آينده و امکان شناسي گذار، رفاه اجتماعي، شماره 25
فوكوياما، فرانسيس(1379)، «پايان نظم: سرمايه اجتماعي و حفظ آن»، مترجم غلامعباس توسلي، تهران: جامعه ايرانيان.
فيلد، جان (1384). سرمايه اجتماعي، ترجمه جلال متقي، تهران موسسه عالي پژوهش تامين اجتماعي.
کاظمي پور، عبدالمحمد. (1383). سرمايه اجتماعي در ايران، تحليل ثانويه پيمايش هاي 1353-1382، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران: دفتر طرح هاي ملي.
کلمن، جيمز. 1377. بنياد هاي نظريه هاي جامعه شناسي. تهران. نشر ني
مدني قهفرخي، سعيد. (1383). پيامدهاي جنسيتي تخريب سرمايه اجتماعي، دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران، نامه علوم اجتماعي، فصل شهريور، سال يازدهم، شماره3 (پياپي 23)
مويدفر، رزيتا(1385)، بررسي روند تحولات سرمايه اجتماعي و پيامدهاي اقتصادي آن در ايران، پايان‌نامه دکتري اقتصاد دانشگاه اصفهان.
Social capital and development in the provinces of Iran
Abstract
Social capital as a complex or multifaceted structure or conception has species, levels, facets and subjective aspects, factors, outcomes and characteristics that are not specified in the theoretical and empirical sources as it should or may not have been. Although this concept has become a comprehensive topic in sociological texts, it has received less attention in the field of economics. In this paper, we try to review the results that the researchers in the field of economics with regard to the economic effects of social capital have gained through reviewing available sources, and to show the relationship between social capital and development in Iran.
The most general result of the review of the literature of social capital in Iran is the disagreement and consensus of the researchers on the indicators of social capital in Iran. The researchers have used numerous and contradictory reagents to measure social capital. The results of the research showed that not only there is no positive relationship between development and social capital in Iran, but it is negative. This relationship goes back to the nature of the development process in Iran, because development in Iran is a government and not influenced by the economy.
Keywords: Social Capital, Economic Development, Iran, and Negative Relationship.
[1] 1- Social Capital
[2] 2- Survey