بررسی و اولویت‌بندی راهبردهای توسعه گردشگری در شهرستان خلخال با استفاده روش کوپراس
محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران
1 - استادیار جامعه‌شناسی، گروه علوم اجتماعی، واحد خخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران
2 - دانشجوی دکتری گردشگری، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.
کلید واژه: تحلیل SWOT, گردشگری, روش کوپراس, شهرستان خلخال, برنامه ریزی راهبردی,
چکیده مقاله :
برنامه‌ریزی راهبردی گردشگری، ابزاری برای ایجاد تصمیم‌های بهینه و تعیین خط مشی‌ها و سیاست‌های توسعه گردشگری در یک منطقه می باشد. شهرستان خلخال، از شهرهای گردشگرپذیر کشور محسوب می‌شود که به دلیل وجود برخی مشکلات در راه توسعه گردشگری، نیازمند برنامه‌ریزی راهبردی می‌باشد. در این پژوهش جهت نیل به این هدف، نقاط ضعف و قوت و همچنین فرصت‌ها و تهدیدهای گردشگری شهرستان با استفاده از تحلیل SWOT شناسایی شده و به وسیله کارشناسان ارزشیابی شده و سپس راهبردهای مطلوب گردشگری تعیین شدند و در نهایت این راهبردها با استفاده روش ارزیابی کوپراس اولویت‌بندی شدند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که گردشگری شهرستان خلخال در موقعیت بینابین تدافعی و تهاجمی قرار دارد و بیشتر راهبردهای تعیین شده نیز در بخش زیرساختی و آموزشی می‌باشد. نتایج اولویت‌بندی راهبردها نیز نشان می‌دهد که راهبردهای تهاجمی بیش از دیگر راهبردها مورد توجه قرار گرفته و لذا برنامه‌ریزی راهبردی گردشگری این شهرستان باید به دنبال استفاده از نقاط قوت و به منظور بهره‌گیری از فرصت‌ها و افزایش نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف باشد.واژگان کلیدی: شهرستان خلخال، برنامه ریزی راهبردی، گردشگری، تحلیل SWOT، روش کوپراس.
Tourism strategic planning is tool in order to making optimal decisions and determining policies and development politics for tourism. Khalkhal city is one of the attractive tourist cities that because this city has some problems for tourism development, then strategic planning is necessary for it. In order to achieve this goal, strengths, weakness, opportunities and treats of tourism for this city is realized by SWOT analysis and is assessed by experts and is determined suitable tourism strategies and finally, these strategies prioritize by QSPM matrix. The results of this research shows that tourism Khalkhal city is between invade and defend strategies and more strategies related with educational and infrastructural sectors. The results of prioritize strategies shows that invade strategies is attention more than other strategies and so, tourism strategic planning for Khalkhal city must persuade using strengths in order to using opportunities and increasing strengths and decreasing weaknesses.Key words: Khalkhal city, Strategic planning, Tourism, STOW analysis, QSPM matrix.
_||_
بررسی و اولویت‌بندی راهبردهای توسعه گردشگری در شهرستان خلخال با استفاده روش کوپراس
چکیده
برنامه‌ریزی راهبردی گردشگری، ابزاری برای ایجاد تصمیم‌های بهینه و تعیین خط مشی‌ها و سیاست‌های توسعه گردشگری در یک منطقه می باشد. شهرستان خلخال، از شهرهای گردشگرپذیر کشور محسوب می‌شود که به دلیل وجود برخی مشکلات در راه توسعه گردشگری، نیازمند برنامه‌ریزی راهبردی می‌باشد. در این پژوهش جهت نیل به این هدف، نقاط ضعف و قوت و همچنین فرصت‌ها و تهدیدهای گردشگری شهرستان با استفاده از تحلیل SWOT شناسایی شده و به وسیله کارشناسان ارزشیابی شده و سپس راهبردهای مطلوب گردشگری تعیین شدند و در نهایت این راهبردها با استفاده روش ارزیابی کوپراس اولویت‌بندی شدند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که گردشگری شهرستان خلخال در موقعیت بینابین تدافعی و تهاجمی قرار دارد و بیشتر راهبردهای تعیین شده نیز در بخش زیرساختی و آموزشی می‌باشد. نتایج اولویت‌بندی راهبردها نیز نشان می‌دهد که راهبردهای تهاجمی بیش از دیگر راهبردها مورد توجه قرار گرفته و لذا برنامه‌ریزی راهبردی گردشگری این شهرستان باید به دنبال استفاده از نقاط قوت و به منظور بهره‌گیری از فرصت‌ها و افزایش نقاط قوت و کاهش نقاط ضعف باشد.
واژگان کلیدی: شهرستان خلخال، برنامه ریزی راهبردی، گردشگری، تحلیل SWOT، روش کوپراس.
مقدمه
گردشگری به عنوان یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های اقتصادی (Hamilton, 2005: 253) و به عنوان یک سفری که خارج از محیط زندگی صورت می‌گیرد (Peeters & Dubois, 2010: 448) نمود دارد. گردشگری در عصر جدید از واقیعت‌های انکارناپذیر و جدایی ناپذیر زندگی ماشینی است. در این زمینه همین بس که ابعاد مختلف زندگی بشر، اعم از اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مهم‌تر از همه اقتصادی را تحت شعاع خود قرار داده است (گی، 1383: 295). ميزان موفقيت در توسعه گردشگري تابعي از كيفيت و نحوه ي دخالت عوامل مؤثر گوناگون جهاني، ملّي و منطقه‌اي است كه يكي از عوامل مؤثر براي امر برخورداري از تعدد و انواع جاذبه‌هاي گردشگري مي‌باشد. همچنین با اعمال مدیریت صحیح و به کارگیری و آموزش نیروی انسانی متخصص، می‌توان گردشگری را توسعه داد.
یکی از مباحث پرکاربرد و اصلی در هر مبحثی به ویژه موضوع گردشگری، برنامه‌ریزی می‌باشد. برنامه‌ریزی، فرآیند تصمیم‌گیری است، که هدف آن ترکیب بهینه فعالیت‌ها در ناحیه مشخص است که با توجه به هدف‌های تعیین شده نظام و فشارهای ناشی از منابع موجود و استفاده از سیاست به وسیله آن هماهنگ می‌شود (Ziari, 2010: 10). در نظام‌های پیشرفته، برنامه‌ریزی کالبدی- فضایی، یکی از محورهای اساسی آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی منطقه‌ای و شهری محسوب می‌شود. برنامه‌ریزی گردشگری با توجه به محتوا و اهداف عام گردشگری، دانشی میان رشته‌ای است که همکاری نزدیک میان بخش‌های مختلف برنامه‌ریزی و مدیریت، به ویژه بخش‌های اقتصادی و محیط زیست و فرهنگی نیاز دارد (Armaghan, 2010: 204).
با توجه به گسترش بي‌رويه‌ی شهرهاي كشورمان و افزايش مشكلات ناشي از شهرنشيني جديد، مردم به ویژه در شهرهای بزرگ بیش از پیش علاقه‌مند به گذاران اوقات فراغت خود در مناطقی با جذابیت‌های طبیعی می‌باشند. حال كه گردشگري به عنوان یکی از بزرگ‌ترين فعالیت‌های جهان مطرح گرديده است، جا دارد كه با شناسايي حساب شده‌ی توان‌ها و پتانسيل‌هاي گردشگري در نواحي مختلف كشور بزرگ ايران از جمله نواحي شهری کوچک، اقدامات و برنامه‌هاي مفيدي جهت استفادة بهينه از اين توانمندي‌ها صورت بگيرد. از جملة اين گونه نواحي كه داراي قابليت‌هاي زيادي براي گسترش گردشگري است، شهرستان خلخال می‌باشد كه در اين تحقيق مورد توجه و بررسي قرار گرفته است. شهرستان خلخال در جنوب استان اردبيل، منطقه‌اي پر جاذبه با ظرفيت‌هاي بالاي محيطي و اقليمي با چشم‌اندازهاي زيباي طبيعي، يادمان‌هاي تاريخي و مذهبي، غناي فرهنگي و مذهبي و تنوع زبان‌ها و گويش‌هاي محلي و اكوتوريستي مي‌باشد. ولي حقيقت اين است که وجود جاذبه‌ها، براي توسعه گردشگري لازم است ولي هرگز كافي نيست و نيازمند این است که بالفعل شده و شکوفا شوند. وجود اثر ملی ثبت شده (غار یخگان) و منطقه محافظت شده آق‌داغ بر جذابیت‌های گردشگری این شهرستان می‌افزاید. همچنین به دلیل تاریخ کهن، در گوشه کنار این شهرستان آثار باستانی و تاریخی هم وجود دارد .هم چنین زندگی روستایی از قدیم الایام در این ناحیه از غنای خاصی برخوردار بوده و در سال‌های اخیر معرفی چندین روستای هدف گردشگری از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مهر تأییدی بر این موضوع می‌باشد. اين شهرستان 87 درصد از كل جنگل‌هاي استان اردبيل را در خود جاي داده است، با توجه به پتانسيل‌هاي غني فوق، اين شهرستان در حد شايستگي خويش شناخته نشده و در ميزان برخورداري از تراكم توسعه و ميزان بهره مندي از امكانات سهم مناسبي را نداشته و با ركود و بي رونقي مواجه مي‌باشد. در اين تحقيق سعي شده است با مطالعة همه جانبه در شهرستان خلخال، موانع و محدودیت‌های توسعه گردشگری در این شهرستان مورد بررسی قرار گیرد و در نهايت با توجه به امكانات و توانايي‌ها و محدوديت‌هاي موجود راهكارهای مناسبي براي توسعة گردشگري در این شهرستان ارائه گردد.
مطالعات مختلفی در زمینه گردشگری و برنامه‌ریزی راهبردی در مناطق مختلف صورت داده شده است. برای نمونه بهزادفر و زمانیان (1387) در مقاله‌ای با استفاده از روش SWOT و QSPM به ارائه یک برنامه جهت توسعه گردشگری با تکیه بر بخش محصول در شهرستان نیشابور پرداخته و مدل نهایی آن را ارائه داده‌اند. در تحقیقی دیگر با عنوان بررسی اثرات ژئوپلیتیکی توسعه گردشگری منطقه‌ای با بهره‌گیری از رهیافت برنامه‌ریزی راهبردی در منطقه گردشگری چادگان، کهسوار، طرار توسط بهزاد فر و همکاران (1389) انجام شده است. نگارنده معتقد است با توجه به اینکه ژئوپلیتیک در مقیاس خرد به معنای رقابت بین دولت‌های محلی یا ایالت‌های مختلف یک مملکت برای دستیابی به برتری و قدرت است و از سوی گردشگری یکی از فرصت‌های پیش‌روی دولت محلی جهت دستیابی به قدرت به ویژه از نوع اقتصادی آن است از این رو نگارنده برنامه‌ریزی راهبردی را راه حل مناسب جهت دستیابی به این مهم معرفی و در ادامه مدل مناسب آن را ارائه می‌کند.
تحلیل مدیریت گردشگری شهری با استفاده از مدل ترکیبی MS-SWOT در کلان شهر مشهد عنوان مقاله دیگری است که مافی و سقایی (1388) در آن به تحلیل مدیریت گردشگری شهری در مشهد پرداخته‌اند. نگارندگان با توجه به اینکه در این کلانشهر سه سازمان متولی مرتبط با گردشگری (میراث فرهنگی و گردشگری، آستان قدس رضوی، شهرداری) وجود دارد، با بررسی‌های میدانی، تنها سازمان با عملکرد مثبت در زمینه گردشگری، را شهرداری مشهد معرفی می‌کنند. همچنین معتقدند که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و آستان قدس رضوی در مدیریت گردشگری شهری کلانشهر مشهد ضعیف عمل نموده‌اند. در پایان نویسندگان راهکارها و پیشنهاداتی در زمینه شکل‌گیری مدیریت متمرکز گردشگری در این کلانشهر ارائه داده اند.
نوحه‌گر و همکاران (1388) در تحقیقی با عنوان ارزیابی قابلیت‌های طبیعت‌گردی جزیره قشم، به ارائه مدل راهبردی پرداخته‌اند، نگارندگان با اشاره به توان‌های اکوتوریستی این جزیره مانند جنگل‌های حرا، گونه‌های منحصر به فرد جانوری، چشم‌انداز زیبای ساحلی و وجود آثار تاریخی با ارزش چون قلعه پرتقالی‌ها، قلعه نادری، وغیره با استفاده از تحلیل SWOT به تحلیل و ارائه راهکارهای مدیریتی پرداخته اند. نتایج حاکی از این است که استراتژی WO5 نمایانگر بهترین استراتژی در جزیره قشم که حداکثر استفاده اقتصادی از ورود طبیعت گردها در فصول مناسب با حفظ ارزش‌های جزیره را پیشنهاد می‌کند. همچنین استراتژی SO5 با پیشنهاد تبادلات فرهنگی شفاف با سایر کشورها به منظور معرفی جایگاه واقعی جزیره، فرهنگ و آداب و رسوم مردم قشم به سایر کشورها با هدف جذب هر چه بیشتر گردشگران خارجی و ایجاد درآمد برای کشور از طریق طبیعت گردی در رده دوم استراتژی‌ها قرار می‌گیرد.
قادری و همکاران (1390) در مقاله‌ای با عنوان استراتژی‌های برنامه‌ریزی منطقه‌ای گردشگری با استفاده از تکنیک SWOT در شهرستان پیرانشهر پرداخته‌اند، نتایج حاصل از تحقیق به استراتژی SO شامل فراهم ساختن امکانات توسعه اکوتوریسم، با توجه به وجود جنگل‌های بلوط، آبشارهای زیبا و غیره، جلب حمایت بخش دولتی جهت ایجاد دهکده‌های گردشگری، ایجاد امکانات لازم جهت خدمات‌رسانی به گردشگران در بالادست سد سیلوه، استراتژی ST، شامل، ترویج فرهنگ گردشگری و برپایی تورهای عمومی، ایجاد امنیت، تهیه بروشورهای تبلیغاتی در مورد جاذبه‌های گردشگری شهرستان و غیره، استراتژی WO تهیه طرح‌های مدیریت گردشگری برای جاذبه‌های گردشگری در سطح شهرستان، توسعه گردشگری روستایی، تقویت و بهبود عملکرد تسهیلات و خدمات گردشگری و غیره و استراتژی WT تهیه نقشه جاذبه‌های گردشگری، آسفالت مسیرهای دسترسی به جاذبه‌های گردشگری شهرستان ...، ختم می‌شود.
واحدپور و جعفری (1390) در پژوهشی، به بررسی راهبردهای مدیریت توسعه پایدار زیرساخت‌های گردشگری ایران پرداخته‌اند، نتایج این تحقیق پیشنهاد می‌کند که دولت باید زمینه سرمایه‌گذاری را برای سرمایه‌گذران خصوصی باز گذارد و سختی راه را برای انان آسان کند، همچنین با انجام سرمایه گذاری‌های بلند مدت در زمینه توسعه گردشگری و فعالیت‌های وابسته به آن زمینه‌های ورود گردشگران خارجی که باعث رونق اقتصادی کشور می‌شود را مهیا کند.
در سطح محلی، تحقیقات اندکی راجع به گردشگری شهرستان خلخال صورت گرفته است، که از بین آن‌ها می‌توان به مولایی هشتجین (1387) در مقاله‌ای با عنوان توريسم و نقش آن در توسعه بخش خورش رستم شهرستان خلخال، که با اشاره به توان‌های بی شمار منطقه خورش رستم خلخال به دلیل تنوع محيط طبيعي، چشم اندازهاي جاذب جغرافيايي، ميراث‌هاي تاريخي و فرهنگي، صنايع دستي، وجود زندگی روستایی و عشایری و غیره به ضرورت برنامه‌ريزي براي ايجاد و گسترش خانه‌هاي دوم و شناسايي قابليت‌ها و جاذبه‌هاي اكوتوريستي و فرهنگي که مي‌تواند ضمن جذب گردشگران در سطوح محلي، استاني و ملّي موجبات توسعه بخشي را فراهم نمايد. مولایی هشتجین و همکاران (1390) در مقاله‌ای با عنوان پهنه‌بندی جاذبه‌های گردشگری روستایی به منظور برنامه‌ریزی توسعه آن در شهرستان خلخال، در این تحقیق به رتبه‌بندی انواع جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی، روستاهای نمونه، بخش‌های سه‌گانه شهرستان خلخال و در نهایت ارائه راهکارهای توسعه گردشگری پرداخته‌اند. محمّدی (1388) در پژوهشی با عنوان پهنه بندی جغرافیای صنایع دستی به منظور توسعه توریسم در جنوب استان اردبیل، با اشاره به تنوع فرهنگی در شهرستان خلخال این تنوع را در چهار بخش، زبان ترکی که در بخش مرکزی، بخش خورش‌رستم، و قسمتی از بخش شاهرود وجود دارد. زبان تاتی که در 13 روستای بخش شاهرود و دو روستا در بخش خورش‌رستم می‌باشند. زبان کردی که در 15 روستا در بخش مرکزی و 4 روستا در بخش شاهرود دیده می‌شود. و زبان فارسی که زبان مهاجرین از سایر نقاط می‌باشد. نگارنده این تنوع فرهنگی را در توسعه صنایع دستی و به تبع آن توسعه گردشگری مؤثر می‌داند.
همانطورکه در پیشینه تحقیق مشخص می‌باشد، مطالعات اندکی در حوزه گردشگری شهرستان خلخال صورت گرفته است. این مطالعات عموماً به بررسی جاذبه‌ها و توانمندی‌های گردشگری به صورت مختصر و گذرا پرداخته‌اند، اما هیچ برنامه‌ریزی و ارائه راهبردی در جهت توسعه این توانمندی‌ها و برنامه‌ریزی جهت تعیین کاربری و بهره‌برداری این سایت‌ها و جاذبه‌های گردشگری صورت نگرفته است. لذا از آنجایی‌که منطقه خلخال از سرمایه‌های گردشگری ویژه‌ای برخوردار است و در منطقه‌ای مستعد طبیعی نیز واقع شده است، ضرورت برنامه‌ریزی راهبردی و ارائه راهکارها و راهبردهای توسعه گردشگری این شهرستان محسوس و اجتناب ناپذیر می‌باشد.
با توجه به مواردی ذکر شد هدف اصلی از این پژوهش یافتن علل وجود یک مشکل و در مرحله بعد، حل آن مشکل با استفاده از دست یافتنی‌ترین راهکارها است. همچنین شناسایی عوامل درونی و بیرونی و ارائه برنامه راهبردی جهت توسعه گردشگری در این شهرستان، به طوریکه ضمن تدوین راهبردهای مؤثر و کارآمد، بهترین و مؤثرترین راهبردها از نظر میزان تأثیرگذاری و اهمیت بر گردشگری خلخال مورد شناسایی قرار بگیرد و ارائه راهکارهای عملیاتی و پیشنهادی از اهداف دیگر این پژوهش می‌باشد.
علی‌رغم وجود موانع و محدودیت‌های بسیار فعالیت گردشگری، مانند اثر پذیری شدید از نوسانات فصلی در تقاضا، دوره نسبتاً محدود فعالیت‌های گردشگری و بودجه عظیم برای ساخت زیر ساخت‌ها و رو بناهای گردشگری بسیاری از کشور‌های جهان، این فعالیت را به عنوان بهترین مدل برای توسعه اقتصادی انتخاب کرده‌اند. وجود منابع عظیم گردشگری در هر منطقه می‌تواند آینده‌ای روشن را نوید دهد. اما وجود منابع در این زمینه کافی نیست و مناطق گردشگری، لازم است با استفاده از روش‌های علمی و کارآمد به برنامه‌ریزی در گردشگری بپردازند. با این مقدمه، یکی از الزامات پیشرفت در هر مجموعه‌ای برنامه‌ریزی است و همان‌گونه که ذکر شد شهرستان خلخال با دارا بودن جاذبه‌های گردشگری و دارا بودن محیطی آرام و بی سر و صدا قابلیت تبدیل شدن به یکی از قطب‌های گردشگری در استان را دارا می‌باشد. از سوی دیگر، این شهرستان با مشکل بیکاری و مهاجرت روبرو است و می‌توان از گردشگری به عنوان یکی از راهبردهای حل این معضلات استفاده کرد.
به این ترتیب سوالات اصلی تحقیق بر طبق اهداف و ضرورت‌ها به شرح ذیل مطرح می‌باشد:
1- مهم‌ترین عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر گردشگری خلخال کدام عوامل می‌باشند و چقدر بر توسعه گردشگری خلخال اثرگذار می‌باشند؟
2- چه راهبردهایی را می‌توان جهت توسعه گردشگری و رفع محدودیت‌های گردشگری خلخال تدوین کرد؟
3- راهبردهایی که برای گردشگری خلخال اثرگذاری بیش‌تری داشته و می‌توانند در اولویت برنامه‌ریزی برای آینده گردشگری خلخال قرار بگیرد، چه راهبردهایی می‌باشند و این راهبردها عموماً از کدام نوع می‌باشند؟
روش تحقیق
جهت دستیابی به اهداف تحقیق، از روش‌های پیمایشی و روش توصیفی و تحلیلی از طریق بررسی عوامل ضعف گردشگری در شهرستان خلخال، استفاده شده است. در ابتدا با توجه به اطلاعات ثانوی موجود به بررسی چگونگی وضعیت گردشگری در منطقه مورد مطالعه پرداخته و در نهایت با توجه اطلاعات حاصل شده از کارشناسان و مسئولان گردشگری شهرستان خلخال به تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته و با برنامه‌ریزی استراتژیک به وسیله تحلیل(SWOT) راهبردهای مناسب جهت توسعه گردشگری در منطقه مورد مطالعه ارائه شده است. در واقع هدف، برنامه‌ریزی راهبردی در جهت توسعه گردشگری خلخال می‌باشد. جمع‌آوری اطلاعات در این تحقیق به وسیله استفاده از روش‌های میدانی، کتابخانه‌ای، پرسشنامه‌ای، مسئولان مرتبط صورت گرفته است. بدین منظور با مراجعه مستقیم به مراکز آماری و همچنین استفاده از آمارنامه‌های شهرستان، اطلاعات جامعی برای تحقیق تهیه شد و سپس از طریق پرسشنامه، مصاحبه و مطالعات میدانی، تحقیق مزبور تکمیل شده است. جهت بررسی میزان اهمیت و تعیین راهبردها از نظرات 23 تن از نخبگان و کارشناسان منطقه و کسانی که با گردشگری شهرستان خلخال آشنایی کافی داشته در قالب پرسشنامه استفاده گردید و در نهایت ترکیب نظرات کارشناسان، نقش اصلی را در تعیین ارزش و اهمیت عوامل درونی و بیرونی و تعیین ایفا کرد.
در تحلیل برنامه ریزی راهبردی SWOT، ابتدا عوامل درونی و بیرونی با استفاده از نظر کارشناسان تعیین و بر اساس میزان اهمیت، وزن‌دهی می‌شوند و سپس راهبردهای مؤثر بر گردشگری خلخال تعیین شده و موقعیت شهرستان خلخال از نظر برنامه راهبردی مشخص می‌گردد. در این پژوهش، جهت ارزش‌گذاری و اولویت‌بندی راهبردها، از روش کوپراس استفاده شده است. این روش، از طریق میزان اهمیت هر یک از عوامل درونی و بیرونی برای هر راهبرد، ارزش و وزن هر گروه از راهبردها را مشخص می‌نماید. مراحل کلی این روش به صورت زیر می‌باشد:
1- در ابتدا تعیین و شناسایی عوامل درونی شامل نقاط قوت و ضعف و همچنین عوامل بیرونی شامل فرصت‌ها و تهدیدهایی ( Jackson et al, 2003: 803 Manteghi & Zohrabi, 2011,) که ممکن است گردشگری شهرستان خلخال مورد تأثیر قرار دهد، شناسایی شود. عوامل درونی و بیرونی نه تنها باید به شناسایی ویژگی یا شایستگی‌های بارز مجموعه، توانایی ویژه، منابع تحت اختیار و روش اصلی استفاده از آن‌ها کمک کند، بلکه باید در بهره‌برداری از آن‌ها نیز راهگشا باشد (Chakravarthy & et al, 2008: 361) این مرحله از سه طریق انجام می‌گیرد: الف) شناخت نویسنده از طریق مطالعه و بازدیدهای میدانی از منطقه ب) بررسی ادبیات تحقیق و مطالعاتی که پیش از این در مورد منطقه صورت گرفته است. ج) از طریق مصاحبه با کارشناسان مرتبط همچنین نظرخواهی از تعدادی از گردشگران یا افراد محلی.
2- ارزش‌گذاری و تعیین وزن نهایی هر یک از این عوامل (Nohegar & et al, 2010: 155). برای این منظور، همه عوامل تعیین شده در قالب یک پرسشنامه طیف لیکرتی از کارشناسان ارزش‌گذاری می‌گردند. پس از تکمیل پرسشنامه از 23 کارشناس، میانگین نتایج محاسبه می‌شود. سپس بر اساس میزان اثرگذاری که هر در شهرستان یا منطقه دارد، از 1 تا 4 ارزش‌دهی می‌شود که پس از نرمال‌سازی این دو شاخص، وزن نهایی هر عامل مشخص می‌گردد. ارزش 4 به معنای ارزش و اهمیت بالا و به سمت ارزش 1 از میزان و اهمیت عوامل کاسته می‌شود.
3- در مرحله سوم، عوامل درونی و عوامل بیرونی جداگانه محاسبه شده و نمره نهایی هر بخش از 1 تا 4 مشخص می‌شود. از طریق تقاطع دو ارزش عوامل درونی و بیرونی در نمودار مربوط به برنامه‌ریزی راهبردی، موقعیت گردشگری مشخص می‌گردد. این نمودار نشان می‌دهد که گردشگری شهرستان در چه وضعیتی قرار دارد و در آینده به چه مسیری حرکت می‌کند. در نهایت اینکه چه نوع راهبردهایی برای توسعه پایدار در آینده ضرورت دارد.
در مرحله پایانی، باید از طریق عوامل درونی و بیرونی، راهبردهای مؤ ثر بر گردشگری مشخص گردند. راهبردها به منظور دستیابی به موقعیتی مطلوب‌تر تدوین می‌شوند. بخش زیادی از بررسی‌های دانشگاهی برنامه‌ریزی در سازمان‌ها ریشه در استدلال‌های علمی و قسمت مفهومی آن دارد. سازمان‌ها نیز به این نتیجه رسیدند که لازمه رشد و حفظ بقا در گرو درک و توجه به محیط داخلی بیرون سازمان و تدوین استراتژی‌های اثربخش می‌باشد (Kordnaich & et al, 2011: 92-93). راهبردهایی که تعیین می‌گردند در قالب چهار نوع راهبرد تدوین می‌گردند. در واقع تدوین راهبردها، بر اساس ترکیب چهار عامل دخیل در مدل برنامه‌ریزی راهبردی صورت می‌گیرد که البته در جريان عمل، برخي از راهبردها با يكديگر هم‌پوشاني داشته، يا به طور هم‌زمان و هماهنگ با يكديگر به اجرا در می‌آيند. در واقع، بر حسب وضعيت سيستم، چهار دسته راهبرد را كه از نظر درجه كنشگري متفاوت هستند، می‌توان تدوين كرد (Ebrahimzadeh & Aghasizadeh, 2010: 116). این راهبردها عبارتنداز:
راهبردهای SO (راهبردهای تهاجمی): با بهره‌گیری از قوت‌ها، درصدد بهره‌برداری از فرصت‌ها می‌باشد.
راهبردهای ST (راهبردهای تنوع): برای دوری از تهدیدها، از نقاط قوت استفاده می‌کند.
راهبردهای WO (راهبردهای بازنگری): با بهره جستن از فرصت‌ها، نقاط ضعف را کاهش می‌دهد.
راهبردهای WT (راهبردهای تدافعی): نقاط ضعف را کاهش و از تهدیدها دوری می‌کند (Sobhani, 2011: 117 & Manteghi & et al, 2011: 2069 ).
4- پس از تعیین راهبردهای موثر و تعیین نوع راهبردها، از آنجایی‌که همه راهبردها از ارزش و اهمیت و اثرگذاری یکسانی برخوردار نیستند، جهت اولویت‌بندی راهبردها و انتخاب راهبردهای برتر، از روش رتبه‌بندی کوپراس (COPRAS1) استفاده می‌شود. روش کوپراس از روش‌های تصمیم‌گیری بوده و جهت اولویت‌بندی یا رتبه‌بندی گزینه‌های مختلف با استفاده از وزن معیارها به کار می‌رود. از این روش در امور مختلف برنامه‌ریزی، برآوردهای مالی، حسابداری و همچنین جغرافیا و غیره استفاده می‌شود (Hatami & et al, 2015). در این روش ابتدا وزن عوامل سنجش راهبردها محاسبه می‌شود که در این جا، وزن عوامل، همان وزن اولیه محاسبه شده در تحلیل SWOT است. سپس ماتریس تصمیم‌گیری ایجاد می‌گردد. برای تشکیل این ماتریس، از طریق پرسشنامه، از کارشناسان مرتبط خواسته شد که میزان اهمیت هر یک از عوامل درونی و بیرونی را به تفکیک هر گروه از راهبردها مشخص کنند. اولویت‌بندی راهبردها برای چهار نوع راهبرد SO، ST، WO و WT صورت می‌گیرد. مجموعه راهبردهای تعیین شده برای هر گروه از راهبردها به همراه عوامل درونی و بیرونی برای کارشناسان ارسال شد تا میزان ارزش هر یک از عوامل برای هر گروه از راهبردها تعیین کنند. ارزش‌گذاری کارشناسان از بازه عددی 1 (کم‌ترین اهمیت) تا 10 (بیش‌ترین اهمیت) شامل می‌شد. میانگین ارزیابی کارشناسان به همراه وزن عوامل، ماتریس تصمیم‌گیری را تشکیل می‌دهد. در مرحله بعدی، این با ترکیب نتایج با وزن عوامل، ماتریس تصمیم‌گیری نرمال شده تشکیل می‌گردد. در روش کوپراس، پس از تشکیل ماتریس نرمال، معیارهای مثبت و منفی از یکدیگر تفکیک می‌شود. معیار مثبت به معنی معیاری است که با افزایش مقدار، مطلوبیت آن افزایش پیدا می‌کند اما معیار منفی حالت عکس دارد. در نهایت با ترکیب ارزش‌های مثبت و منفی، ارزش نهایی هر گزینه حاصل می‌شود. در این پژوهش، کلیه عوامل از نوع معیار مثبت بودند، بنابراین ارزش کل معیارهای مثبت به عنوان ارزش نهایی راهبردها در نظر گرفته شد. ارزش نهایی راهبردها، اولویت‌بندی نهایی راهبردها را تعیین می‌کند.
یافته‌ها
پس از بررسی مراحل مختلف تعیین راهبرد و اولویت‌بندی آن‌ها، در این بخش، این مراحل برنامه‌ریزی در جهت توسعه گردشگری شهرستان خلخال صورت می‌پذیرد. در این بخش با استفاده از نظرات کارشناسان، عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر گردشگری خلخال شناسایی شده و ارزیابی می‌شود و راهبردها بر اساس آن‌ها تعیین شده و سپس اولویت‌بندی می‌گردد.
در ابتدا عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر گردشگری شهرستان شناسایی گردید. این عوامل از طریق بررسی‌های میدانی نگارندگان و مصاحبه با مردم، گردشگران و مسئولین شهرستان و تحلیل‌های مرتبط با آن و همچنین بررسی مطالعات پیشین در مورد گردشگری شهرستان، تعیین گردید. در نهایت 7 نقطه قوت، 7 نقطه ضعف، 6 فرصت و 6 تهدید در ارتباط با گردشگری شهرستان شناسایی گردید که در جدول (1) مشخص گردیده است:
جدول (1): عوامل درونی و بیرونی مؤثر بر گردشگری شهرستان خلخال
عوامل درونی | عوامل بیرونی |
قوت‌ها | فرصت‌ها |
دارا بودن آب و هوای مناسب در بهار و تابستان و محیط بی سر و صدا و آرام | وجود جاذبه‌های گردشگری منحصر به فرد در مقایسه با مناطق رقیب |
قرار گرفتن چندین روستای هدف گردشگری | همجواری با استان‌های شمالی کشور و قرار گیری بین چند استان (زنجان، گیلان و آذربایجان شرقی) |
وجود جاده توریستی اسالم به خلخال | افزایش انگیزه بخش خصوصی به سرمایه گذاری در گردشگری |
وجود توان‌های اکوتوریستی بالا | تعداد زیاد مهاجران این شهرستان به شهرهای بزرگ و امکان استفاده از گردشگری دیدار از خویشاوندان |
وجود تنوع قومی و فرهنگی | افزایش توجه ارگان‌های دولتی جهت توسعه گردشگری |
وجود اثر ملی ثبت شده و منطقه حفاظت شده | افزایش تعداد فارغ التحصیلان در زمینه گردشگری در این شهرستان |
وجود آثار تاریخی باستانی و تاریخی و زیارتی در تمام شهرستان |
|
ضعف | تهدیدها |
نامناسب بودن راه‌های ارتباطی همچنین تسهیلات و تجهیزات اقامتی و رفاهی | ایجاد ناراحتی و عدم آرامش برای جامعه محلی |
موقعیت کوهستانی و انزوای جغرافیایی این شهرستان | کاهش دسترسی به امکانات و خدمات تفریحی برای جامعه میزبان |
عدم وجود نیروی‌های متخصص و آموزش دیده در بخش گردشگری اعم از بخش دولتی و خصوصی | استفاده بیش از حد گردشگران از جاذبه‌های گردشگری و تخریب آن‌ها |
نبود تبلیغات مناسب در ارتباط با جاذبه‌های گردشگری این شهرستان | کاهش انسجام و همبستگی خانواده‌ها و تغییرات نامطلوب فرهنگی در رفتار مردم در تقلید از گردشگران |
عدم برنامه ریزی و سرمایه گذاری‌های دولتی در بخش گردشگری | افزایش ازدحام، شلوغی، جرم و جنایت |
تعارض میان فرهنگ گردشگران و مردم | وجود رقبای قوی گردشگری در استان مانند سرعین |
عدم آموزش و آشنایی مردم در برخورد با گردشگران |
|
(ماخذ: یافته‌های تحقیق)
جهت ارزیابی و ارزش‌دهی این عوامل، عوامل درونی و بیرونی در قالب پرسشنامه و به صورت طیف لیکرت به 23 تن از کارشناسان و مسئولین شهرستان خلخال ارائه گردید و از آن‌ها خواسته شد که میزان اهمیت هر یک از عوامل بر اساس اثری که بر گردشگری منطقه خواهد گذاشت، ارزیابی کنند. در نهایت میانگین نتایج کارشناسان محاسبه شده و هر عامل امتیاز ویژه‌ای خواهد گرفت که با نرمال‌سازی این نتایج (از طریق تقسیم امتیاز هر عامل بر مجموع امتیازات عوامل درونی یا بیرونی) ضریب اولیه هر یک از عوامل درونی محاسبه گردید. در واقع در این پژوهش عوامل درونی و عوامل درونی جداگانه محاسبه می‌گردند. ابتدا برای محاسبه ضریب اولیه عوامل درونی، امتیازات همه عوامل قوت و ضعف و جمع و نرمال‌سازی می‌گردد. سپس بر اساس نظر کارشناسان و نگارندگان، میزان رتبه و اثرگذاری هر عامل از 1 تا 4 تعیین می‌گردد. با ضرب رتبه در ضریب اولیه، ضریب نهایی هر عامل محاسبه می‌گردد. همان طور که در جدول (2) مشاهده می‌شود، در بین عوامل درونی بالاترین امتیاز متعلق به آب و هوای مناسب و محیط آرام و بی سرو صدا با امتیاز نهایی، با امتیار نهایی 31/0 و وجود تنوع قومی و فرهنگی با امتیاز نهایی 24/0 می‌باشد. همچنین پایین‌ترین امتیاز متعلق به وجود اثر ملّی ثبت شده و محافظت شده با امتیاز نهایی 056/0 و قرارگیری روستای هدف گردشگری با امتیاز 058/0 می‌باشد. در بین نقاط ضعف می‌توان به دو عامل عدم برنامه‌ریزی در بخش دولتی و نبود تبلیغات مناسب با امتیاز نهایی 32/0 اشاره کرد. در بین نقاط صعف همچنین موقعیت کوهستانی و عدم وجود نیروی متخصص گردشگری با امتیاز نهایی 11/0 می‌باشند. مجموع امتیازهای کسب شده در بخش عوامل داخلی 66/2 می‌باشد که در حد متوسط به بالا می‌باشد.
جدول (2): ماتریس ارزیابی عوامل درونی
عوامل درونی | ضریب اولیه | رتبه | ضریب نهایی |
نامناسب بودن راه‌های ارتباطی همچنین تسهیلات و تجهیزات اقامتی و رفاهی | 061/0 | 4 | 244/0 |
موقعیت کوهستانی و انزوای جغرافیایی این شهرستان | 056/0 | 2 | 112/0 |
عدم وجود نیروی‌های متخصص و آموزش دیده در بخش گردشگری اعم از بخش دولتی و خصوصی | 057/0 | 2 | 114/0 |
نبود تبلیغات مناسب در ارتباط با جاذبه‌های گردشگری این شهرستان | 08/0 | 4 | 32/0 |
عدم برنامه ریزی و سرمایه گذاری‌های دولتی در بخش گردشگری | 081/0 | 4 | 324/0 |
تعارض میان فرهنگ گردشگران و مردم | 059/0 | 1 | 059/0 |
عدم آموزش و آشنایی مردم در برخورد با گردشگران | 041/0 | 1 | 041/0 |
دارا بودن آب و هوای مناسب در بهار و تابستان و محیط بی سر و صدا و آرام | 079/0 | 4 | 316/0 |
قرار گرفتن چندین روستای هدف گردشگری | 058/0 | 3 | 174/0 |
وجود جاده توریستی اسالم به خلخال | 065/0 | 4 | 26/0 |
وجود توان‌های اکوتوریستی بالا | 083/0 | 2 | 166/0 |
وجود تنوع قومی و فرهنگی | 062/0 | 4 | 248/0 |
وجود اثر ملی ثبت شده و منطقه حفاظت شده | 056/0 | 3 | 168/0 |
وجود آثار تاریخی باستانی و تاریخی و زیارتی در تمام شهرستان | 068/0 | 2 | 136/0 |
مجموع | 1 |
| 66/2 |
(ماخذ: یافته‌های تحقیق)
برای ارزیابی عوامل بیرونی نیز به همین صورتی که در مورد عوامل بیرونی گفته شد، عمل می‌گردد. نتایج آن در جدول (3) ارائه شده است. همانطورکه مشاهده می‌شود، از بین فرصت‌های پیش‌روی گردشگری شهرستان می‌توان به وجود جاذبه‌های گردشگری منحصر به فرد با امتیاز نهایی 34/0 و تعداد زیاد مهاجران به شهرهای بزرگ و امکان استفاده از گردشگری خویشاوندان با امتیاز 27/0 جزء فرصت‌های مهم گردشگری هستند و در مقابل عامل افزایش انگیزه بخش خصوصی با امتیاز نهایی 15/0 جز فرصت‌های کم اهمیت‌تر طبق نظر کارشناسان بودند. با توجه به نتایج حاصله، مجموع امتیاز نهایی محاسبه شده برای عوامل خارجی برابر 70/2 می‌باشد که که بالاتر از حد متوسط قرار دارد.
جدول (3): ماتریس ارزیابی عوامل بیرونی
عوامل درونی | ضریب اولیه | رتبه | ضریب نهایی |
وجود جاذبه‌های گردشگری منحصر به فرد در مقایسه با مناطق رقیب | 085/0 | 4 | 34/0 |
همجواری با استان‌های شمالی کشور و قرار گیری بین چند استان (زنجان، گیلان و آذربایجان شرقی) | 086/0 | 3 | 258/0 |
افزایش انگیزه بخش خصوصی به سرمایه گذاری در گردشگری | 078/0 | 2 | 156/0 |
تعداد زیاد مهاجران این شهرستان به شهرهای بزرگ و امکان استفاده از گردشگری دیدار از خویشاوندان | 09/0 | 3 | 27/0 |
افزایش توجه ارگان‌های دولتی جهت توسعه گردشگری | 075/0 | 3 | 225/0 |
افزایش تعداد فارغ التحصیلان در زمینه گردشگری در این شهرستان | 075/0 | 3 | 225/0 |
ایجاد ناراحتی و عدم آرامش برای جامعه محلی | 075/0 | 2 | 15/0 |
کاهش دسترسی به امکانات و خدمات تفریحی برای جامعه میزبان | 09/0 | 1 | 09/0 |
استفاده بیش از حد گردشگران از جاذبه‌های گردشگری و تخریب آن‌ها | 08/0 | 2 | 16/0 |
کاهش انسجام و همبستگی خانواده‌ها و تغییرات نامطلوب فرهنگی در رفتار مردم در تقلید از گردشگران | 088/0 | 3 | 264/0 |
افزایش ازدحام، شلوغی، جرم و جنایت | 088/0 | 3 | 264/0 |
وجود رقبای قوی گردشگری در استان مانند سرعین | 09/0 | 3 | 27/0 |
مجموع | 1 |
| 70/2 |
(ماخذ: یافته‌های تحقیق)
همانطورکه پیش‌تر ذکر شد، با استفاده از ماتریس داخلی و خارجی می‌توان تأثیرات راهبردها را بر روی سیستم مشخص کرد، به عبارت دیگر با استفاده از این ماتریس می‌توان تعیین کرد که برای برنامه‌ریزی گردشگری در منطقه مورد مطالعه در جهت توسعه گردشگری از چه نوع راهبردهایی استفاده کرد (راهبردهای قابل قبول). همان‌طور که قبلاً نیز اشاره شد این ماتریس از 9 خانه و سه ناحیه عمده تشکیل می‌شود که در حالت کلی به صورت یک نمودار می‌باشد. درجه‌بندی این نمودار از 1 تا 4 برای محور xها و محور yها می‌باشد، به این صورت که از 1 تا 99/1 به معنی ضعف سیستم، از 2 تا 99/2 به معنی وضعیت متوسط سیستم و از 3 تا 4 به معنی قوت سیستم است. لازم به ذکر است که در محور xها مجموع امتیاز نهایی به دست آمده از عوامل تأثیرگذار داخلی و در محور yها عوامل تأثیرگذار خارجی بر منطقه مورد مطالعه نوشته می‌شود. با توجه به اینکه محل تلاقی این دو محور در کدام ناحیه از ماتریس قرار می‌گیرد راهبردهای متفاوتی باید اجرا شود. با توجه به نتایج به دست آمده از محاسبه امتیاز نهایی عوامل داخلی و خارجی گردشگری شهرستان خلخال، مجموع امتیاز نهایی عوامل داخلی برابر 66/2 و مجموع امتیاز نهایی عوامل خارجی برابر 70/2 می‌باشد. با توجه به قرارگیری موقعیت گردشگری شهرستان خلخال در خانه سوم جدول، راهبردهای انتخابی باید شامل حفظ و نگه‌داری باشند. به این صورت که شهرستان خلخال ابتدا باید به نقاط ضعف خود فائق آید، سپس نقاط قوت خود را تقویت بخشد در آخر با تهدیدها مقابله کرده و از فرصت‌های پیش رو استفاده کند. با توجه به وضع فرهنگی موجود در شهرستان خلخال راهبرد حفظ و نگه‌داری یکی از بهترین راهبردها به نظر می‌رسد.
شکل (1): موقعیت گردشگری شهرستان خلخال از منظر تحلیل SWOT (ماخذ: یافته‌های تحقیق)
تدوین راهبرد، مهم‌ترین بخش برنامه‌ریزی راهبردی و تحلیل SWOT می‌باشد. در این مرحله پس از ارزیابی کلی عوامل درونی و بیرونی و تعیین موقعیت گردشگری شهرستان، راهبردهای مؤثر بر گردشگری شهرستان خلخال تدوین می‌گردد. این راهبردها بر اساس عوامل درونی و بیرونی تعیین می‌شود. همانطورکه گفته شد راهبردها در چهار نوع تدوین می‌گردند که ترکیبی از عوامل قوت و ضعف و فرصت و تهدید می‌باشد. در هر راهبردی که تعیین می‌گردد، باید مشخص گردد که راهبرد مورد نظر از ترکیب کدام عوامل ایجاد گردیده است. جدول (4)، نشانگر راهبردهای تعیین شده می‌باشد:
جدول (4): راهبردهای تعیین شده برای گردشگری شهرستان خلخال از منظر تحلیل SWOT
راهبردهای SO | راهبردهای WO |
SO1: تقویت زیر ساخت‌ها به صورت اعم، و منتهی به جاذبه‌های گردشگری به صورت اخص با استفاده از تشویق به سرمایه‌گذاری بخش خصوصی (O3, O5, S7,S3) | WO1: برنامه ریزی مناسب و بهبود راه‌های ارتباطی و تسهیلات گردشگری با استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و استخدام نیروهای متخصص و آموزش دیده (W1,W5,O3,O5,W3) |
SO2: به کارگیری فارغ التحصیلان رشته گردشگری در امر برنامه‌ریزی گردشگری در زمینه‌های اکوتوریسم و برنامه‌ریزی گردشگری فرهنگی و روستایی همچنین برگزاری کلاس‌های توجیهی برای مسئولان امر در راستای آموزش اثرات مفید گردشگری (O6,S7,S4,S2,S5) | WO2: تبلیغات مناسب در مورد جاذبه‌های گردشگری این شهرستان و استفاده از موقعیت کوهستانی به عنوان یک جاذبه گردشگری به ویژه گردشگری زمستانی، کوهنوردی، غار نوردی، صخره نوردی (W4,W3,W2,O1) |
SO3: استفاده از گردشگری دیدار از خویشاوندان با توجه به آب و هوای مناسب و محیط آرام و تعداد زیاد مهاجران این شهرستان در سال‌های اخیر (O4,O2,O1,S1,S7) | WO3: استخدام نیروهای متخصص و فارغ التحصیلان گردشگری در اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان، همچنین کاهش مراکز تصمیم‌گیری متعدد در گردشگری شهرستان (W5,O6,O5,W3) |
SO4: با توجه به جاذبه‌های فراوان، برگزاری همایش‌های گردشگری و دعوت از استان‌های همجوار و مهاجران این شهرستان جهت تشویق به سرمایه‌گذاری در گردشگری شهرستان (O2,O3,O5,O1,S4,S7) | |
راهبردهای ST | راهبردهای WT |
ST1: استفاده از پتانسیل روستاهای هدف گردشگری، مناطق محافظت شده و اثر ملی- طبیعی، و توان‌های اکوتوریستی در جهت جذب گردشگران با احداث جاده‌ها و امکانات گردشگری مناسب و آموزش به مردم روستایی در جهت بهره‌گیری از مزایایی گردشگری (T1,S1,T6,S3,) | WT1 : آموزش مناسب به مردم در قالب همایش‌ها و بروشورها و کتاب‌ها در راستای نحوه برخورد مناسب با گردشگران و کاهش اثرات منفی گردشگری بر جامعه محلی (T1,W7,W6,T4) |
ST2: تعین ظرفیت برد گردشگری با استفاده از روش‌های علمی در جهت حفظ جاذبه‌های گردشگری و جلوگیری از ازدحام در محل جاذبه‌های گردشگری به ویژه آثار تاریخی و باستانی (S7,T3,T2,T1) | WT2: تبلیغات مناسب در سطح استانی و کشوری با استفاده از شیوه‌های جدید اطلاع‌رسانی در قالب ایمیل‌های اطلاع‌رسانی، دعوت از سازندگان فیلم‌ها جهت انتخاب جاذبه‌های گردشگری شهرستان به عنوان لوکیشن فیلم‌ها، پیامک‌های تبلیغاتی و حضور در نمایشگاه‌ها و همایش‌های داخلی و غیره (W4,T6,) |
ST3: اصلاح و نوسازی جاده اسالم به خلخال، و برگزاری جشنواره‌های تابستانی در آن و رایزنی با مسولان محلی استان گیلان در مورد برنامه‌ریزی در جهت استفاده بیش از پیش از این جاذبه گردشگری (S3) | WT3: برنامه‌ریزی مناسب در راستای جلوگیری از شلوغی بیش ازحد، و جلوگیری از تخریب جاذبه‌های گردشگری، همچنین ایجاد امنیت برای گردشگران با ایجاد کمپ‌ها و مراکز اقامتی در محل‌های مناسب گردشگری و هماهنگی با نیروی انتظامی در فصول اوج گردشگری (T5,T3,) |
ST4: استفاده از تنوع قومی و فرهنگی با توجه به وجود آداب و رسوم خاص محلی در روستاها و شهرهای شهرستان (S5,S2,T6) |
(ماخذ: یافته‌های تحقیق)
همانطورکه مشاهده می‌شود بیشتر راهبردهای تعیین شده در حوزه راهبردهای تهاجمی، بیشتر در حوزه تحصیلات و اصلاحات زیرساختی می‌باشد. در بخش راهبردهای WO عموماً بر مسئله راه‌های ارتباطی و تبلیغات تأکید می‌شود. در بخش راهبردهای STبیشتر بر اکوتوریسم و مسائل فرهنگی تأکید می‌شود و در راهبردهای WT برمسئله تبلیغات و آموزش اشاره شده است. بنابراین باید گفت که راهبردهای تدوین شده متنوع بوده اما عموماً بر مسئله اکوتوریسم و تبلیغات تأکید شده است.
پس از تعیین راهبردها، برای اولویت‌بندی آن‌ها از روش کوپراس استفاده شده است. در این روش ابتدا راهبردها در چهار دسته راهبردهای SO، ST، WO و WT دسته‌بندی شده و از طریق نظرات کارشناسان، میزان اهمیت هر یک از عوامل برای هر گروه از راهبردها از 1 تا 10 تعیین گردید. نتایج ارزیابی‌ها به همراه وزن عوامل و معیارها، ماتریس تصمیم‌گیری را تشکیل می‌دهد که در جدول (5) مشخص شده است:
جدول (5) نتایج ارزیابی راهبردها به همراه وزن عوامل و معیارها
وزن | راهبردهای WT | راهبردهای WO | راهبردهای ST | راهبردهای SO | راهبردها عوامل |
079/0 | 333/1 | 66/7 | 66/4 | 33/7 | S1 |
058/0 | 666/4 | 33/1 | 666/8 | 66/5 | S2 |
065/0 | 333/0 | 66/5 | 6 | 66/7 | S3 |
083/0 | 3 | 33/8 | 7 | 8 | S4 |
062/0 | 666/2 | 666/0 | 333/9 | 4 | S5 |
056/0 | 333/1 | 333/3 | 66/9 | 4 | S6 |
068/0 | 2 | 666/1 | 33/7 | 66/6 | S7 |
061/0 | 1 | 9 | 66/7 | 9 | W1 |
056/0 | 0 | 3 | 33/1 | 33/3 | W2 |
057/0 | 666/1 | 666/8 | 6 | 66/7 | W3 |
08/0 | 8 | 8 | 33/4 | 66/2 | W4 |
081/0 | 333/5 | 333/9 | 66/5 | 66/4 | W5 |
059/0 | 333/6 | 1 | 33/1 | 66/3 | W6 |
041/0 | 7 | 333/0 | 666/1 | 4 | W7 |
085/0 | 666/0 | 4 | 666/6 | 1 | O1 |
086/0 | 2 | 333/7 | 5 | 6 | O2 |
078/0 | 1 | 8 | 333/3 | 8 | O3 |
09/0 | 333/0 | 666/1 | 666/0 | 9 | O4 |
075/0 | 333/1 | 7 | 333/1 | 33/8 | O5 |
075/0 | 333/1 | 666/6 | 333/2 | 8 | O6 |
075/0 | 333/6 | 0 | 666/1 | 66/1 | T1 |
09/0 | 666/7 | 1 | 333/1 | 33/1 | T2 |
08/0 | 333/8 | 0 | 666/7 | 666/0 | T3 |
088/0 | 5 | 333/0 | 1 | 1 | T4 |
088/0 | 7 | 1 | 6667/0 | 333/1 | T5 |
09/0 | 333/4 | 5 | 2 | 3 | T6 |
در مرحله بعدی، ماتریس تصمیم‌گیری در ترکیب با وزن عوامل، نرمال شده و مجموع مقادیر عوامل درونی و بیرونی نرمال شده برای هر راهبرد مشخص می‌شود. سپس معیارهای مثبت و منفی تعیین و میزان ارزش آن‌ها مشخص شد. از آنجایی‌که کلیه معیارهای این پژوهش، از نوع مثبت بوده است، بنابراین مجموع ارزش معیارهای مثبت، به عنوان ملاک اولویت‌بندی نهایی راهبردها در نظر گرفته شده است. ارزش نهایی هر گروه از راهبردها در جدول (6) نشان داده شده است:
جدول (6) اولویت‌بندی نهایی و ارزش نهایی راهبردهای
اولویت | راهبرد | ارزش |
اول | راهبردهای SO | 533/. |
دوم | راهبردهای WT | 483/0 |
سوم | راهبردهای ST | 454/0 |
چهارم | راهبردهای WO | 434/0 |
همانطورکه نتایج نشان می‌دهد راهبردهای تهاجمی SO از ارزش و اهمیت بیش‌تری برای توسعه گردشگری برخوردارند و ضرورت دارد که در برنامه‌ریزی‌های گردشگری به این مسئله توجه شده و از فرصت‌ها و نقاط قوت گردشگری به منظور بهره‌گیری از منابع گردشگری در جهت توسعه گردشگری شهر استفاده کرد.
بحث و نتیجه‌گیری
در یک بررسی کلی می‌توان گفت که نقاط قوت گردشگری شهرستان خلخال حول دو محور ارزش‌های فرهنگی و تاریخی و شرایط بکر اکوتوریستی می‌باشد. جاده‌های توریستی اسالم و وجود آب هوا و مناطق اکوتوریستی، ارزش طبیعت‌گردی خلخال را افزایش داده است. در کنار شرایط طبیعی باید وجود روستاهای گردشگری و آثار تاریخی و تنوعات قومی اشاره کرد که در واقع مکمل این نقاط قوت می‌باشد. در اینجا یک همگنی در مورد توان گردشکری وجود دارد: مجاورت توان‌های تاریخی و فرهنگی در کنار شرایط بکر اکوتوریستی و طبیعت‌گردی. در بخش نقاط قوت روی دو محور می‌توان بحث کرد: اولی ضعف ذاتی خود منطقه خلخال است که به خاطر قرارگیری در یک منطقه کوهستانی از کانون توجهات به دور مانده و این وضعیت نامناسب توپوگرافیکی بر شرایط دسترسی و ارتباطی این منطقه نیز تأثیر منفی گذاشته است اما دلیل و ضعف اصلی منطقه را باید به عوامل بیرونی یعنی عدم تبلیغات لازم و همچنین عدم سرمایه‌گذاری لازم از سو نهادهای مرتبط می‌باشد. در بین کارشناسان و مسئولان مرتبط نیز، بیشتر آن‌ها به این ضعف معترف بودند و اعتقاد داشتند که سرمایه‌گذاران دولتی به امر گردشگری توجه چندانی نشان نمی‌دهند.
در بررسی فرصت‌های گردشگری، دو نکته قابل توجه است: نکته اول اینکه بیشتر فرصت‌های گردشگری در مقابل ضعف‌های موجود مطرح شده است که این مسئله نشان می‌دهد که هر یک از نقاط ضعف، بازر بسیار قوی از بیرون برای جبران وجود دارد. مثلاً در حالی‌که نبود سرمایه‌گذاری دولتی، یکی از عوامل مهم ضعف مطرح شده بود، اما در کنار این، از علاقه و تمایل ارگان‌های دولتی به عنوان یکی از فرصت‌های گردشگری یاد شده است این مسئله نشان می‌دهد که راهکارها و ابزارهای برای بر طرف کردن ضعف‌ها در آینده نزدیک برای خلخال مهیا می‌باشد و باید در قالب یک برنامه‌ریزی دقیق این ابزارها به کار گرفته شود. نمونه دیگر در مورد نیروی انسانی در بخش گردشگری می‌باشد. نبود نیروی انسانی و متخصص و آموزش دیده، یکی از ضعف‌های گردشگری خلخال بود ولی وجود فارغ التحصیلان رشته گردشگری و گرایش‌های مرتبط با آن فرصتی است برای از بین بردن این ضعف در آینده. اما نکته دوم که قابل توجه است، توجه به عواملی است که شاید در نگاه اول بتوان در حوزه تهدید بررسی کرد و در اینجا به عنوان یک فرصت به آن نظر شده است. مثلاً افزایش مهاجرت شاید یک عامل منفی باشد ولی وقتی در قالب گردشگری خویشاندان باشد، می‌تواند یک فرصت تلقی گردد. همچنین است که وجود شهرهای گردشگرپذیر اطراف آن که شاید بتواند تهدیدی برای گردشگری خلخال باشد ولی در اینجا به عنوان یک فرصت در نظر گرفته شده است تا بتوان بهترین شرایط را از این موقیعت استفاده کرد.
در بخش تهدیدها، عموم تهدیدها به شرایط کلی خلخال به ویژه مسائل اجتماعی و فرهنگی منعکس شده است. به نظر می‌رسد که گردشگری بعضاً تأثیرات نامطلوبی را بر فرهنگ و اجتماع و حتی ظرفیت گردشگری خلخال گذاشته است و حتی آن‌ها از رسیدن به برخی امکانات خود محروم نموده است. نکته مهم دیگر در نظر گرفتن عامل رقبای گردشگری در اطراف خلخال است که این بار بر جنبه منفی آن تأکید نموده است. در بخش راهبردها، در راهبردهای تعیین شده بر نقش مدیریت و تبلیغات تأکید بسیار زیاد شده است. برگزاری همایش‌های مختلف گردشگری، برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری و به‌کارگیری نیروی انسانی علمی، تشکیل مدیریت مستقلی خارج از میراث فرهنگی جهت اداره گردشگری و معرفی جاذبه‌ها در سطوح مختلف از جمله این‌ها می‌باشد. نکته مهم در راهبردهای تعیین شده این است که راهبردها به نوعی طراحی شدند که همدیگر را تقویت می‌کنند. به این معنی برخی از راهبردها بر استفاده از توانمندی‌های اکوتوریستی تأکید کرده ولی در کنار آن بر مسئله ظرفیت تحمل و ایجاد شرایط برای کنترل گردشگری و حفاظت از آن‌ها تأکید شده است.
اولویت‌بندی راهبردها نیز می‌تواند زوایای دیگری از گردشگری شهرستان را آشکار نماید. بررسی دامنه جذابیت راهبردها، نشانگر برتری و اثرگذاری راهبردهای تهاجمی بر دیگر راهبردها می‌باشد. دو راهبردی که بر طبق نظر کارشناسان، جذاب‌ترین راهبرد شناخته شدند، هر دو از نوع تهاجمی هستند. این بدین معنی است که خلخال در وضعیتی قرار دارد که می‌تواند از فرصت‌ها در جهت تقویت قوت‌ها و برطرف کردن ضعف‌ها استفاده کند و این راهبردها بر روی بیشتر عوامل تأثیر می‌گذارند. گروه دوم راهبردهای برتر به‌طور کلی بر مسئله اکوتوریسم تأکید می‌کند. استفاده از توانمندی‌های فرهنگی و قومی و همچنین روستاهای اطراف خلخال در جهت توسعه اکوتوریسم یکی از این راهبردها می‌باشد. نکته قابل ذکر، اهمیت راهبردها تدافعی در کنار راهبردها تهاجمی برای شهرستان خلخال است. همانطورکه اشاره شده بود شهرستان خلخال از منظر مسائل زیرساخت‌های گردشگری با مشکلات رو به رو است و توجه به راهبردهای تهاجمی و استفاده از فرصت‌های گردشگری به معنای پرهیز از مسائل حفاظت از منابع گردشگری و جلوگیری از تهدیدها نباشد. در واقع راهبردهای تهاجمی و تدافعی باید به صورت ترکیبی و در کنار هم به کاربرده شود.
در پایان پژوهش، جهت توسعه و ایجاد برنامه‌ریزی دقیق‌تر توسعه گردشگری خلخال، می‌توان راهکارها و پیشنهادات مختلفی را ارائه کرد که از مهم‌ترین راهکارها و پیشنهادها می‌توان به تهيه و تصويب طرح جامع گردشگري منطقه و ساماندهي و هدايت گردشگري، انجام تبليغات موردنياز از طريق رسانه‌هاي گروهي، ايجاد واحدهاي اطلاع‌رساني گردشگري در سطح منطقه، ايجاد نمايشگاه‌هاي گردشگري و حضور فعال و جدي در نمايشگاه‌هاي گردشگری، توجه بيشتر به مسائل امنيتي در گردشگري و غیره به عنوان راهکارهای کوتاه مدت مطرح می‌گردد. در کنار راهکارهای کوتاه مدت، از راهکارهایی چون توسعة زيرساخت‌هاي ارتباطي و برطرف كردن نارسائي‌هاي موجود شبكه‌هاي حمل و نقل، برطرف كردن كمبود تأسيسات اقامتي، تجديدنظر در نحوة سرمايه‌گذاري‌ها و بسترسازي براي جلب مشاركت بيشتر بخش خصوصي، برنامه‌ريزي جهت آموزش و ارتقاي سطح آگاهي مسئولين و مديران شهري و روستايي مرتبط با گردشگري، برنامه‌ريزي در راستاي فرهنگ سازي به منظور افزايش آگاهي‌هاي عمومي مردم در رابطه با اهميت گردشگري در منطقه، برنامه‌ريزي در راستاي افزايش سطح آگاهي‌هاي گردشگران در رابطه با اهميت محيط زيست و فرهنگ بومي محدودة گردشگرپذير، ارزيابي آثار منفي گردشگري، حل مشكل فصلي بودن گردشگري و غیره به عنوان راهکارهای میان مدت و بلند مدت یاد کرد.
References
- Ebrahimzadeh, I & Aghaszadeh, A. (2010), Analysis of Factors Affecting the Development of Tourism in the Chabahar Coastal Region Using the Swot Strategic Model. Journal of Urban and Regional Studies and Research. Year 1, No. 1. ().
- Armaghan, S. (2008). Tourism and Its Role in Geography, Islamic Azad University Press, 1st edition.
- Ziari, K. (2010). Principles and Methods of Regional Planning, Tehran: Tehran University Press, Eighth Edition.
- Zamanian, R. Fathi, H & Nahibi, S. (2011). Study of Geopolitical Effects of Regional Tourism Development Using Strategic Planning Approach: Chadegan Tourism Area: Kohsar Tarar, Geopolitical Quarterly, No. 2.
- Sobhani, B. (2011). Understanding the Tourism Potential of Sardabeh Spa Zone in Ardebil Province Using SWOT, Urban and Regional Studies and Research, Year 1, No. 4.
- Kordnaich, A. Azar, A & Niakan Lahiji, N. (2011). Developing an Effective Organizational Strategy in the Public Sector, A Case Study: The Customs of the Islamic Republic of Iran, Quarterly Journal of Economic Research, Year 10, Issue 2.
- Gey, V.Ch. (1988). Tourism in Comprehensive Perspective, Translation by Ali Parsaeean and Seyyed Mohammad Arabi, Publications Office of Cultural Research, First Edition.
- Mafi, E & Saghaiy, M. (2009). An Analysis of Rural Tourism around Metropolises (Case Study: Mashhad Metropolis), Geography and Regional Development Magazine, No. 10.
- Mohammadi Dehchesme, M & Zangabadi, A. (2009). Feasibility study of ecotourism in Chaharmahal-Bakhtiari province by SWOT; Journal of Environmental Studies, 2006, 47.
- Nohegar, A. Hoseinzadeh, M.M . & Pirasteh, A. (2010). Assessing the nature of the Qeshm Island using the SWOT Strategy Management Model; Geography and Development Magazine; No. 15.
- Chakravarthy, K. & Ravi-Kumar, C. H. & Deepthi, K. (2008). SWOT Analysis on Medical Tourism, Presented at the Conference on Tourism in India-Challenges Ahead, 15-17 May 2008, IIMK.
- Jackson, S. & Joshi, A. & Erhardt, N. (2003). Recent research on team and organizational diversity: SWOT analysis and implications, gournal of management, 29 (6), 801-830.
- Hamilton, J. & Maddison, D. Tol, R. (2005). Climate change and international tourism: A simulation study; Global Environmental Change, vol 15, 253–266.
- Manteghi, N. & Zohrabi, A. (2011). A proposed comprehensive framework for formulating strategy: a hybrid of balanced scorecard, WOT analysis, porter’s generic strategies and Fuzzy quality function deployment, procedia social and behavioral scieness, Vol 15, 2068-2073.
- Peeters, P. & Dubois, G. (2010). Tourism travel under climate change mitigation constraints; Journal of Transport Geography, Vol 18 , 447–457.
Prioritize measurement of Tourism strategies by using SWOT analysis and QSPM matrix (Case study: Khalkhal city)
Mohammad alizadeh
Ph.D. student of tourism, Faculty of Management and Accounting Allameh Tabatabaei University, Tehran, Iran
Mohammad Rahimi
Assistant Professor of Sociology, Department of Social Sciences, Islamic Azad University, Khalkhal Branch, Khlkhal, Iran (Corresponding Author).
Abstract
Tourism strategic planning is tool in order to making optimal decisions and determining policies and development politics for tourism. Khalkhal city is one of the attractive tourist cities that because this city has some problems for tourism development, then strategic planning is necessary for it. In order to achieve this goal, strengths, weakness, opportunities and treats of tourism for this city is realized by SWOT analysis and is assessed by experts and is determined suitable tourism strategies and finally, these strategies prioritize by QSPM matrix. The results of this research shows that tourism Khalkhal city is between invade and defend strategies and more strategies related with educational and infrastructural sectors. The results of prioritize strategies shows that invade strategies is attention more than other strategies and so, tourism strategic planning for Khalkhal city must persuade using strengths in order to using opportunities and increasing strengths and decreasing weaknesses.
Key words: Khalkhal city, Strategic planning, Tourism, STOW analysis, QSPM matrix.
[1] - Complex Proportional Assessment