تأثیر مرگ قاتل عمد بر ثبوت دیه در حقوق کیفری ایران

محورهای موضوعی : حقوق خصوصی

مجید قورچی‌بیگی ¹ ( استادیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران )
علی ملکی ² ( دانشگاه خوارزمی رشته فقه و حقوق جزا )

تاریخ دریافت : 1398/04/10 تاریخ پذیرش : 1398/12/10 تاریخ انتشار : 1399/03/01

کلید واژه: دیه, قتل عمد, سقوط قصاص, مرگ قاتل, هدر نشدن خون مسلمان,

چکیده مقاله :

مرگ قاتل در قتل عمد یکی از موارد عدم امکان اجرای قصاص است؛ زیرا محل اجرای قصاص که همان جسم جانی است، با مرگ قاتل از بین می‌رود. پیرامون اینکه با مرگ قاتل علاوه بر قصاص، دیه نیز ساقط می‌شود یا باید به اولیای دم مقتول پرداخت شود، از دیرباز میان فقیهان اختلاف‌نظر بوده است؛ برخی از فقیهان به سقوط دیه هنگام فوت قاتل در قتل عمد نظر داده‌اند؛ در مقابل عده ای دیگر از فقیهان دیه را با تعذر قصاص ثابت دانسته‌اند و برخی قائل به‌تفصیل شده‌اند و دیدگاه های بینابینی ارائه نموده اند؛ این اختلاف آراء بر رویه تقنینی قانون‌گذار نیز تأثیر گذاشته است به‌گونه‌ای که قانون‌گذار پیش از تصویب قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 به سقوط دیه در صورت مرگ قاتل در قتل عمد نظر داده بود حال‌آنکه در این قانون جدید از رویکرد قبلی خود عدول نموده و ثبوت دیه را پذیرفته است. در این مقاله ادلّه موافقان، مخالفان و دیدگاه های بینابین مورد بررسی و نقد قرار گرفته است و کیفیت شمول قاعده هدر نشدن خون مسلمان بر مسأله مرگ قاتل عمد تبیین شده است، به نحوی که قاعده مزبور دلیل ثبوت دیه دانسته شده است. همچنین این مقاله نشان می دهد که مسؤول پرداخت دیه در سه فرض تعیین‌شده توسط روایات، مرگ قاتل در نتیجه ی رفتار شخص ثالث و سایر موارد غیر از دو مورد مذکور متفاوت است.

چکیده انگلیسی:

The death of the intentional murderer is one of the instances that renders impossible the execution of retaliation (qisas) since the location for the execution of the retaliation which is the physical body of the murderer is eliminated. There has long been controversy among jurists over the payment of blood money for murder in the case of the death of the murderer in deliberate homicide. Some jurists believe in the lapse of blood money with the death of the murderer. On the other hand, some other jurists consider the constancy of the payment of blood money with the impossibility of retaliation.  And some even consider an elaboration and take a middle ground.  Legislature is also affected by this diversity so that, before the approval of penal code in 1392, the legislators approved the lapse of blood money, but in the new penal code the previous attitude was abandoned and constancy of blood money is accepted. This paper examines the reasons and evidence of the opponents and advocates and elaborates on the quality of the inclusion in the rule of "No-Waste of Muslim Blood" on the issue of the death of the intentional murderer and considers the aforementioned rule is as the reason behind the ascertainment of blood money. This paper also demonstrates that, in the three situations recognized by tradition, the person responsible for payment of blood money differs in the death of the murderer of the third party compared to the two other kinds of murder.

منابع و مأخذ:

*­ قرآن کریم

1. ابن زهره، حمزة بن على حسینى‌، (1417)، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، مؤسسه امام صادق علیه السلام‌، قم، چاپ اول.


2. اردبیلى، احمد بن محمد، (1403)‌،‌ مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، چاپ اول.


3. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1390)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، گنج دانش، تهران، چاپ پنجم.


4. جمعى از مؤلفان، (بی­تا)، مجله فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام، قم، چاپ اول.


5. حاجی ده آبادی، احمد، (1391)، قواعد فقه جزا، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، چاپ سوم.


6. حلّى، ابن ادریس، (1410)، محمد بن منصور بن احمد‌، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ‌چاپ دوم.


7. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، ‌(1410)، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، چاپ اول.


8. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، بی­تا تذکره الفقها، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم، چاپ اول.


9. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، (1413)، مختلف الشیعه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، قم، چاپ اول.


10. خمینى، سید روح‌الله موسوى‌، (بی­تا)، تحریر الوسیلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول.


11. خویى، سید ابوالقاسم، (1394)، مبانی تکملة المنهاج، به اهتمام علیرضا سعید، خرسندی، تهران، چاپ پنجم.


12. ساریخانی، عادل، آقابابایی، اسماعیل و عطارزاده، سعید (1392) اجماع و نقش آن در استنباط احکام کیفری، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، 9(32)، 27-48.


13. سبزوارى، سید عبد الأعلى‌، (1413)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام‌؛ مؤسسه المنار- دفتر حضرت آیة الله‌، قم، چاپ چهارم.


14. شاکری گلپایگانی، طوبی، (1381)، بررسی فقهی حقوقی قاعده لایبطل دم امرء مسلم، فصلنامه ندای صادق، شماره 26 و 27.


15. شیرازى،ناصرمکارم‌،(1424)،کتاب النکاح، انتشارات مدرسه امام على بن ابی‌طالب علیه‌السلام قم، چاپ اول.


16. طریحى، فخرالدین‌، (1416)، مجمع البحرین، کتاب‌فروشی مرتضوى، تهران، چاپ سوم.


17. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌ (بی­تا)، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم، چاپ اول.


18. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌  (1414)، حسن‌، الرسائل العشر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، چاپ دوم.


19. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌ (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران، چاپ سوم.


20. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌ (1407)، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه تهران، چاپ چهارم.


21. عاملى، حرّ، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام‌، قم، چاپ اول.


22. عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على‌، (1433)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر اسلامی، قم، چاپ اول.


23. عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على‌ (1413)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیه، قم، چاپ اول.


24. علی­دوست، ابوالقاسم، (1391)، فقه و عقل، سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی. تهران، چاپ پنجم.


25. عمانى، حسن­بن­على بن­ابى­عقیل­حذّاء‌،1413حیاة ابن أبی عقیل و فقهه، مرکزالمعجم الفقهی، قم، چاپ اول.


26. گ‍روه‌ پ‍ژوه‍ش‍ی‌ ح‍ق‍وق‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ اس‍لام‍ی‌ رض‍وی، (1383)، ق‍واع‍د ف‍ق‍ه‌ ج‍زایی، دان‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ اس‍لام‍ی‌ رض‍وی‌‏‫‏، مشهد، چاپ دوم.


27. محمدی، علی، (1391)، شرح اصول فقه، دارالفکر، قم، چاپ سیزدهم.


28. محمدى، علی، (1393)، شرح رسائل، دارالفکر، قم، چاپ ششم.


29. مرعشى نجفى، (بی‌تا)، سید شهاب الدین،‌ القصاص على ضوء القرآن و السنة، بی­نا، قم.


30. مظفر، محمدرضا، (1432)، اصول فقه، موسسه بوستان کتاب، قم، چاپ اول.


31. میرمحمدصادقی، حسین، (1392)، جرائم علیه اشخاص، میزان، تهران، چاپ دوازدهم.


32. نجفى، کاشف الغطاء، محمدحسین بن على بن محمدرضا، (1359)، تحریر الجمله، المکتبه المرتضویه، نجف، چاپ اول.


33. نجفی محمدحسن،(1404)،جواهرالکلام فی­شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.

Alidoost. A. (1391). Jurisprudence and Reason (5^th ed.). Tehran: Islamic Culture and Thought publications.

Allameh Helli, H. (1410). Irshad al-Az'han ila Ahkamal-Iman (1^st ed.). Qom: Office of Islamic Publications Affiliated with  Qom Seminary Community.

Allameh Helli, H. (1413). Mokhtalif al-Shia (1^st ed.). Qom: Office of Islamic Publications Affiliated with  Qom Seminary Community.

 Allameh Helli, H. (No date). Tazkarat al-Foqaha. (1^st ed.). Qom: Al Al-Bayt Institute.

Amelli (Shahid Thani). Z. (1413). Masalik al'-Afham ila Tanqih-e Sharia al-Islam (1^st ed.). Qom:  Al-Ma'arif Al-Islamia.

Amelli (Shahid Thani). Z. (1433). Al-Rozah al-Bahi'a fi Sharhi Lom'ah al-Damashqia(1^st ed.). Qom: Majma Al-Fikr Islami.

Ardabili, A. (1403). Majma' al-Faida wa al-Borhan fi Sharh-i Irshadal-Az'han (1^st ed.). Qom: Islamic Publications Affiliated with the Qom Seminary Scholar Community.

Group of authors. (n. d.). Fiqh Ahl Bayt Magazine(1^st ed.). Qom: no publication.

Haji Dehabadi, A. (1391). Criminal Rules of Jurisprudence(3^rd ed.).Qom: Institute of Seminary and University.

Helli, M. (1410). Al-Sara'ir al-Havi li Tahriral-Fatawa. Qom: Office of Islamic Publications Affiliated with the Qom Seminary Scholars Community.

Holy Quran

Hor Amelli, M. (1409).Wasail al- Shia(1^st ed.). Qom: Al Al-Bayt Institute.

Ibn Zohra, H. (1417).  Qoni'atal-Nozu ila Ilmal-Osul waal-Foru (1^st ed.). Qom: Imam Sadeq (PBUH).

Jafari Landerudi, M. (1391).  Mabsoot Law Terminology (5^th ed.). Tehran: Ganje Danesh.

Kashif Al-Qita Najafi, M. (1359). Tahrir al-Jomla(1^st ed.). Najaf: Al-Maktab Al-Mortazaviya.

Khomeini, S. R. (n. d.). Tahrir al-Wasilah  )1^st ed.). Qom: Dar Al-Elam Publication Institute.

Khui, A. (1394). Mabani Takmalatal-Minhaj (5^th ed.). Tehran: Khorsandi.

Makarim Shirazi, N. (1424). Ketabal-Nikah (1^st ed.). Qom: Imam Ali IbN Abitalib Seminary.

Marashi Najafi, S. (n.d.). Al-Qisas ala Dhou al-Quran wa Sonnah. Qom: no publication. 

Mirmohammadsadeqi, H. (1392). Crimes against the Person. (12 th ed.). Tehran: Mizan.

Mohammadi, A. (1391). Description of Principles of Jurisprudence (13^th ed.). Qom: Dar Al-Fikr.

Mohammadi, A. (1391). Description of Rasa'il (6^th ed.). Qom: Dar Al-Fikr.

Mozafar, M. (1433). Principles of Jurisprudence (1^st ed.). Qom: Boustan Ketab Institute.

Najafi, M. (1404). Jawahir al-Kalam fi Sharhi Sharaye al-Islam (7^th ed.). Beirut: Dar Al-Ihya Al-Torath Al-Arabi.

Omani, H. (1413). Hayati Ibn Abi Aqilwa Fiqhi (1^st ed.). Qom: Al-Mojam Al-Fiqhi Center.

Research group of law in Islamic science of Razavi University. (1383). Criminal Rules of Jurisprudence (2^nd ed.). Mashhad: Razavi University of Islamic Sciences.

Sabzevari, A. (1413). Mohaz'zabal-Ahkam fi Bayan al-Halal wa al-Haram. (4^th ed.). Qom: Al-Minar Institute.

Sarikhani, A, Aqababai, I., & Attarzade, S. (1392).  Consensus of opinion and its Role in Deduction of Criminal Sentences. Journal of Islamic Law and Jurisprudence Researches,9 (32), 27-48.

Shakeri Golpayegani, T. (1381). Juridical and Legal Analysis of the Principle of "Muslim Blood is not wasted". Tehran: Neddaye Sadeq Quarterly

Tarihi, F. (1416). Majma  al-Bahrain (3^rd ed.). Tehran: Mortazavi Bookshop.

Tusi, A.  (1407). Tahzib al-Ahkam. (4^th ed.).  Tehran: Dar Al-Kotob Al-Islamiah.

Tusi, A.  (n.d.). Al-Khalaf. (1^st ed.). Qom: Office of Islamic Publications Affiliated with the Qom Seminary Scholars Community.

Tusi, A. (1387). Mabsoot fi Fiqhal-Imamiyah (3^rd ed.). Tehran: Al-Maktab Al-Mortazaviya li ihya' Al-Asar Al-Jafaria.

Tusi, A. (1414). Al-Rasa'il al-Ashr (2^nd ed.). Qom: Office of Islamic Publications Affiliated with the Qom Seminary Scholars Community