نقش و جایگاه محیط زیست در هندسه فقه مقاصدی

محورهای موضوعی : جامع الفقهیه

جواد سالمی ¹ , اصغر عربیان ^{2 *} , علی زارع ³

1 - گروه فقه و حقوق دانشگاه مجازی المصطفی
2 - گروه حقوق دانشگاه علوم و تحقیقات تهران
3 - گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1404/01/02 تاریخ پذیرش : 1404/03/22 تاریخ انتشار : 1404/02/11

کلید واژه: محیطزیست, فقه, مقاصد, هندسه, الشریعه, مصالح, مفاسد ,

چکیده مقاله :

مقاصد شریعت بر مبنای تبعیت احکام از مصالح و مفاسد، به مراتب و درجات مختلف دسته بندی می شوند که هرکدام به تناسب، در نظام و هندسه فقه مقاصدی، که یک واحد منظم و منسجمی را شکل می دهد تعریف می شوند. با توجه به نقش بنیادین و بی‌بدیل محیط زیست در ایجاد شرایط مطلوب برای تحقق و حفظ مقاصد شریعت، و نیز با عنایت به انواع مقاصد، مراتب و درجات آنها برای نیل به هدف والای شریعت در رویکرد مقاصدی، یعنی حفظ و توسعه مصالح عمومی و جلوگیری از مفاسد، تبیین نقش و تعیین جایگاه، رتبه و درجه محیط زیست در این هندسه اثر بسزایی در ترسیم ساختار و منظومه فقهی دارد. در این مقاله با رویکرد تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای، به بررسی ارتباط محیط زیست با دین، نفس، نسل، عقل و مال، به عنوان مقاصد اصلی شریعت، و به دلیل نقش بی بدیل آن به عنوان بستر تحقق، حفظ و بقای تمام مقاصد، و محور تمام آنها وجودا و عدما، جایگاه آن به عنوان یک مقصد ضروری اثبات می شود، و رتبه آن در میان ضروریات با فهم و درک میزان مصلحت آن، در درجات فوقانی تعیین می شود بگونه ای که دیگر مقاصد به نسبت میزان اهمیت آنها، در ذیل مرتبه آن بازتعریف می شوند. بنابراین احکام فردی و اجتماعی محیط زیست و به تبع قانونگذاری بر مبنای یافته های فقهی باید متناسب با این جایگاه بازتعریف و در اقدامات عملی لحاظ شود.

چکیده انگلیسی:

The objectives of Sharia (maqāṣid al-sharīʿa) are categorized into various levels and degrees based on the compliance of rulings with benefits (maṣāliḥ) and harms (maḳāsid), each defined proportionally within the systematic and coherent framework of maqāṣidi jurisprudence. Given the fundamental and unparalleled role of the environment in creating favorable conditions for the realization and preservation of Sharia’s objectives—and considering the types, levels, and degrees of these objectives in achieving the higher goal of Sharia within a maqāṣidi approach (i.e., preserving and promoting public welfare while preventing harm)—clarifying the role and determining the position, rank, and degree of the environment within this framework significantly contributes to outlining the structure and jurisprudential system. This paper adopts an analytical approach and utilizes library resources to examine the relationship between the environment and religion, life, progeny, intellect, and wealth as the primary objectives of Sharia. Due to its unparalleled role as the foundation for the realization, preservation, and sustainability of all objectives—and as the axis of their existence or nonexistence—the environment is proven to be an essential objective. Its rank among necessities is determined by understanding the extent of its benefit, placing it at the highest level, such that other objectives are redefined beneath it according to their relative importance. Consequently, individual and societal environmental rulings, as well as legislation based on jurisprudential findings, must be redefined in accordance with this status and implemented in practical measures.

منابع و مأخذ:

ابن عاشور، محمدطاهر،(1421ق) مقاصد الشریعة الاسلامیة، نشر دارالنفائس، اردن، چاپ دوم.#
آخوند خراسانی، محمدکاظم (1428)، کفایة الاصول، تحقیق و تعلیق زارعی سبزواری، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ چهارم.#
آرامی، سید عبدالحسین، اونق، مجید، محمدیان بهبهانی، علی، اکبری، مهری، زراسوندی، علیرضا. (1397). تحلیل مطالعات مخاطره گرد و غبار در جنوب غرب ایران در دوره 22 ساله، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال پنجم، شماره1، بهار.#
العلواني، طه جابر، (2001م) مقاصد الشریعة، نش دار الهادی، بیروت، چاپ اول.#
النجار، عبدالمجید، (2008م) مقاصد الشریعة بأبعاد جدیدة، نشر دارالغرب الاسلامی، بیروت، چاپ دوم.#
بیومی الرخ، احمد محمد، (1441ق) المحافظة علی البیئة فی ضوء مقاصد الشریعة الاسلامیة، العدد الثانی، ربیع الاول 2019م.#
حاجی ور، یوسف محمد حسینی، میرزایی، جمشید، موسوی، سید ابراهیم، (1400) تاثیر ریزگردها بر سلامت جامعه و تحقق مسئولیت مدنی دولت در حقوق ایران، مجله علوم پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی، دوره31، شماره1، بهار.#
حسن پور، محسن، بجنوردی، سید محمد موسوی، ابن تراب، مریم، (1398) کاربرد قاعده لاضرر در حفاظت از محیط زیست و معماری در راستاری ارائه مدلی برای شهرسازی اسلامی و ایرانی، فصلنامه نگرشهای نو در جغرافیای انسانی، سال دوازدهم، شماره1، زمستان.#
حلی، حسن ابن یوسف، (1379). شرح باب حادی عشر، شارح فاضل مقداد حلی، ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ناشر دفتر نشر نوید اسلام، قم، چاپ هفتم.#
حلی، حسن ابن یوسف ابن مطهر اسدی. (1420ق). تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، نشر موسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، قم.#
حرانی، ابن شعبه، (1363)، تحف العقول، با تعلیقه علی اکبر غفاری، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم.#
حرعاملی، محمد بن الحسن، (بی تا). وسائل الشيعة، ناشر مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث ـ قم.#
خوئی، سید ابوالقاسم، (1368) اجود التقریرات، نشر کتابفروشی مصطفوی، قم، چاپ دوم.#
سبحانی، جعفر، (1381) محاضرات فی الالهیات، نشر موسسه امام صادق (ع)، چاپ ششم، قم.#
سبحانی، جعفر،(1383) أُصول الفقه المقارن فيما لا نصّ فيه، نشر موسسه امام صادق (ع)، قم، چاپ اول.#
سيفى مازندرانی، على‌اكبر،(بی تا) البراهين الواضحة في عقايد الإمامية على ضوء العقل و الكتاب و السنة، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ اول.#
سیفی مازندرانی، علی اکبر، (1429ق). بدایع البحوث في علم الأصول، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم.#
شاطبی، أبو إسحاق إبراهيم بن موسى. (1417ق)، الموافقات، ناشر دار ابن عفان، عربستان، چاپ اول.#
شهید اول، محمد بن مکی عاملی، (1403ق)، نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الإمامیة، ناشر کتابخانه مرعشی نجفی، قم، چاپ اول.#
شهید اول، محمد بن مکی عاملی، (بی تا)، القواعد والفوائد في الفقه والاُصول والعربية، ناشر مکتبة المفيد، قم، چاپ اول.#
شهید ثانی، زین الدین علی جبعی عاملی، (1421)، رسائل شهید ثانی، نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، 1421ق، چاپ اول.#
صافی گلپایگانی، علی، (1427ق) ذخیرة العقبی فی شرح العروة الوثقی، نشر گنج عرفان، چاپ اول، قم.#
صدر، محمد باقر، (1406). دروس فی علم الاصول، نشر دار الکتاب اللبنانی، بیروت، چاپ دوم.#
صدوق، محمد ابن علی، (1385هـ). علل الشرایع، نشر المكتبة الحيدرية، نجف اشرف.#
علی اکبریان، حسنعلی (1395)، درآمدی بر فلسفه احکام، ناشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، قم.#
علیدوست، ابوالقاسم، (1384) فقه و مقاصد شریعت، مجله فقه اهل بیت، شماره 41.#
کاتبی، محمدحسین، پورقصاب امیری، علی، بهنیافر، احمدرضا. (1401)، مجله: مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره29.#
کلینی، محمد ابن یعقوب (1407ق). الکافی، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ چهارم.#
لطفى، اسداللّه، (1375). تعقل و تعبد در احكام شرعى، مجله کاوشی نو در فقه، شماره 7 و 8.#
مجلسی، محمد باقر، (1406). ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار، نشر كتابخانه آيه الله مرعشي نجفي‌، قم‌،‌ چاپ اول‌.#
مشهدی، علی، (1389). ترمینولوژی حقوق محیط زیست، تهران، انتشارات خرسندی، چاپ اول.#
مجموعة من المولفین، (2008م). الفقه وسؤال التطویر، نشر مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الاسلامی، بیروت، چاپ اول.#
مراغی، میر عبدالفتاح، (1417ق). العناوین الفقهیة، انتشارات جامعه مدرسین، قم، چاپ اول.#
ملایی، محمدرضا، رهدار، احمد، میراحمدی، منصور، (1400). تبیین ظرفیت های فقه مقاصدی در پشتیبانی از نظام قانونگذاری جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، دوره18، پاییز، شماره66.#
نقیبی، سید ابوالقاسم، (1396). مقاصد شریعت و جایگاه آن در استنباط حکم شرعی، مجله پژوهش های فقهی، شماره2، تابستان.#
ویسی، زاهد، (1386). نظریه مقاصد الشریعه یا اهداف دین؛ راهی برای گذار از آفات و آسیب های دین ورزی و دین پژوهی، فصلنامه کتاب نقد، شماره 44، پاییز.#